هارون بن مسلم بن سعدان کوفی

ابوالقاسم ، متکلّم و محدّث مورد اعتماد شیعی که به تاریخ جنگ ها نیز آشنایی داشت، اصالتا اهل «انبار» (یکی از استان های شمالی عراق) بود، اما پدران او در کوفه اقامت داشتند. به همین دلیل، شیخ طوسی او را کوفی الاصل دانسته است. وی در کوفه دیده به جهان گشود و در سامرّاء زندگی را به انجام رساند، ولی تاریخ ولادت و وفات او دقیقا معلوم نیست. وی از اصحاب امام هادی علیه السلام (م 254 ق) و امام حسن عسکری علیه السلام (م 260 ق) بود و با آن دو امام دیدار داشت. همچنین بخشی از دوران غیبت صغرا (255 329 ق) را درک کرد و درباره نشانه های ظهور امام مهدی (عج) روایاتی نقل نموده است. بنابراین، وی می بایست دست کم تا نیمه دوم سده سوم زنده بوده باشد؛ چنان که از برخی از شاگردان او، که تا اوایل سده چهارم حیات داشته اند، برمی آید که وفات او احتمالاً در اواسط نیمه دوم سده سوم (حدود 275 ه) اتفاق افتاده است. درباره تولّد او نیز نمی توان سخن قاطعی گفت، اما روایات او، که بیشتر با یک واسطه از امام صادق علیه السلام (م 148 ق) نقل می شوند، گواه آن هستند که وی عمری نسبتا طولانی داشت و احتمالاً در دهه های پایانی سده دوم چشم به جهان گشود.

وی اصالتا اهل کوفه بود و تحصیلات خود را در این شهر آغاز نمود. پس از فراگیری فقه و حدیث، به بصره عزیمت نمود و پس از مدتی اقامت، راهی بغداد گردید و با برخی از مکاتب کلامی بغداد آشنا شد. گفته می شود که وی به مذهب «جبر» و «تشبیه» گرایش داشت و با مسلک اهل حدیث هم عقیده بود. معلوم نیست مدت اقامت او در بغداد چه اندازه بود، اما این اندازه روشن است که وی در بغداد نماند و از آنجا به «سرٌ من رأی» (سامرّاء) مهاجرت نمود و تا پایان زندگی در آنجا ماندگار شد. وی در سامرّاء نزد برخی از استادان سنّی همچون مسعدة بن صدقه عبدی (م. بعد 203 ق) نیز شاگردی نمود و از این استاد درباره آداب زیارت امام حسین علیه السلام و موضوعات دیگری در زمینه فقه و اعتقادات، حدیث بسیار شنید. این احادیث اکنون در جوامع روایی شیعه موجودند. شاید اقامت و پایان زندگی او در سامرّاء باعث شد تا خطیب بغدادی به اشتباه، او را اهل سامرّاء معرفی کند. با این حال، طوسی در گزارش خود، محل وفات او را شهر بغداد دانسته است.

وی در مدت حیات علمی خود، استادان متعددی دید که از جمله آن ها، عبدالرحمن بن اشعث و محمّد بن ابی عمیر (م 217 ق) هستند. همچنین نزد برخی از استادان سنّی، که خود از شاگردان امام صادق علیه السلام بودند، مانند حسین بن علوان کلبی و ضحّاک بن محمّد بن شیبان، شاگردی نمود. سپس با اندوخته هایی که نزد استادان یاد شده داشت، به تربیت شاگرد اشتغال یافت و در طول مسافرتش به شهرهای گوناگون عراق، آموخته هایش را به نسل بعد انتقال داد که در این میان، محدّثان بلندآوازه ای همچون سعد بن عبداللّه اشعری (م 299 ق)، عبداللّه بن جعفر حمیری (م. بعد 297 ق)، سهل بن زیاد آدمی (م. بعد 255 ق)، محمّد بن علی بن محبوب، علی بن حسن بن فضال کوفی (م 290 ق)، علی بن ابراهیم بن هاشم (م. 307 ق) و علی بن یعقوب هاشمی از معارف حدیثی و فقهی او بهره بردند.

از تألیفات او، کتاب التوحید، کتاب الفضائل، کتاب الخطب، کتاب المغازی، کتاب الدعاء و مسائل لابی الحسن الثالث علیه السلام معرفی شده اند.