سدها و بندهای قدیمی خراسان

مقدمه

نظری اجمالی به تاریخ گذشته نشان می دهد که تمدنهای بزرگ همواره در کرانه رودخانه های بزرگ و پرآب به وجود آمده اند و در مناطق کم آب تعداد آبادیها کم و فاصله شان از هم زیاد بوده است.

رشد شهرها و افزایش جمعیت، افزایش تولید محصولات مختلف کشاورزی را در پی داشته است. به منظور رسیدن به افزایش تولید لازم بوده است که زمینهای زیر کشت توسعه یابند. در اینجا است که تامین آب به صورت مساله ای مبرم مطرح می شود. به سبب همین نیاز مبرم به موازات گسترش شهرها، شیوه های نوین استفاده از آب پدید آمده و سدها، بندها و شبکه های وسیع آبیاری و ... احداث شده اند.

در سرزمین خراسان نیز پیشینیان ما در احداث سد و حفر قنات فعالیتهای چشمگیری کرده اند که نشان دهنده غلبه آنها بر کم آبی و یا بی آبی و انتقال آب به جاهای دیگر است.

با بررسی سدهای قدیمی مشخص می شود که طراحان اغلب آنها به علوم استاتیک، هیدرولیک و حتی دینامیک آشنا بوده اند. تعمق در این باره حاکی از دانش و تکنیک غنی آنها در این زمینه بوده است. جای بسی تاسف است که تجربه و نبوغ نسلهای گذشته به فراموشی سپرده شده و به همین دلیل در دوران معاصر بناچار در احداث سدهای جدید از شرکتهای خارجی استفاده می کنیم.

وجود این سدها که در زمانهای مختلف تاریخی ساخته شده اند نشانگر اهمیت و گسترش کشاورزی در گذشته است.

تقریبا تمامی این سدها و بندها، مگر آنهایی که در سالهای اخیر تعمیر شده اند عمر مفید خود را از نظر ذخیره سازی و انحراف آب به پایان رسانده و مخزن آنها از رسوبات انباشته شده است. به همین علت کسی توجه چندانی به آنها ندارد. در صورتی که حفظ و تعمیر این سدها از نظر ثبات خاک و بویژه خاکهای واقع در حوضه بالادست آنها بسیار لازم است. در حقیقت منظور از احداث سدها، ذخیره و تنظیم آب برای آبیاری اراضی پایین دست آنها بوده است. سدهای خراسان مدتها این وظیفه را به خوبی انجام داده و موجب رونق و آبادانی مناطق پایین دست خود شده اند. با پر شدن سدها، فعالیتهای آبیاری و آبرسانی و در نتیجه فعالیتهای کشاورزی و اقتصادی در مناطق پایین دست آنها رو به نقصان گذارده و گاه بکلی مختل شده است. به نظر می رسد با پر شدن سدها، روستاهای بزرگی با کم آبی مواجه شده و ویران شده اند. جمعیتهای این مناطق هرگاه موفق به حفظ و تعمیر و لایروبی سد و بند خود نشده اند، مجبور به مهاجرت به دیگر مناطق شده اند.

اما با پر شدن سدها و بندها، مناطق واقع در بالادست آنها به علت وجود رسوبات حاصلخیز انباشته شده در طی سالها و گاه قرنها، کشاورزان را به خود جلب کرده است. گاه خیل وسیعی از روستاییان با بهره گیری از این رسوبات حاصلخیز و آب رودخانه، روستاهای نسبة بزرگی را ایجاد و اقتصاد کشاورزی پایداری را بنا نهاده اند. لذا بعد از پر شدن سدها، مرمت و حفظ آنها نه فقط برای تنظیم آب مناطق پایین دست، بلکه برای حفظ خاکهای بالادست لازم و ضروری است.

در حقیقت با پر شدن سدها علاوه بر این که رسوبات انباشته شده در پشت آنها مورد بهره برداری زراعی قرار می گیرد، در کف رودخانه نیز رسوبات باعث کاهش شیب و بالطبع کاهش سرعت جریان آب و در نتیجه کاهش قدرت تخریبی آب و فرسایش خاک می شود.

حال اگر سد پر شده بشکند، نه تنها رسوبات پشت سد که گاه چندین کیلومتر طول دارد و در روی آن کشت و زرع می شود از بین می رود، بلکه با شسته شدن رسوبات، در حقیقت سطح اساس رودخانه در قسمت بالا دست سد پایین می افتد. این پایین افتادگی در عمل باعث افزایش سرعت آب و افزایش قدرت تخریبی آن می شود و فرسایش در همه یا قسمتی از حوضه پشت سد با شدت بیشتری گسترش می یابد. ⁽¹⁾

با توجه به نکات فوق و همچنین به منظور حراست از میراثهای ارزشمند پیشینیان که نشانگر پیشرفت آنها در زمینه صنایع وابسته به آب بوده است، ضرورت دارد که بندها و سدهای قدیمی شناسایی، حفاظت و در برخی موارد مرمت و بازسازی شوند.

مشخصات ناحیه طرقبه

در دامنه شمالی رشته کوه بینالود واقع در غرب و جنوب غرب شهرستان مشهد دره های با صفا و سرسبزی وجود دارد. دره های زیبای مایان، دهبار و جاغرق در بخش طرقبه با باغهای میوه فراوان از جمله این دره ها هستند.

دره مایان شامل روستاهای ازغند، مایان علیا، مایان وسطی، مایان سفلی و حصار است و اراضی کشاورزی و باغهای دره، از آب رودخانه مایان آبیاری می شوند.

دره دهبار شامل روستاهای دهبار و کلاته آهن است و اراضی و باغات این دره با آب رودخانه دهبار آبیاری می شوند.

دره جاغرق شامل روستاهای جاغرق، عنبران، طرقدر و شهر طرقبه است که از آب رودخانه جاغرق استفاده می کنند.

همه روستاهای مذکور جزو تفریحگاههای شهر مشهد هستند و در تمامی ایام سال بویژه در فصلهای بهار و تابستان، جمعیت زیادی را جذب می کنند.

رودخانه گلستان از به هم پیوستن سه شاخه مایان، دهبار و جاغرق در نزدیکی روستای حصار به وجود می آید که آبهای سطحی حوضه آبریزی به وسعت 302 کیلومتر مربع را در محل گلستان جمع آوری می کند.

دبی متوسط رودخانه حدود19 میلیون متر مکعب است که به وسیله نهرهای انحرافی صرف آبیاری باغهای دره های مذکور می شود و فقط در مواقع سیلابی بودن آب مازاد در پشت بند گلستان ذخیره می شود. بنابراین عموما در تابستان و پاییز آب به بندگلستان نمی رسد و فقط در زمستان و یا بهار به واسطه زیادی آب و جریان سیلابهای شدید آب وارد بند می شود و در سالهایی که بارندگی زیاد است دریاچه بند تا اواخر تابستان نیز پرآب می ماند.

موقعیت بند

بند گلستان در حدود 8 کیلومتری غرب مشهد و 5 کیلومتری شمال شرق طرقبه بر روی رودخانه گلستان احداث شده است. محل بند در انتهای روستای گلستان و در جایی انتخاب شده است که عرض دره تنگتر می شود و در دو طرف آن صخره های عظیمی وجود دارد.

از نظر موقعیت ریاضی بند در ک 20 ن36 عرض شمالی و ک 26 ن59 طول شرقی، در ارتفاع 1190 متری از سطح دریا واقع شده است. ⁽²⁾

مشخصات بند

بند گلستان در جایی ساخته شده که سنگ تکیه گاه آن از گرانیت و گرانو دیوریت موسوم به لوکو گرانیت است، در مورد زمان دقیق پیدایش آن بین صاحبنظران اختلاف نظر وجود دارد و بعضی آن را به ژوراسیک (دوران سوم) می دانند. ⁽³⁾

اگر چه یک قسمت از بند بر سنگ گرانیت تکیه دارد ولی خود بند روی آبرفتهای رودخانه بنا شده، لذا کف مخزن آن در قسمت پایه اصلی بند غیرقابل نفوذ نیست. ⁽⁴⁾ مصالح اصلی به کار رفته در بنای بند آجر و سنگ و ملات مخلوط از آهک و شن و خاک است. به این ترتیب که وسط بنا با سنگ و ملات پر شده و سطوح خارجی آن با آجر کار شده است. ⁽⁵⁾

در تعمیرات سال 52 سیمان نیز به کار رفته است. بنای بند طوری ساخته شده که صخره ای در طرف خارجی (پایاب) آن واقع است پشتیبان محکمی برای بند است. ⁽⁶⁾ طول بند در قسمت پایه در کف یا عرض رودخانه در قسمت پایه 60/30 متر است و هر چه به طرف بالا ادامه می یابد بر مقدار آن افزوده می شود و در بالا طول تاج فعلی حدود 130 متر است. عرض تاج یا ضخامت سد در بالا 5/10 متر و در پایین حدود 25 متر است. ⁽⁷⁾

ارتفاع فعلی بند 21 متر است که حدود 12 تا 15 متر از آن از رسوبات انباشته شده که طی سالیان دراز پر شده است و به این ترتیب تنها حجم محصور بین ارتفاع 15 تا 21 متر حجم مفید بند را تشکیل می دهد.

ارتفاع رسوبات از بستر رودخانه 9/14 متر و حجم مرده معادل 1/2 میلیون متر مکعب برآورد شده است که سطحی معادل 23/0 کیلومتر مربع را می پوشاند. ارتفاع سرریز بند نیز 20 متر از بستر رودخانه منظور شده است که نهایتا مخزن در بالاترین ارتفاع حجمی معادل 2/7 میلیون متر مکعب دارد و در نتیجه حجم مفید مخزن به 1/5 میلیون متر مکعب می رسد. ⁽⁸⁾

تا سال 1351 ارتفاع بند 15 متر بود و خروج آب از آن به صورت سرریز از روی تاج بند انجام می شد. از این سال آستان قدس رضوی به منظور بالا بردن ظرفیت دریاچه بند تعمیراتی انجام داد و ارتفاع بند را حدود6 متر افزایش داد و در قسمت انتهای غربی تاج بند 5 دریچه خروجی آب به ابعاد 30/1×70/1 متر با شش پایه بتنی به ضخامت 35 سانتی متر ساخت.

دریچه های پنجگانه به وسیله 5 چرخ دنده فرمان که از روی تاج بند 5 صفحه فلزی را بالا و پایین می برند، باز و بست و آب خروجی از بند کنترل می شود. طول بند نیز از 102 متر به 130 متر افزایش داده شد.

تعمیرات انجام شده تا پایان سال 1352 ادامه یافت و در فروردین 1353 رسما افتتاح و مورد بهره برداری قرار گرفت. در همین زمان کتیبه ای نیز در انتهای قسمت شرقی تاج بند بر روی صخره ها نصب شد که در حال حاضر نوشته های آن بزحمت قابل خواندن است.

لبه دیواره طرف مخزن آب (سراب) بند را شاقولی و صاف چیده اند و لیکن لبه دیواره طرف خارج بند را بتدریج در هر رج بنا قدری پس نشسته اند، بطوری که ضخامت بنا که در پایین سد در حدود 25 متر است، در بالای بند رفته رفته به 5/10 متر ⁽⁹⁾ رسیده است، و در واقع برای اینکه فشار آب پشت مخزن بند نتواند بند را خراب کند به طرف بنای خارج بند پنجه داده اند که هر گونه فشاری را خنثی می سازد و حتی جلو دیواره خارج بند و کف رودخانه را تا مساحتی با شفته آهکی محکم کرده اند تا استحکام بند را افزایش دهد و با همین تدابیر با آن که بیش از 500 سال از عمر بند می گذرد هنوز بنای آن سالم، محکم و پابرجاست.

در فاصله بیست و شش متری از طرف راست بند در ضخامت و کلفتی بنا چاهی ⁽¹⁰⁾ با آجر تعبیه شده که از این چاه چهار مجرا در دیوار داخلی مخزن بند دیده می شود. این مجاری درواقع دریچه های بند گلستان است، که در فصل بهار و زیادی آب به وسیله نواله های بزرگی بسته می شده اند و در زمان مضیقه آب بتدریج این مجاری را باز می کرده اند. برای رسیدن به مجاری مذکور در دور چاه آجری پلکانی به صورت مارپیچ از آجر ساخته شده که به وسیله پله مذکور دریچه های بند را باز و بست می کند زیر این چاه سوراخ و مجرای دیگری به نام سوراخ هرکاره بند وجود دارد زیر سوراخ هرکاره مجرای دیگری است به نام سوراخ لای کش بند که هر وقت بخواهند لای پشت بند را به آب بدهند، آب را به سوراخ لای کش جریان می دهند، با به آب دادن لای پشت بند علاوه بر اینکه مخزن پشت بند را توسعه می دهند لای مذکور موجب می شود که آب زلال بالای بند مخلوط و در نتیجه غلیظ شود. به این ترتیب آب حاصله کمتر به زمین جذب و تلف می گردد و زارعین می توانند با این آب اراضی دورتر را نیز آبیاری کنند. بعلاوه لای پشت بند کود بسیار ملایمی برای بارور کردن اراضی زراعتی است.

آجرهایی که در ساختمان بند به کار رفته دارای دو قالب بوده است، آجر بزرگتر به عرض 27 و طول 40 سانتی متر و آجر کوچکتر به شکل مربع و به طول ضلع 29 سانتی متر. ضخامت هر دو نوع آجر6 سانتی متر است. ⁽¹¹⁾

تاریخچه ساختمان بند

در مورد هویت سازنده بند گلستان نظرات مختلفی ارائه شده است.

بعضی بنای بند را به میرزا شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی نسبت داده اند و برخی بند را از بناهای گوهرشاد بیگم زن میرزا شاهرخ می دانند و پاره ای گلستان را به نام کنیز گوهرشاد دانسته و قریه و بند گلستان را به او نسبت داده اند. ⁽¹²⁾

علینقی حکیم الممالک در کتاب «روزنامه سفر خراسان » زمان بنای بند را ذکر نکرده و فقط اشاره کرده است که آن را در زمان قدیم بنا کرده اند. ⁽¹³⁾

آقای مهندس غلامرضا کورس در کتاب «آب و فن آبیاری در ایران باستان » معتقد است که بند گلستان همزمان با مسجد گوهرشاد بنا شده است. ⁽¹⁴⁾

در کتاب فرهنگ آبادیهای ایران، جلد خراسان که توسط وزارت امور خارجه و وزارت جنگ انگلستان تهیه شده است به نقل از کلنل ادوارد ییت آمده است که بند در زمان حکومت سلسله صفویه ساخته شده است. ⁽¹⁵⁾

محمد حسن خان صنیع الدوله در کتاب «مطلع الشمس » نوشته است که بند گلستان از ابنیه صفویه است. ⁽¹⁶⁾

هیچ یک از نظرات فوق سند تاریخی ندارد. در کتاب «اسناد و مکاتبات تاریخی ایران » تالیف آقای دکتر عبدالحسین نوایی سندی وجود دارد که حاکی از فرمان سلطان ابوسعید گورکانی خطاب به مردم مشهد راجع به بنای بند گلستان است. برای روشن شدن مطلب عین فرمان در ذیل آورده می شود.

نشان سلطان ابوسعید میرزا در باب بستن بند گلستان مشهد مقدس

«سادات و داروغه و مشایخ و معالی و اعیان و اعالی ارباب و مباشران و اهالی ولایت طوس مشهد مقدس بدانند که چون تعمیر بلاد و ترفیه عباد وسیله حصول تمهید رضای حضرت باری به واسطه وصول به منافع دین و دنیاست لاجرم پیوسته همت بلند نهمت در ذمه آن است که به یاری توفیق حضرت باری تمام ممالک محروسه از رشحات خاطر سحاب خاصیت صف گلستان ارم گیرد و ریاض احوال ملک و ملت از فیض ینابیع مرحمت و عنایت تراوت و نضارت پذیرد مبنی بر این معنی اشارت علیه به بستن بند گلستان شرف صدور یافت و چون به یمن دولت ابد پیوند به اتمام رسید بمسامع علیه رسید که اراضی که با آب آن مزروع می شود چیزی ملک ارباب و بعضی وقف از هر باب است، خاطر همایون چنان اقتضا نمود که تمام مزارع بر وجه مسابقه و طریق استبدال شرعیه داخل املاک خاصه شریفه گردد. بنابر این مولانا قطب الدین محمد خوافی را که دقایق معاملات شرعیه و حقایق مهمات عرفیه بر او خافی نیست از قبل ذات اشرف و نفس اقدس وکیل عام گردانیده فرستاده شد که بدانچه محتاج الیه این مهام باشد از بیع و شری و مفاوضات و دعاوی و خصومات و غیر ذالک قیام نماید و مولانا جلال الدین یوسف حاجی ممداین معنی و مصحح سجلات و دعوی بوده در قضیه ای که به مرافعه و حکم احتیاج شود به اتفاق قاضی آنجا پرسیده بر وجه شرع حکم نماید. می باید که بر این موجب مقرر دانسته بدو راه ندهد و از مضمون فرمان همایون تجاوز ننمایند و در این باب تقصیر ننمایند.» ⁽¹⁷⁾

با توجه به این که فرمان مذکور تاریخ ندارد و سلطان ابوسعید در سال 837 قمری کشته شده، می توان نتیجه گرفت که بنای بند گلستان و صدور فرمان مذکور چند سال قبل از مرگ وی بوده است.

این بند از جمله موقوفات حضرت رضوی علیه السلام است ⁽¹⁸⁾ و مالکیت آن در حال حاضر بین موقوفات آستان قدس رضوی و جامع گوهرشاد مشترک می باشد و مدار آن بر یازده سهم قرار دارد که هفت سهم آن موقوفه آستان قدس و چهار سهم بقیه وقف بر مصارف جامع گوهرشاد است. ⁽¹⁹⁾

در تاریخ 21/6/1356 شرکت سهامی آب منطقه ای خراسان در قبال پرداخت مبلغ 25716000 ریال مخارج احیای بند به آستان قدس رضوی حفاظت آن را به عهده گرفت و بر روی دیواره بند نرده حفاظتی نصب کرد و چهار نگهبان به منظور حفاظت و نگهبانی از تاسیسات بند گمارد. مجددا بر اساس صورتجلسه مورخ 2/3/1360 بند گلستان به طور موقت تا تاریخ 30/6/1365 به آستان قدس رضوی تحویل شد که هنوز هم ادامه دارد و اخیرا مکاتباتی برای تحویل مجدد آن به سازمان آب بعمل آمده است. بنابراین فقط 5 سال بند در اختیار سازمان آب بوده است. ⁽²⁰⁾

هدف از احداث سد

با دقت در مفاد فرمان سلطان ابوسعید ملاحظه می شود که وی در صدد تملک اراضی زیردست سد و آبیاری آنها بوده است. همچنین طبق مدارک و اسنادی که در آستان قدس رضوی و مسجد گوهرشاد از مدتهای بسیار دور مضبوط است مقرر بوده که اهالی طرقبه و غیره ده روز آب رودخانه را برای باغات و زراعات خود مصرف نمایند و ده روز دیگر تمام آب رودخانه را جهت آبیاری اراضی مزروعی قریه آبکوه رها سازند. ⁽²¹⁾ و در مدتی که آب رودخانه طرقبه برای آبکوه می رفته، اهالی رودخانه ازغند (مایان) و غیره حق داشتند که آب رودخانه را به باغات و زراعات خود برسانند و ده روز آب را به قریه آبکوه اختصاص دهند. به این ترتیب همیشه آب یکی از دو رودخانه طبق سیره و معمول محل از سابق در نهرهای قریه آبکوه جاری بوده و مطلقا آب مذکور را کسی از قراء ییلاقی فوق قطع نمی کرده است و در زمانی که سلطان ابوسعید بند گلستان را ساخته معمول محل به شرح فوق بوده است: و الا اگر آب رودخانه های مذکور مانند حال مطلقا به اراضی آبکوه داده نمی شد، ساختن بند گلستان لزومی پیدا نمی کرد. ⁽²²⁾ بنابراین هدف از احداث بند آبیاری اراضی کشاورزی پایین دست و قریه آبکوه بوده است.

وضعیت استفاده از آب به شیوه فوق تا چندین قرن پس از ساختمان بند ادامه داشت تا این که در سال 1300 هجری قمری که ناصرالدین شاه از تهران به مشهد سفر کرده بود چند روز را برای گردش و تغییر آب و هوا به قراء ییلاقی نزدیک مشهد (طرقبه و غیره) حرکت می کند و چون بعضی اراضی داخل دره طرقبه بدون درخت بوده و یا زراعتی در آن کاشته نشده بود سبب را از اهالی جویا می گردد و جواب می دهند در مدار بیست روز آب به دهات موقوفه آستان قدس و مسجد گوهرشاد می رود. ده روز باقیمانده آب برای درختکاری و زراعت تمام اراضی و رعایا کفایت نمی کند. لذا بعضی از اراضی بدون درخت یا زراعت است. با شنیدن این توضیح ناصرالدین شاه امر می کند فرمانی به عنوان رعایای رودخانه، طرقبه و منضمات و رودخانه ازغند و توابع نوشته شود مبنی بر این که مادام که آب برای زراعت و درختکاری باغات رعایا در داخل دره ها مورد حاجت آنها باشد رعایا الزام و اجباری برای دادن آب به بند گلستان و اراضی قریه آبکوه نخواهند داشت. رعایای رودخانه با اخذ فرمان مذکور بتدریج به درختکاری و طرح باغات جدید و زراعت بیشتر اقدام کرده و رفته رفته بطوری بر مصرف آب در داخل دره افزوده اند که در تابستان و پاییز مطلقا آب به بند گلستان نمی رسد و استفاده آب رودخانه برای اوقاف آستان قدس و مسجد گوهرشاد منحصر به اوقات زمستان و بهار شده که به واسطه زیادی آب مقداری را رعایای رودخانه هرز می نمایند و یا این که به واسطه جریان سیلهای شدید کسی قادر به گرفتن تمام سیلاب نبوده و مازاد آن به بند گلستان می رسد. ⁽²³⁾

از بند گلستان هنوز هم استفاده می شود، اما از بس لای و لجن گرفته گنجایش آب آن کم است. ⁽²⁴⁾ آستان قدس رضوی از آبهای رودخانه که در مخزن بند جمع می شود به منظور آبیاری باغ ملک آباد و قسمتی از درختهای شهر استفاده می کند. برای این منظور از حدود 15 فروردین هر سال تا پایان خرداد ماه مخزن آبگیری می شود و از حجم ذخیره شده در ماههای تیر و مرداد بهره برداری می شود.

نحوه آبگیری به این صورت است که سوراخ پایین بند توسط یک چرخ دنده فرمان که بر روی چاه آجری مارپیچ قرار دارد بسته شده آب در مخزن جمع می شود.

قسمت اعظم مخزن بند از رسوبات پر شده و تنها در فصل بهار قسمتی از آب و سیلابهای رودخانه ذخیره می شوند و بقیه آن در مسیر رودخانه جریان می یابد و سرانجام به کشف رود می ریزد یعنی در حقیقت سیلابهای مازاد بلااستفاده از دشت مشهد خارج می شود. اگر مخزن بند مرتبا رسوبزدایی شده و گنجایش آن بالا برود از سیلابهای رودخانه و آب مخزن سد به منظورهای مختلف می توان استفاده نمود از جمله:

1 - تغذیه مصنوعی دشت مشهد: یکی از راههای استفاده از سیلابهای رودخانه بهره برداری از آنها به منظور تغذیه مصنوعی دشت مشهد است که به علت استخراج بی رویه آب، سفره آب زیرزمینی هر ساله بشدت پایین می افتد. به تجربه ثابت شده است سالهایی که میزان بارندگی زیاد است و مخزن بند پر آب می شود، قناتهای نزدیک به بند از نفوذ آب موجود استفاده کرده و پرآب می شوند.

تغذیه مصنوعی دشت مشهد می تواند با ذخیره سازی جریان رودخانه در مخزن بند و رهاسازی آن با دبی حداکثر 4 متر مکعب در ثانیه و پخش آن در روی اراضی با نفوذ پذیری زیاد منطقه قاسم آباد - امامیه و با احداث بند سارهایی صورت گیرد.

نتیجه برنامه کامیپوتری بهره برادری از مخزن بند گلستان با دبی حداکثر 4 متر مکعب در ثانیه نشان داده است که بطور متوسط در طول یک دوره 10 ساله می توان سالانه 9/39 میلیون متر مکعب آب به تاسیسات نفوذ دهنده برای تغذیه مصنوعی سفره آب زیرزمینی دشت مشهد تحویل نمود و این رقم معادل 5/79% آبدهی رودخانه گلستان خواهد بود. ⁽²⁵⁾

2 - تامین آب شرب شهر طرقبه و روستاهای اطراف: با توجه به این که در حال حاضر شهر طرقبه و روستاهای اطراف با مشکل کمبود آب شرب مواجهند از آب بند و تصفیه آن برای رفع این مشکل می توان استفاده نمود. این کار به مطالعه دقیق و سرمایه گذاری نیاز دارد.

3 - تامین آب کشاورزی روستاهای بالادست و اراضی پایین دست بند: با بهره برداری دقیق و اصولی از آب بند می توان اراضی زیر کشت و باغات بالادست و پایین دست بند را توسعه داد و کمبود آب کشاورزی برخی اراضی را نیز برطرف کرد.

4 - ایجاد یک محیط مناسب تفریحی برای مردم: چون بند گلستان در حال حاضر یکی از تفریحگاههای شهر مشهد است، می توان با توسعه محدوده اطراف آن و جنگلکاری و ایجاد فضای سبز مناسب و احداث امکانات و تسهیلات مناسب تفریحی تعداد بیشتری از مردم را به سوی آن کشاند.

متاسفانه در حال حاضر فضای سبز موجود بسیار کم و نامطلوب است و محدوده بند کثیف و خاکی است. به همین دلیل در فصولی که مردم برای تفریح می آیند گرد و خاک زیاد مشکلاتی را به وجود می آورد.

با صرف هزینه ای نه چندان زیاد و تشویق بخش خصوصی به سرمایه گذاری در اطراف بند، و نیز با استفاده از روشهایی همچون قایق سواری، احداث تله کابین بر روی مخزن بند، پرورش ماهی و... و کسب درآمد می توان محیط مناسبی برای تفریح مردم مشهد و زائران محترم امام رضاعلیه السلام به وجود آورد.

پی نوشتها و مآخذ

1- پاپلی یزدی، دکتر محمد حسین: مقاله «لزوم حفاظت از سدهای قدیمی برای جلوگیری از فرسایش »; مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره سوم، سال هیجدهم، پاییز 64، ص 546 و 565.

2- نقشه 150000 طرقبه، شماره برگ 1 7862 سری 753 پ .

3- ولایتی، دکتر سعدالله - توسلی، مهندس سعید، منابع و مسائل آب استان خراسان، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1370، ص 271.

4- سعیدیان، عبدالحسین، دایرة المعارف سرزمین و مردم ایران، انتشارات علم و زندگی،1363، ص 747.

5- کورس، مهندس غلامرضا، آب و فن آبیاری در ایران باستان، انتشارات وزارت آب و برق، 1355، ص 259.

6- مولوی، عبدالحمید، «مقاله بند گلستان »، قسمت اول، مجله نامه آستان قدس، شماره هفدهم، فروردین 1343، ص 43-44.

7- اندازه گیری ها توسط کارشناسان دفتر فنی شرکت سهامی آب منطقه ای خراسان انجام گرفته است.

8- شرکت مهندسی عمران زمین و توسعه: گزارش مطالعات شناسایی و بهره برداری از رودخانه های دولت آباد، اسجیل، زشک و جاغرق - گلستان، الحاقیه، ص 1.

9- تا قبل از تعمیرات آستان قدس رضوی در سال 1352 ضخامت بند در بالا یا عرض تاج 15 متر بوده است.

10- کلنل ییت انگلیسی که در اواخر حکومت ناصرالدین شاه از بند دیدن کرده و همچنین علینقی خان حکیم الممالک که سال 1286 قمری در معیت ناصرالدین شاه قاجار به خراسان سفر کرده به چاه مذکور اشاره داشته اند. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به:

الف: کلنل ییت: سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه قدرت الله روشنی - مهرداد رهبری، انتشارات یزدان، چاپ اول، 1365، ص 324.

ب: علینقی خان حکیم الممالک: روزنامه سفر خراسان، انتشارات فرهنگ ایران زمین، تهران، 1365، ص 242.

11- ر.ک: مقاله «بند گلستان »، قسمت اول، ص 44.

12- الف: همان منبع قسمت دوم، ص 37; ب: شریعتی، دکتر علی، راهنمای خراسان، ص 151.

13- ر.ک: روزنامه سفر خراسان، ص 243.

14- ر.ک: آب و فن آبیاری در ایران باستان، ص 259.

15- Gazatteer of Persia, Volume 1 , Printed at the Goverment Monotype Press 1910,Prepared By the General staff, Head quarter, India, pp, 72.

16- صنیع الدوله (اعتماد السلطنه)، محمدحسن خان: مطلع الشمس، جلد اول و دوم، انتشارات فرهنگسرا، زمستان 1362، ص 565.

17- نوایی، دکتر عبدالحسین، اسناد مکاتبات تاریخی ایران، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران،1356، ص 313.

18- ر.ک: روزنامه سفر خراسان، ص 243.

19- ر.ک: مقاله «بند گلستان »، قسمت اول، ص 44.

20- شرکت سهامی آب منطقه ای خراسان، اطلاعات موجود در بایگانی معاونت مهندسی و نوسازی.

21- اراضی مزروعی قریه آبکوه در حال حاضر مسکونی شده اند.

22- ر.ک: مقاله «بند گلستان »، قسمت دوم، ص 43.

23- همان منبع، ص 44.

24- ک. س . لمتون، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1362، ص 388-387.

25- ر.ک: گزارش مطالعات شناسایی بهره برداری از رودخانه های دولت آباد، اسجیل، زشک، و جاغرق - گلستان، الحاقیه، ص 10.