مبانی تاریخی، کلامی و علمی قرآن‌شناختی امام موسی صدر

معارف در ابتدا به بحث مبانی فکری امام موسی صدر پرداخت و گفت: با بازخوانی آثار امام موسی صدر سه مبنا می‌توان استخراج کرد؛ مراد از مبانی پیش فرض‌ها یا اصول موضوعه یک عالم و دانشمند است که نیازی به اثبات ندارد و در صورتی که به اثبات نیاز داشته باشد با ارجاع به دیگر آثار خودش یا آثار سایر دانشمندان به آن پاسخ می‌دهد.

وی ادامه داد: سه مبنای تاریخی، کلامی و علمی می‌توان به عنوان مبانی قرآن‌شناسی امام موسی صدر مطرح کرد.

مبانی تاریخی قرآن‌شناختی امام موسی صدر

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در تبیین مبانی تاریخی تصریح کرد: منظور از مبانی تاریخی، برداشت قطعی امام موسی صدر از مجموع روایاتی است که در کتاب‌های شیعه و سنی درباره قرآن و سرگذشت کتاب الهی وجود دارد که در این زمینه به چند محور درباره مبانی تاریخی تأکید می‌شود؛ نخستین محور «حفظ قرآن به‌وسیله صحابیان در صدر اسلام» است و منظور از حفظ، حافظه است. «کتابت قرآن به امر پیامبر توسط صحابیان» دومین موضوع است. «ترتیب الهی آیات و سور به امر خدا نه با امر پیامبر‌(ص)» دیگر محور است.

معارف در تشریح این محور گفت: با اشاره خداوند هر آیه در جای مشخصی قرار دارد و ترتیب الهی آیات مطرح و سخنی از ترتیب نبوی نیست. نتیجه چنین نگاهی آن است که آیات یک سوره محتوایی خاص دارد. به عنوان نمونه در ابتدای سوره اسراء که معراج پیامبر(ص) مطرح شده است و در آیات بعدی همین سوره که مسئله دادن کتاب به حضرت ابراهیم‌(ع) آمده است.، طرح مسائل اسلام در کنار سایر ادیان الهی از آن قابل برداشت است.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران «اعتقاد به نزول دوگانه قرآن» را از دیگر محورهای مبانی تاریخی امام موسی صدر برشمرد و گفت: نزول تدریجی قرآن مشخص است و در قرآن آیاتی که تعبیر «أنزل» در آنها وجود دارد مبین نزول دفعی قرآن است. «اعتقاد به مصونیت قرآن از هرگونه تحریف و نقصان» آخرین مورد از مبانی تاریخی است و این مطلب را می‌توان یکی از مبانی کلامی امام موسی صدر نیز برشمرد.

مبانی کلامی قرآن‌شناختی امام موسی صدر

معارف درباره مبانی کلامی تصریح کرد: مراد از کلام علمی است که از اعتقادات بحث می‌کند. مهم‌ترین شاخصه‌های کلامی امام موسی صدر عبارت است از: نخستین شاخصه کلامی«معجزه جاودانه رسول خدا» است؛ تفوق محتوایی قرآن بر هر کلامی روشن است. موسی صدر قائل است که راز جاودانگی اسلام به وجود قرآن است و قرآن مهم‌ترین چیزی است که در زندگی مسلمانان وجود دارد.

وی افزود: «سلامت قرآن از هر نوع تحریف» دومین شاخصه است. سلامت قرآن موجب حجیت شرعی یافتن قرآن است و امام موسی صدر در این زمینه به حدیث ثقلین استناد می‌کند و اگر قرآن حجیت شرعی نداشته باشد قابل تمسک نیست.

معارف ادامه داد: سومین شاخصه «وحیانی بودن قرآن حتی در سطح الفاظ و ظواهر» است. اگر قرآن با الفاظش وحی الهی نباشد نمی‌تواند به‌عنوان معجزه مطرح شود. «مراتب متعدد معنایی قرآن» شاخصه دیگر است. موسی صدر اصرار دارد که قرآن یک دریایی با مراتب متعدد عمق است. «توافق قرآن و علم و عدم وجود هیچ گونه تخالفی» شاخصه دیگری است؛ موسی صدر قرآن و علم هر دو را به رسمیت می‌شناسد.

وی یادآور شد: «اعتقاد به هدایت‌گری قرآن بر پایه نصوص قرآنی و حدیث ثقلین» و «جامعیت معنایی قرآن» شاخصه‌های ششم و هفتم مبانی کلامی امام موسی صدر است.

مبانی علمی قرآن‌شناختی امام موسی صدر

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران درباره مبانی علمی تصریح کرد: مبانی علمی در تفسیر قرآن به عنوان اصول تفسیری قابل بحث است و هر مفسری برای تفسیر یکسری از مبانی را دارد و مهمترین شاخصه‌های مبانی امام موسی صدر شامل موارد ذیل است:

1 ـ «اعتقاد به حجیت ظواهر قرآن» نتیجه چنین اعتقادی فهم‌پذیری قرآن است؛ به این معنا که قرآن کتاب مبهمی نیست. استدلال صدر آن است که که عرب‌ها معنای حروف مقطعه را می‌فهمیدند؛ اگر پیامبر‌(ص) حروف مقطعه را می‌خواند و عرب‌ها متوجه معنای آن نمی‌شدند قطعا ایراد می‌گرفتند. افزون بر این، گزارش‌هایی از انتقادات اعراب پس از شنیدن حروف مقطعه وجود ندارد. نظر امام موسی صدر درباره حروف مقطعه آن است که در اکثریت قریب به اتفاق سوره‌هایی که با حروف مقطعه آغاز شده است یک مطلب درباه قرآن آمده است.

2 ـ «اعتقاد به زوال عرفی برای قرآن» دومین شاخصه علمی است. بر حسب مخاطب اعراب بعد از نزول قرآن، از قرآن استفاده می‌کردند به تفسیر نیاز نداشتند.

3 ـ سومین شاخصه علمی «لزوم توجه به ارتباط آیات با یکدیگر» و «تفسیر‌پذیری قرآن با استفاده از خود قرآن» آخرین شاخصه است که تفسیر قرآن با قرآن و با استفاده از عقل و علوم مختلف مانند روایات و کتب لغوی مورد توجه امام موسی صدر بوده است.

کاربرد قرآن در آثار امام موسی صدر

معارف در بخش دوم سخانان خود به کاربرد قرآن در آثار امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: آثار و تألیفات ایشان به دو قسم قابل تقسیم است؛ نخستین دسته آثار و مباحث تفسیر با تفسیر آیات و سوره‌های خاص است و دومین دسته آثار و مباحث اسلامی و اقتصادی و در یک کلام آثار  غیر تفسیری است که در این دسته از آثار ایشان به آیات استناد و استشهاد می‌کنند.

وی ادامه داد: در مباحث تفسیری با توجه لوازم تفسیر مانند آشنایی با ادبیات یا در نظر گرفتن ظواهر می‌توان گفت که امام موسی صدر یک مفسر است. صدر می‌گوید: قرآن کتابی جاودان است و معنای جاودانه بودن قرآن این است که هر برداشت جدیدی از قرآن در هر سطحی که باشد زمانی صحیح است که با قواعد متعارف برداشت از کلام صحیح باشد.

معارف تصریح کرد: موسی صدر در تفسیر از نقش علوم تفسیری، عقل، آیات و روایات غافل نبوده است و گاهی هم به تفسیر المیزان استناد می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بیان کرد: مسئله کاربرد قرآن در مباحث تفسیر و مباحث غیر تفسیری دو گونه است: یکی آنکه به آیات قرآن استشهاد می‌کند و دیگر آنکه اقتباس از آیات قرآن است. اقتباس به این معناست که یک سخنران قطعه‌هایی از قرآن در سخن خودش تضمین می‌کند که اگر مخاطب قرآن‌شناس باشد آن را  درک می‌کند.

مفهوم‌گیری امام موسی صدر از آیات قرآن

مفهوم‌گیری امام موسی صدر از آیات قرآن آخرین بحثی بود که در این نشست مطرح شد. استاد دانشگاه تهران در این زمینه تصریح کرد: در مفهوم‌گیری اقتباس و استشهاد به آیات قرآنی مطرح نیست و می‌توان گفت که امام موسی صدر یک متفکر اجتماعی، اصلاح گر و انقلابی است و از بزرگانی به شمار می‌آید که شعار بازگشت به قرآن در زمان را مطرح کرده است. موسی صدر به بازشناسی مفاهیم دینی به شکل نو و مترقی معتقد است و بعد از بازشناسی ضرورت دارد که به آن مفاهیم عمل شود.

معارف در ادامه به چند نمونه از مفهوم‌گیری امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: در نگاه صدر «ایمان» مؤلفه‌هایی دارد؛ نخستین مؤلفه عشق به مردم است؛ مؤمن نمی‌تواند به مردم عشق نداشته باشد و در این صورت ایمان یک مسئله اجتماعی می‌شود. اصرار بر اجرای عدالت دومین مؤلفه است. موسی صدر، ایمان منهای عدالت را به رسمیت نمی‌شناسد.

وی اضافه کرد: نمونه دیگر تفسیر وی از «دعا» است: موسی صدر مردم را به دسته تقسیم می‌کند؛ عده‌ای از مردم دعا را جانشین عمل می‌کنند و فقط دعا می‌کنند بدون اینکه تلاش و کار و برنامه‌ریزی‌ داشته باشند. گروهی از مردم منکر دعا و تأثیر دعا در حل مشکلات اجتماعی‌اند، ذهن آنها فقط بر عمل مادی تمرکز یافته است نهایتا اینکه برخی هم عمل می‌کنند و هم دعا می‌کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: امام موسی صدر درباه کارکرد دعا می‌گوید: دعا به هنگام اضطرار سبب است و به مثابه یک سبب عمل می‌کند ولی به هنگام شرایط عادی (کار و تلاش) دعا وسیله ارتباط با خدا است و به فرد روحیه می‌دهد.

معارف ادامه داد: نمونه دیگر از مفهوم‌گیری درباره عبادت و عبودیت است که این‌دو به لحاظ ریشه‌ای و مفهومی متفاوتند: عبادت شأنی برای تمام عناصر هستی است با استناد با آیات «یُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ» این را مطرح می‌کند. اصل هماهنگی با اجزای هستی در ارتباط با خداوند است. امام موسی صدر در اینجا از عبادت آزادی از غیر را استنباط می‌کند صدر در این زمینه نوشته است که عبادتی که میوه‌های خشوع و علم به باور نیاورد به درد نمی‌خورد صدر به دنبال آن است که عبادت یک سلسله اذکار و اوراد بی‌خاصیت نشوند.

برای مشاهده گزارش تصویری این نشست اینجا کلیک کنید!