هر جامعه از جوامع بشری از دیرباز برای سرپرستی و مدیریت جامعه خویش اندیشیده اند و این مساله، خاص جوامع مترقی نیست; بلکه ما در جوامع وحشی و نیمه ابتدایی نیز با نوعی سرپرستی رو به رو می شویم. این امر از آنجا ناشی می گردد که خداوند بنا بر سرشتی که در انسان به ودیعت نهاده، او را به این نکته راهنمایی کرده است که هر کار ضروری که متصدی معینی ندارد، باید سرپرستی داشته باشد.
آن گاه که رسول اکرم (ص) از جانب خدا به رسالت برگزیده شد و رهبری امت اسلامی را بر عهده گرفت، اداره امور، نصب والیان و قاضیان، تعلیم و تربیت عمومی، ارسال مبلغان، سازماندهی به امور اوقاف و صدقات و انفال، اجرای حدود و تعزیرات را بنا بر ولایتی که از جانب الهی بر عهده داشت به انجام رساند و کسی در اصل و لزوم آن تردیدی به خود راه نداد. پس از رحلت پیامبر نیز برای تحقق اهداف برخی، سقیفه روی داد تا سرپرست جامعه اسلامی معین گردد (! ) هر چند پیش از آن در روز غدیر خم و در موارد دیگر رسول اعظم الهی، سرپرست پس از خود را از جانب خدا بر امت ابلاغ فرموده بود.
بر پایه ضرورت همین امر است که خدای متعال در آیه 144 آل عمران امت را به هزیمت خود در یکی از جنگها چنین مورد سرزنش قرار داده است:
«و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل ا فان مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم و من ینقلب علی عقبیه فلن یضر الله شیئا و سیجزی الله الشاکرین.» «محمد (ص) نیست مگر پیامبری از طرف خدا که پیش از او نیز پیامبرانی بودند و از این جهان درگذشتند. اگر او نیز به مرگ یا شهادت درگذشت، باز شما به دین جاهلیت خود رجوع خواهید کرد؟ پس هر که مرتد شود به خدا ضرری نخواهد رسانید، خود را به زیان انداخته و هر کس شکر نعمت دین گزارد و در اسلام پایدار ماند البته خداوند جزای اعمال نیک به شکرگزاران عطا خواهد کرد.» در این هزیمت امت به پرستش بتها برنگشتند بلکه با تصور شهادت پیامبر خدا، از سازماندهی اسلامی روی گرداندند. حال آنکه به موجب این آیه رهبری و ولایت پس از رسول اکرم (ص) نیز تصدیق شده است.
حال با توجه به این نکته که بعضی از مقررات اسلامی تحت عنوان احکام آسمانی و شریعت، ثابت اند و برخی از احکام که از مقام ولایت سرچشمه می گیرند، متغیر می باشند، اصل ولایت در فلسفه سیاسی اسلام اصلی ثابت و غیر قابل تغییر است و احکام ناشی از منصب ولایت به حسب زمان و مکان قابل تغییر می باشد و تابع مقتضیات زمان است. عقیده شیعه امامیه بر آن است که رسول اکرم (ص) حضرت علی بن ابی طالب (ع) را به مقام ولایت برگزید و پس از آن حضرت، یازده تن از فرزندان وی را برای این مقام تعیین فرمود.
این مقام در زمان غیبت و حضور امام بر جای خود باقی است تا حدود و تعزیرات و مسایلی نظیر انفال به اجرا درآمده، امت اسلامی بی سرپرست و متفرق نگردد. ولایت فقیه این منصب شریف را در زمان غیبت بر عهده دارد تا امام عصر (عج) ظهور فرماید. (1)
حوزه های علمیه شیعه به عنوان پیروی از قرآن کریم و سنت نبوی که اصل ولایت و رهبری را امضا نموده است، باید به تربیت دانشمندان و فرزانگانی همت گمارد که بتوانند به این مقام نایل آمده، سرپرستی امت قرآنی را بر عهده گیرند.
پی نوشت:
1. تفصیل سخن در مقاله ولایت و زعامت، حضرت علامه طباطبایی، کتاب بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، ص 71 - 99.