آنچه می خوانید پژوهشی است کوتاه در باره تاریخ ولادت حضرت صدیقه طاهره، حضرت فاطمه علیهاالسلام که سالها پیش انجام شده است و اینک با اصلاحاتی اندک تقدیم می شود. روشن است که این موضوع،پژوهشی بیش از این می طلبد، اما همین مقدار می تواند تصویری کلی از این مساله به دست دهد.
این مقاله تلاش می کند بررسی کوتاهی در باره تاریخ ولادت آن حضرت(س) و در نتیجه سن ازدواج و مدت عمر شریفش داشته باشد. گرچه شخصیت بانوی بزرگی چون فاطمه زهرا(س) و تبیین آن متکی بر صحت وسقم نتایج این گونه مباحث نیست، ولی نشان دادن واقعیات علمی، حتی اگرهیچ اثر مستقیم عملی نیز نداشته باشد، امری مطلوب است. اعمال خاص وادعیه ویژه ای که معمولا در تعظیم چنین مناسبتهایی وارد شده است، ولزوم وحدت رویه جامعه اسلامی در بزرگداشت و تجدید عهد با اولیای دین(ع)، تاکیدی است بر مفید بودن این دست مباحث.
از میان هزاران شاهد گویایی که بر مظلومیت اهل بیت(ع) گواهی می دهد، همین اختلاف نظرهایی است که در باره تاریخ ولادت و رحلت ومدت امامت و عمر آن بزرگواران بر جای مانده است. این، نه یعنی نادیده انگاشتن تلاشهای طاقت فرسای علمای متعهد و مورخان دلسوزی که خود از این رهگذر، دلی پردرد دارند، بلکه اشاره به ظلم تاریخ وتاریخ پردازانی است که یک نگاه اجمالی به تالیفاتشان نشان می دهدچگونه در وصف حاکمان جور و عمال آنان و خصوصیات زندگی شخصی بسیاری کسان که حتی برخی از آنان ارزش نام بردن نیز ندارند، به تفصیل قلم فرسایی کرده اند و در تطهیر دستگاه ستم آنان، سخنها رانده اند و تاریخ را بر مذاق ستمکاران نوشته اند، ولی از مظلومان تاریخ و بویژه از بزرگان شیعه یا سخنی نگفته اند و یا به اشارت رفته اند و یا خائنانه و یا جاهلانه دست به تحریف چهره آنان آلوده اند. اینجاست که دستهای پیدا و نهان سلطه را در محو یاد و فکر و منطق و حتی نام بزرگان شیعه بویژه امامان معصوم(ع) در گوشه گوشه تاریخ به خوبی می توان دید. وقتی چهره ای چون امیرالمؤمنین(ع) که بعد از پیامبر اکرم(ص) اولین انسان کامل و زندگی اوپرجاذبه ترین قطعه تاریخ است، قبر مبارکش سالهای سال از دیدگان عموم به جز خواصی چند، مخفی باشد و آوردن نام او بر زبان جرمی نابخشودنی به شمار آید تا جایی که کسی چون ابوالحسن بصری که خود در نظرحکومت وقت، قرب و منزلتی نیز داشت، بگوید که ما به علی(ع) با کنیه «ابوزینب » (پدر زینب) اشاره می کردیم. یعنی از بردن نام حضرت باک داشتند، و وقتی پاره تن پیامبر(ص) با آن منزلت و مقامی که نزد پدر خویش داشت و فاصله رحلت پدر بزرگوارش تا شهادت او به صد روز نیزنمی رسد، حتی در مورد محل خاکسپاری اش، نظری قاطع نمی توان داد، آن وقت در مورد سایر حضرات ائمه(ع) مطلب پرواضح خواهد بود. اگر نبودفداکاری و تلاش همه جانبه عالمان و راویان و فقیهان شیعه، امروز ما جزاندکی از زوایای زندگی امامان شیعه(ع) و بزرگان اهل بیت(ع) نمی دانستیم.
تلاش حاکمان جور و واعظان دربار و تاریخ نویسان قلم بمزد، در ازمیان بردن نقش و نام و یاد اهل بیت(ع) را، از این جمله علی(ع) به خوبی می توان دریافت:
کل حقد حقدته قریش علی رسول الله(ص) اظهرته فی وسیظهرها فی ولدی من بعدی. ما لی و لقریش؟! انما وترتهم بامر الله و امر رسوله، افهذا جزاء من اطاع الله و رسوله ان کانوا مسلمین؟! (1).
همه کینه ای را که قریش نسبت به رسول خدا(ص) داشت در باره من آشکار ساخت و آن را بعد از من، به فرزندانم نشان خواهد داد. مرابا قریش چه کار! من فقط به دستور خدا و پیامبرش از اینان انتقام گرفته و برخورد کردم. آیا اگر اینان مسلمانند، این پاداش کسی است که اطاعت خدا و پیامبرش را نموده است؟!
و یا سخن دیگر امیرالمؤمنین(ع) که پیامبر(ص) حتی اگر فرزند پسری نیزبعد از خود داشت، حکومت را به او نمی دادند، چون از پیامبر اکرم(ص) دل خوشی نداشتند و در صدد محو چهره او و اهل بیتش بودند. (2).
این در حالی بود که آنان برای وصول به اهداف شوم خویش حد ومرزی نمی شناختند و حتی از افترا بستن به رسول خدا(ص) و جعل حدیث وساختن چهره ای دلخواه برای خود یا ناصالحانی که تامین کننده خواست آنان بودند دریغ نمی کردند.
اختلاف گفته ها در تاریخ ولادت
اختلاف نظری که در باره مدت عمر حضرت فاطمه(س) وجود داردبیشتر ناشی از اختلاف در تاریخ ولادت آن حضرت(س) است; زیرا هرچنددر خصوص تاریخ دقیق شهادت حضرت(س) نیز نظریات چندی ابرازگردیده ولی فاصله ای که میان این نظریات است، چندان نیست و حداقل واکثر آن به یک سال نمی رسد (حداکثر 8 ماه و حداقل 45 روز)، ولی اختلاف آرا در سال تولد آن حضرت(س) زیاد است و فاصله حداقل و اکثرآن به حدود 17 سال می رسد! یعنی حداقل سنی که برای حضرت(س) هنگام رحلت ذکر شده 18 سال و حداکثر 35 سال است.
این گفته ها با محور قرار دادن تاریخ بعثت پیامبر(ص) در سن 40سالگی و 13 سال قبل از هجرت، به دو بخش تقسیم می گردد. عده ای ولادت حضرت(س) را پیش از مبعث می دانند و دسته ای بعد از آن.
دسته اول: پیش از بعثت
حداکثر تاریخی که در این بخش از نظرها، یعنی ولادت فاطمه(س)،پیش از بعثت، وجود دارد، 12 سال است (3) که بدین ترتیب، عمر حضرت(س)به 35 سال می رسد! بعضی آن را سال هفتم قبل از مبعث دانسته اند (4) که بنابراین، سن حضرت(س) هنگام شهادت 30 سال خواهد شد، و عده ای دیگررحلت آن حضرت(س) را در 29 سالگی یعنی 6 سال پیش از بعثت شمرده اند. (5) برخی نیز تصریح به 5/28 سال کرده اند که البته قابل جمع با29 سال و 28 سال است. برخی نیز 25 سال را ذکر کرده اند. (6).
ولی آنچه که در میان مورخان اهل سنت، بیشتر شهرت دارد سال پنجم قبل از مبعث است. چنان که عده ای نیز همین نظریه را با تصریح به همزمانی آن با سال تجدید بنای کعبه یعنی سال پنجم پیش از مبعث نموده اند. (7).
بر طبق این قول، فاطمه(س) هنگام شهادت 28 سال بوده است. برخی نیز سن 27 سال را ذکر کرده اند. (8).
دسته دوم: بعد از بعثت
این بخش از نظرها، ولادت فاطمه(س) را مربوط به بعد مبعث دانسته اند، و تقریبا در این دسته، سه گفته وجود دارد:
سال نخست بعثت
این گفته عده ای است که سال نخست بعثت را سال تولد قرار داده اند (9) و هر چند بعضی آن را در 41 سالگی سن شریف رسول خدا(ص) نوشته اندولی ظاهرا منظورشان همان سال اول بعثت است. چون برخی اینان تصریح کرده اند که در راس 41 سالگی بوده است و لذا خود نتیجه گرفته اندکه بر این اساس، سن حضرت فاطمه(ع) هنگام رحلت 23 سال بوده است.البته ما در میان صاحب نظران شیعه کسی که این قول را پذیرفته باشدنیافتیم.
سال دوم بعثت:
گفته دوم که طرفداران بزرگی چون شیخ مفید دارد، ولادت را در 20جمادی الآخره سال دوم بعثت می داند. چنان که مرحوم سید بن طاووس به نقل از کتاب حدائق الریاض شیخ مفید آورده است. (10) و نیز خود شیخ مفیددر رساله مسار الشیعه به این مطلب تصریح کرده است:
و فی الیوم العشرین منه، سنة اثنتین من المبعث، کان مولدالسیدة (مولاتنا خ.ل) الزهراء فاطمة بنت رسول الله(علیهماالسلام) و هو یوم شریف یتجدد فیه سرور المؤمنین و یستحب فیه التطوع بالخیرات و الصدقة علی المساکین; (11).
ولادت حضرت فاطمه زهرا، دختر رسول خدا که سلام بر آنها باد،در روز بیستم از این ماه (جمادی الاخر) از سال دوم مبعث بوده است. و آن روز شریفی است که خوشحالی مؤمنان تجدید می شود ودر این روز انجام دادن خیرات و پرداخت صدقه به تنگدستان مستحب است.
کفعمی نیز در کتاب مصباح خود، همین گفته را ترجیح داده است وگفته سوم را که خواهد آمد با تعبیر «گفته شده » بیان کرده است. (12).
شیخ طوسی در ضمن بیان مناسبتهای ماه جمادی الاخر این عبارت راآورده است:
فی الیوم العشرین من جمادی الآخرة سنة اثنتین من المبعث، کان مولد فاطمه(ع) فی بعض الروایات، و فی روایة اخری سنة خمس من المبعث و العامة تروی ان مولدها قبل المبعث لخمس سنین; (13).
ولادت فاطمه(ع) بر اساس برخی روایات، روز 20 ماه جمادی الآخره از سال دوم مبعث آمده، و در روایتی دیگر، سال پنجم ذکر شده است و اهل سنت روایت می کنند که ولادت حضرت(س) 5 سال پیش ازمبعث بوده است.
مرحوم شیخ عباس قمی، این قول را ظاهرا نظر اکثر علمای شیعه می داند. (14).
بنابراین، تنها شیخ مفید است که با جزم، به این قول تصریح کرده است،که بر اساس آن، حضرت فاطمه(س) در 21 سالگی رحلت فرموده است.
سال پنجم بعثت:
گفته سوم که به نظر می رسد مشهور میان علمای شیعه است، (البته برخی از علمای اهل سنت نیز قایل به آن شده اند (15) ) و روایات چندی نیز برآن دلالت دارد، سال پنجم بعد از مبعث را هنگام ولادت می داند. (16).
در میان معتقدان به این نظر، از شخصیتهایی چون ابن ابی الثلج بغدادی،متوفای 325 هجری (17) ، مرحوم کلینی، متوفای 328 یا 329، محمدابن جریر طبری امامی، صاحب کتاب دلائل الامامة، ابن شهر آشوب درکتاب المناقب، علامه طبرسی در کتاب تاج الموالید (18) و شیخ بهایی در کتاب توضیح المقاصد (19) می توان نام برد.
در نتیجه بیشتر مورخان اهل سنت، تاریخ ولادت را قبل از بعثت می دانند ولی مصادر شیعی آن را مربوط به بعد از آن دانسته اند و در هر دودسته، سال پنجم قبل از مبعث یا بعد از آن، از شهرت بیشتری برخورداراست.
ارزیابی گفته ها:
آنچه گذشت اشاره ای اجمالی به نظرهای مطرح شده در باره تاریخ ولادت فاطمه(س) بود. اما اینکه کدام یک از گفته های یادشده به واقع نزدیکتر است پرسشی است که در این بخش به اجمال به آن می پردازیم.
ابتدا باید روشن شود که آیا ولادت، قبل از مبعث بوده است چنان که مفاد نظریات دسته اول بود، یا بعد از آن؟
چنان که ملاحظه شد کسانی از اهل سنت که در این زمینه سخن گفته اند جز معدودی از آنان، معتقدند وقوع آن قبل از بعثت بوده است.برخی نویسندگان شیعه نیز این قول را ترجیح داده و در تایید آن به این مساله فقهی اشاره کرده اند که حد اکثر سن بارداری زنان 50 سالگی است واگر تاریخ ولادت را مربوط به بعد از مبعث بدانیم، در آن برهه، سن حضرت خدیجه(س) به حدود 60 سال می رسیده است.
اینکه علت این اتفاق نظر در میان بیشتر مورخان اهل سنت چه بوده است و چرا تاریخ ولادت را قبل از بعثت می دانند؟ خود مساله ای است قابل بحث. آیا صرفا یک نقل تاریخی است که آنان بازگو کرده اند، یااستنباطی است که مثلا با توجه به همین فرع فقهی داشته اند؟ به هر روی،این دسته از گفته ها را نمی توان تصدیق کرد زیرا:
نخست اینکه، اختلاف و تناقضی که بین آنهاست موجب ضعف آنهامی شود.
دوم اینکه، به مصداق «اهل البیت ادری بما فی البیت »، طبیعت چنین قضایایی ایجاب می کند که گفته فرزندان و نزدیکان خود فاطمه(س) ملاک قرار گیرد، و چنان که خواهد آمد مفاد روایات وارده از اهل بیت(ع) غیر ازاین است.
سوم اینکه، در موارد متعددی از متون تاریخی و روایی گزارش شده است که حداقل، بعضی از فرزندان خدیجه(س)، بعد از مبعث متولدشده اند (20) و می دانیم که حضرت زهرا(س)، آخرین فرزند خدیجه(س) بوده است.
البته برخی مورخان اهل سنت، رقیه را کوچکترین آنها شمرده اند،ولی مؤلف تاریخ الخمیس، در ضمن دلیلی که می آورد ولادت رقیه را قبل ازام کلثوم می داند، در نتیجه حضرت زهرا(ع) آخرین فرزند خواهد بود، چون ولادت ام کلثوم قبل از آن حضرت(س) بوده است. چنان که ابن عبدالبر نیزهمین را در کتاب استیعاب در شرح حال خدیجه(س) آورده است.
البته در اینکه زینب و رقیه و ام کلثوم، واقعا دختران پیامبر(ص)بوده اند یا بزرگ شده در خانه حضرت(ص)، برخی بحث و مناقشه کرده اند واینک ما را با آن کاری نیست. (21).
چهارم اینکه، برخی از علمای اهل سنت نیز چنان که گذشت، تاریخ آن را بعد از مبعث می دانند.
پنجم اینکه، این موضوع را بسیاری از محدثان و مورخان سنی نیزآورده اند که انعقاد بارداری حضرت خدیجه(س) بعد از آن بود که پیامبراکرم(ص) در معراج از میوه بهشتی میل نمود. (22) لذا نویسنده تاریخ الخمیس بعد از ذکر پاره ای از این روایات می گوید: مقتضای آنها این است که ولادت فاطمه(س) بعد از بعثت بوده است، زیرا معراج بعد از بعثت واقع شده است.
برخی چنان که اشاره شد، به استناد نظریه فقهی کسانی چون شهیدآیت الله صدر که حداکثر سن بارداری را برای عموم زنان، بدون تفاوت میان قرشی و غیر قرشی، 50 سال دانسته است (23) سال پنجم قبل از مبعث راترجیح داده اند، ولی این نیز تنها می تواند یک استنباط ظنی باشد، زیراگرچه عده ای از فقهای شیعه همین نظریه فقهی را در باب حد اکثر ابتدای زمان یائسگی قایلند، ولی اکثریت فقها این مبدا را برای زنان قرشی 60سالگی می دانند.
علاوه اینکه، این اشکال در صورتی است که بپذیریم حضرت خدیجه(س) در 40 یا 45 سالگی با رسول خدا(ص) ازدواج کرده است;چنان که مشهور نیز همان 40 سالگی است، و الا این استبعاد به کلی مرتفع خواهد شد، زیرا گفته های دیگری نیز در این زمینه وجود دارد و برخی سنین 25، 28، 30 و 35 سالگی را سن ازدواج خدیجه(س) شمرده اند. (24).
اینها همه در صورتی است که نخواهیم حضرت خدیجه(س) را به عنوان استثنا ذکر کنیم و الا تنها برای رفع استبعاد امکان بارداری در چنین سنینی، یادآور می شویم که قرآن کریم بعد از اینکه به همسر ابراهیم(ع)بشارت ولادت اسحق(ع) و یعقوب(ع) فرزند اسحق(ع) را می دهد، از زبان وی که از روی تعجب سخن می گفت، نقل می کند که:
قالت یا ویلتی ا الد و انا عجوز و هذا بعلی شیخا; (25).
گفت: ای وای! آیا من دارای فرزند می شوم در حالی که پیرم و این شوهرم نیز مسن است!
البته باز تکرار می کنیم این را تنها برای رفع استبعاد آوریم.
بنابراین، این دسته از گفته ها که محورشان ولادت پیش از مبعث بود،قابل پذیرش نیست و باید آن را ناشی از اشتباه در محاسبه و یا نقل و یا توهم انطباق با یک فرع فقهی و یا علل دیگری دانست، و آنچه صحیح به نظرمی رسد و تقریبا مورد اتفاق بین مورخان و محدثان شیعه است، ولادت بعد از مبعث است که سه احتمال در مورد آن ذکر شد; سال اول، سال دوم وسال پنجم.
ارزیابی گفته های بخش دوم
سال اول بعثت:
این گفته، افزون بر اینکه برخلاف مفاد برخی روایات است که ازاهل بیت(ع) وارد شده است و در ادامه خواهیم آورد، مخالف آن دسته ازروایاتی است که تاکید دارد حضرت خدیجه(س) پس از اینکه پیامبر(ص) درمعراج میوه بهشتی خورد، باردار شد. توضیح اینکه، هر چند در تعیین دقیق سالی که پیامبر(ص) به معراج رفت اختلاف نظر وجود دارد ولی تقریبا میان علمای اسلام اتفاق نظر وجود دارد که معراج، بعد از مبعث بوده است وکمترین سالی که ذکر شده سال دوم بعثت (15 ماه بعد از بعثت) است. (26).
سال دوم بعثت:
وجه مشترک این نظر با گفته سوم در این است که هر دو تصریح دارندکه روز ولادت 20 جمادی الآخره بوده است، و فقط اختلاف، در سال ولادت است. از این رو با توجه به اینکه در گفته های گذشته تا آنجا که مجال بررسی بود نفیا یا اثباتا، اشاره ای به روز ولادت نشده است، می توان با اطمینان گفت که ولادت حضرت فاطمه(س) در 20 جمادی الآخره بوده است و اختلاف نظری که میان نظر دوم و سوم وجود دارد فقط از نظر سال تولد است.
این گفته نیز هر چند شخصیت بزرگی چون شیخ مفید و برخی علمای دیگر شیعه، چنان که گفته شد، قایلند و منابعی که تاریخ معراج را سال دوم بعثت ذکر می کند، می تواند شاهدی بر صدق آن باشد ولی با این حال قابل پذیرش نیست، زیرا:
نخست اینکه، مدرک و مستند آن ذکر نشده است. البته شیخ طوسی درکتاب مصباح المتهجد، آن را برخاسته از پاره ای روایات می داند ولی آن روایات را ذکر نکرده است.
دوم اینکه، بسیاری از بزرگان شیعه، حتی پیش از مرحوم مفید،همانند مرحوم کلینی و عالم معاصر وی، مرحوم ابن ابی الثلج بغدادی، آن رانپذیرفته و گفته سوم را پذیرفته اند.
سوم اینکه، برخلاف ادعای شیخ طوسی که گفته سوم را تنها مستند به یک روایت می داند، چنان که خواهد آمد، حداقل در سه روایت، تصریح به گفته سوم شده است، و به نظر می رسد عمده دلیل در این بحث، همین روایات است که ظاهرا معارض قابل اعتمادی ندارند. البته ابی الفرج اصفهانی در کتاب مقاتل الطالبیین چنان که اشاره شد نظریه 5 سال پیش ازبعثت را نیز به امام صادق(ع) نسبت داده است ولی نقل وی از نظر موازین صحت سند، چندان قابل اعتماد نیست، بویژه که روایاتی حتی با سندصحیح داریم که با آن معارض است.
چهارم اینکه، تاریخ معراج نیز چنان که گذشت مورد اختلاف است.علاوه اینکه، صریح پاره ای از روایات است که پیامبر اکرم(ص) دو بارمعراج داشته اند و آیات نخست سوره «والنجم » نیز چنان که مرحوم علامه طباطبایی گفته (27) مؤید آن است.
پیشتر آوردیم که یکی از علمای سنی نیز همین گفته سوم را پذیرفته است. البته با این استنباط که آن را تطبیق با سال تجدید بنای کعبه نموده است در حالی که تجدید بنا، مربوط به پیش از مبعث است.
سال پنجم بعثت:
با توجه به ارزیابی گفته های پیشین، اینک می توانیم به گونه ای روشنتر، سال پنجم بعثت را، همان گونه که از شهرت بیشتری نیزبرخوردار است، به عنوان سال ولادت حضرت فاطمه(س) ذکر کنیم. و این نظریه علاوه بر شواهدی که پیشتر آوردیم، مستند به روایات قابل اعتمادی است که از خاندان پیامبر(ص) رسیده است. این روایات تا آنجا که درحوصله این بررسی بوده از این قرار است:
1. در بخشی از حدیث مفصلی که مرحوم کلینی با سند صحیح به نقل سعید بن مسیب از امام سجاد(ع) آورده، این چنین می خوانیم:
فقلت لعلی بن الحسین(ع): فمتی زوج رسول الله(ص) فاطمة من علی(ع)؟ فقال: بالمدینة بعد الهجرة بسنة و کان لها یؤمئذ تسع سنین; (28).
به علی بن الحسین(ع) عرض کردم: چه وقتی رسول خدا(ص) فاطمه رابه همسری علی(ع) درآورد؟ حضرت فرمود: در مدینه، یک سال بعداز هجرت، و آن زمان، فاطمه 9 ساله بود.
2. مرحوم کلینی در روایت دیگری با سند معتبری از حبیب سجستانی آورده است:
سمعت اباجعفر(ع) یقول: ولدت فاطمة بنت محمد(ص) بعد مبعث رسول الله خمس سنین و توفیت و لها ثمان عشرة سنة و خمسة وسبعون یوما; (29).
از امام باقر(ع) شنیدم که می فرماید: فاطمه دختر محمد(ص) 5 سال بعد از مبعث رسول خدا متولد شد و در حالی وفات کرد که 18 سال و 75 روز داشت.
3. محمد بن جریر طبری امامی در کتاب دلائل الامامة خود با سندمتصلی از امام صادق(ع) اینگونه نقل می کند:
... ولدت فاطمة فی جمادی الآخرة، الیوم العشرین منها، سنة خمس و اربعین من مولد النبی(ص) فاقامت بمکة ثمان سنین وبالمدینة عشر سنین و بعد وفات ابیها خمسا و سبعین یوما وقبضت فی جمادی الآخرة، یوم الثلاثاء لثلاث خلون منه، سنة احدی عشرة من الهجرة; (30).
فاطمه در 20 جمادی الآخره سال 45 ولادت پیامبر(ص) متولد شد و8 سال در مکه و 10 سال در مدینه اقامت داشت و بعد از وفات پدرش 75 روز زنده بود. و در سه شنبه، 3 جمادی الآخره سال 11هجرت رحلت کرد.
چنانکه ملاحظه می شود، در این روایت ملاک تعیین تاریخ ولادت،سن مبارک پیامبر اکرم(ص) قرار داده شده است و لذا از این جهت احتمال تصحیف یا اسقاط در آن نمی رود، ولی ذیل روایت که تاریخ وفات حضرت(س) را بیان می کند، ظاهرا با صدر روایت در تعارض است، و این خود شاهد خوبی بر این مدعاست که تشابه خطی میان «سبعین » و«تسعین »، باعث این اختلاف شده است که آیا شهادت حضرت فاطمه(س)75 روز بعد از وفات پیامبر(ص) بوده است و یا چنان که برخی روایات صحیح دلالت دارد 95 روز؟
تعارض صدر و ذیل روایت از این جهت است که ذیل آن، وفات حضرت(س) را همانند روایات دیگر، در 3 جمادی الآخر می داند، در حالی که فاصله 28 صفر که بنا بر مشهور، روز رحلت پیامبر(ص) بوده است، تا این تاریخ به 95 روز می رسد. و این البته خود بررسی مستقلی را می طلبد.
در نتیجه ولادت صدیقه طاهره، فاطمه زهرا(س) روز جمعه، 20جمادی الآخره سال پنجم بعثت بوده است، و سن آن بزرگوار، هنگام ازدواج 9 سال، و مدت عمر شریفش بنا بر اینکه در 3 جمادی الآخره سال 11هجرت به شهادت رسیده باشد (چنانکه همین گفته نیز به نظر صحیح می رسد) طبق محاسبه تقریبا 18 سال، 17 روز کم بوده است; هرچند باذیل روایت دوم، انطباق ندارد.
کتابنامه
انساب الاشراف، احمد بن یحیی بن جابر «بلاذری »، قرن سوم، تحقیق محمدباقر محمودی،چاپ اول، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1394ه.ق.
الاستیعاب، یوسف بن عبدالله «ابن عبدالبر»، مطبعة دائرة المعارف، حیدرآباد، 1336ه.
الاقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس،م 664ق، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، چاپ اول، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1416ق، قم.
الامالی، محمد بن محمد بن نعمان «شیخ مفید»، م 413ق، تحقیق حسین استاد ولی و علی اکبرغفاری، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1403ق، قم.
بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمدباقر مجلسی، م 1111ق، چاپ سوم،مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403ق.
البدء و التاریخ، ابن زید احمد بن سهل المطهر بن ظاهر المقدسی، م 355ه دار صادر، 1988م،بیروت.
تاج الموالید فی موالید الائمة و وفیاتهم، ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، م 548ق، ضمن مجموعه نفیسه، چاپ اول، مکتبه بصیرتی، قم، بی تا.
تاریخ الائمه(ع)، ابن ابی الثلج بغدادی، م 325ق، ضمن مجموعه نفیسه، چاپ اول، مکتبه بصیرتی، قم، بی تا.
تاریخ بغداد، احمد بن علی «خطیب بغدادی »، م 463ه. دارالکتاب العربی، بیروت، بی تا.
تاریخ الخمیس، حسین بن محمد بن حسن «الدیار بکری »، م 982ه، مصر، 1382ه، مصر،1382ه.
تفسیر عیاشی، محمد بن مسعود بن عیاش «عیاشی »، قرن سوم، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، انتشارات علمیه اسلامیة، تهران، بی تا.
تنبیه الخواطر(مجموعه ورام)، ابولحسین ورام بن ابی فراس المالکی الاشتری، م 605ه،دارالصعب و دارالتعارف، بیروت.
توضیح المقاصد، محمد بن الحسین عاملی «شیخ بهایی »، م 1030ق، ضمن مجموعه نفیسه،چاپ اول، مکتبه بصیرتی، قم، بی تا.
حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، حافظ ابی نعیم احمد بن عبدالله اصفهانی، م 430ه.ق، چاپ پنجم، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407ه.ق.
الخصال، محمد بن علی بن حسین بن بابویه «صدوق »، م 381ق، تحقیق علی اکبر غفاری، مکتبة الصدوق، 1389ق، تهران.
الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر «سیوطی »، افست درچاپخانه اسلامی، تهران، 1377ه.ق.
دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، قاضی ابوحنیفه، نعمان بن محمد تمیمی، م 363ق، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، دارالمعارف، 1383ق، قاهره.
ذخائر العقبی، حافظ احمد بن عبدالله «المحب الطبری »، مکتبة حسام الدین قدسی، مصر،1356ه.ق.
شرح غررالحکم و دررالکلم، جمال الدین محمد خوانساری، تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، انتشارات دانشگاه تهران، 1346ش.
شرح نهج البلاغه، عبدالحمید بن ابی الحدید، م 655/656ق، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم،چاپ اول، دار احیاء الکتب العربیة، 1378ق، مصر.
صحیح ترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، مطبعة بولاق، مصر، 1292ه.
الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، جعفر مرتضی العاملی، چاپ اول، نشر مؤلف، 1403ه.ق،قم.
الصواعق المحرقة، احمد بن حجر هیثمی، م 974ه، مکتبة القاهره، چاپ دوم قاهره، 1385ه.
علل الشرایع، محمد بن علی بن حسین بن بابویه «صدوق »، م 381ق، المکتبة الحیدریة،1385ق، نجف.
الفتاوی الواضحة، سیدمحمدباقر صدر، م 1358ش، چاپ سوم، دارالکتاب اللبنانی، ودارالکتاب المصری، 1977 م، بیروت.
کافی، محمد بن یعقوب کلینی، م 328/329ه.ق، چاپ سوم، دارالکتب الاسلامیة، تهران،1388ه.ق.
کنزالعمال فی سننن الاقوال و الافعال، علاءالدین حسام الدین «متقی هندی »، مؤسسة الرسالة، بیروت 1409ق.
لسان المیزان، احمد بن علی بن حجر عسقلانی، م 857ه، منشورات اعلمی، بیروت، بی تا.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، م 548ه. تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1379ه.ق، 1339ش.
مسار الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، محمد بن محمد بن نعمان «شیخ مفید» م 413ه.ق،چاپ اول، کنگره جهانی بزرگداشت هزارمین سال وفات شیخ مفید، قم، 1413ه.ق.
مستدرک الصحیحین، محمد بن عبدالله بن محمد «حاکم نیشابوری »، م 405ه، دارالمعرفة،بیروت، بی تا.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، میرزاحسین نوری طبرسی، م 1320ه.ق، چاپ اول، مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1407ه.ق، قم.
مسند، احمد بن محمد بن حنبل، م 214ه، دارالفکر، بی جا، بی تا.
مشکل الآثار، احمد بن محمد مصری «طحاوی »، مطبعة مجلس دائرة المعارف النظامیه،حیدرآباد، 1333ه.
معانی الاخبار، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه «صدوق »، م 381ه.ق، تحقیق علی اکبرغفاری، دارالمعرفة، بیروت، 1399ه.ق.
مقاتل الطالبیین، ابوالفرج علی بن الحسین بن محمد اصفهانی، م 356ه.ق، تحقیق سیداحمدصقر، دارالمعرفة، بیروت، بی تا.
مقتل الحسین(ع)، موفق بن احمد «خوارزمی » م 568ه.ق، تحقیق محمد سماوی، مکتبة المفید،قم، بی تا.
من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه «صدوق » م 381ه.ق، تحقیق علی اکبرغفاری، چاپ دوم، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، قم، بی تا.
منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، م 1359ه، کانون انتشار، تهران بی تا.
میزان الاعتدال، محمد بن احمد «ذهبی »، مطبعة السعادة، مصر، 1325ه.
میزان الحکمة، محمد محمدی ری شهری، چاپ اول، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،1362ش، قم.
المیزان فی تفسیر القرآن، سیدمحمدحسین طباطبایی، م 1360ش، چاپ سوم، موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1393ق، بیروت.
نهج البلاغه، محمد بن حسین موسوی، م 404ه، تحقیق صبحی صالح، مرکز بررسیهای اسلامی،1395ق، قم.
الوافی، محمدمحسن فیض کاشانی، م 1091ه; چاپ اول، مرکز تحقیقات علمی و دینی امام امیرالمؤمنین(ع)، اصفهان، 1373ش.
وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، محمد بن حسن «حر عاملی » م 1104ق، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.
پی نوشتها:
1) شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 328.
2) همان، ص 298.
3) تاریخ الخمیس، ج 1، ص 278، و ذخائرالعقبی، ص 52.
4) همان.
5) از جمله: مقتل الحسین، ج 1، ص 83، و تاریخ الخمیس، ج 1، ص 278، و ذخائرالعقبی، ص 52.
6) مشکل الآثار، ج 1، ص 47.
7) تاریخ الخمیس، ج 1، ص 277، و ذخائرالعقبی، ص 52، و مقاتل الطالبیین، ص 48.
8) مقتل الحسین، ج 1، ص 83.
9) از جمله نک: تاریخ الخمیس، ج 1، ص 277، و ذخائرالعقبی، ص 52، بحارالانوار، ج 43، ص 8.
10) اقبال الاعمال، ج 3، ص 162.
11) مسار الشیعه، ص 54.
12) بحارالانوار، ج 43، ص 9.
13) همان.
14) منتهی الآمال، ج 1، ص 168، باب دوم.
15) نک: تاریخ الخمیس، ج 1، ص 278، و ذخائرالعقبی، ص 52.
16) نک: بحارالانوار، ج 43، صص 6 - 10.
17) تاریخ الائمه، ضمن مجموعه نفیسه، ص 6.
18) تاج الموالید، ضمن مجموعه نفیسه، ص 97.
19) توضیح المقاصد، ضمن مجموعه نفیسه، ص 526.
20) نک: البدء و التاریخ، ج 5، ص 16، و تاریخ الخمیس، ج 1، ص 272.
21) نک: الصحیح من سیرة النبی، ج 4، ص 28.
22) نک: بحارالانوار، ج 43، صص 3 - 6، و نیز: تاریخ الخمیس، ج 1، ص 277، و ذخائرالعقبی، ص 36، ولسان المیزان، ج 1، ص 134.
23) الفتاوی الواضحه، ج 1، ص 138.
24) نک: الصحیح من سیرة النبی، ج 1، ص 126، و بحارالانوار، ج 16، صص 12 و 19، و تاریخ الخمیس،ج 1، ص 264.
25) سوره هود، آیه 72.
26) نک: الصحیح من سیرة النبی، ج 1، صص 269 - 270، و نیز بحارالانوار، ج 18، صص 302، 319، 380و 381.
27) نک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13، ص 31.
28) کافی، ج 8، ص 340.
29) همان، ج 1، ص 457 - 458.
30) بحارالانوار، ج 43، ص 9.
