جعفر بن محمّد
بن عمر، ستاره شناس مشهور و آینده نگر معروف در زمان امام حسن عسکری علیه السلام و چند امام پیش از ایشان زندگی می کرد، اما غیر از امام حسن عسکری علیه السلام حدیثی از دیگر امامان از او سراغ نداریم. وفات او در روز چهارشنبه 28 رمضان سال 272 ه. در سن بیش از صدسالگی اتفاق افتاد. بنابراین، تولد او قبل از سال 172 ه. واقع شده است. وی اصالتا اهل بلخ واقع در
خراسان قدیم بود و مدتی در بغداد اقامت داشت. او در «واسط» وفات نمود. وی شاگرد فیلسوف عرب، یعقوب بن اسحاق کندی (م 260 ق) بود و شواهد موجود نشان می دهند که وی شیعه بوده است؛ زیرا استادش کندی شیعه بود، همچنین هم بحثان او مانند، ابوزید بلخی، احمد بن طیّب سرخسی و ابونصر فارابی نیز همگی شیعه بوده اند. همچنین غلام او به نام محمّد بن عبداللّه بغدادی معروف به «ابن سمعان» (م.حدود300ق)، که خودمنجّمی صاحب نام و دارای تألیفات است و در کارهای علمی به او کمک می کرد، از شیعیان بود.
وی پس از سن 47 سالگی علم نجوم را فراگرفت، و گفته می شود: طالع بینی او بسیار دقیق و مطابق واقع بود. در یکی از پیش بینی های او، مستعین عبّاسی (حکومت: 248 تا 252 ق) وی را تازیانه زد؛ زیرا طبق گزارش ابوالقاسم سلیمان بن مخلّد، که از دوستان صمیمی ابومعشر بود، پیش بینی ابومعشر در این حادثه آن بود که مستعین از خلافت برکنار می شود و معتز (حکومت: 252 تا 255 ق) به خلافت می رسد. ابومعشر پس از این تازیانه، همیشه می گفت: چون راست گفتم، توبیخ شدم. وی پس از خلافت مستعین، در زمان خلافت معتز عبّاسی، صله فراوانی از او دریافت کرد و به مقام رئیس المنجّمین در دارالخلافه منصور شد. وی در زمان معتمد (حکومت: 256 تا 279 ق) نیز منجّم فرمانده سپاهش، موفّق عباسی، بود. به نظر می رسد شهرت بیش از حد او مرهون اصابات و طالع بینی های دقیق اوست.
گفته می شود: دختری انگشترش را گم کرده بود و گذرش به ابی معشر افتاد و از او درباره انگشترش پرسید. ابومعشر گفت: انگشتر را خدا گرفته است. دخترک از این پاسخ تعجب کرد، اما پس از مدتی انگشترش را در صفحات قرآن پیدا کرد.
سیّد بن طاووس اصابات او را در فرج المهموم ذکر کرده است. قفطی در اخبار الحکماء، وی را داناترین فرد مسلمان نسبت به احکام نجوم، تاریخ فارس و اخبار سایر امم معرفی کرده است. وی نزد غربی ها و مستشرقان نیز از شهرت بالایی برخوردار است و برخی از کتاب های او از جمله المدخل الکبیر فی الزیج و علم النجوم به زبان لاتینی و الالوف فی بیوت العبادات به زبان انگلیسی ترجمه شده اند.
وی با فیلسوف بزرگ اسلام، یعقوب بن اسحاق کندی، که استاد وی در علوم عقلی بود، میانه خوبی نداشت و حتی مردم را بر ضد کندی تحریک می نمود تا علیه او دسیسه کنند. کندی، که از این موضوع اطلاع داشت، راه اصلاح طلبانه ای در پیش گرفت تا اینکه به طور پنهانی، کسی را نزد او فرستاد و او را از رموز فلسفه آگاه ساخت و چون در مسیر فلسفه افتاد، آرام شد. وی پس از این جریان، از کسانی شد که کندی را «مرد بزرگ» خواند و از وی استفاده های علمی برد؛ چندان که در تألیفات کندی، رساله ای می بینیم که آن را در جواب مسائلی نوشته است که وی در باب نجوم از کندی پرسیده بود.
گفته می شود: وی در یکی از مسافرت ها عازم حج بود که در نزدیکی بغداد، در روستایی به نام «قُفص» (به ضم قاف) کتابخانه عظیمی به نام «خزانة الحکمه» نظرش را جلب کرد از این رو، از سفر به حج منصرف شد و مدت زیادی در این کتابخانه اقامت گزید تا اینکه در علم نجوم استاد شد. این کتابخانه مربوط به علی بن یحیی منجّم بود که شخصا هزینه جاری و مخارج مهمانان را تأمین می کرد. به نظر می رسد از جمله استادان ابومعشر، همین شخص، یعنی علی بن یحیی منجّم بوده است.
از شاگردان او ابوسعید شاذان بن بحر است که کتاب اسرار النجوم او عمدتا پاسخ به سؤالات این شاگرد است. وی دارای تصانیف زیادی است و بعضی از آثار او به زبان فارسی نوشته یا ترجمه شده اند؛ مانند: احکام القرانات، برهان الکفایه، مختصرنامه، احکام موالید و المدخل الی علم احکام النجوم که به «شصت باب» معروف و در قرن دهم هجری ترجمه شده است.
