سیمای حج

حج در لغت به معنای [1] (آهنگ کردن، قصد کردن) [2] ، (با دلیل بر دشمن غلبه کردن) [3] است و در اصطلاح سفری است به مکه، در ماه ذی الحجه، به منظور زیارت خانه خدا ( کعبه) و برگزاری مراسمی خاص در بیت الله الحرام و محل هایی در اطراف آن، که به مجموع این مراسم، مناسک حج گفته می شود. این سفر معنوی بر هر مسلمانی در تمام عمر یک بار واجب می شود، به شرط آنکه از نظر مالی و قدرت بدنی توان انجام آن را داشته باشد و راه نیز بر او باز باشد .

اقسام حج

حج اقسامی دارد :

1. حج اِفراد; 2 . حج قِران; این دو نوع حج، وظیفه کسانی است که فاصله محل زندگی آنان تا مکه معظمه کمتر از شانزده فرسخ باشد .

3. حج تمتع; ما ایرانیان و همه کسانی که محل زندگی شان تا مکه معظمه شانزده فرسخ یا بیشتر فاصله دارد، ( حج تمتّع) انجام می دهیم .

حج تمتع از دو بخش تشکیل شده است: الف) عمره تمتع; ب) اصل حج .

هریک از عمره تمتع و اصل حج، اجزا و برنامه هایی دارند که شرح و توضیح درباره آن با توجه به سطح معلومات مخاطبان این بخش ضرورت ندارد .

در این جا یادآور می شویم نوعی دیگر از عمره وجود دارد که ممکن است زمینه انجام آن برای افرادی که هنوز به سن تکلیف نرسیده اند فراهم شود که آن را عمره مفرده می نامند. این عمره از هفت جزء تشکیل شده است :

1. پوشیدن لباس احرام و مُحرم شدن در یکی از مکان هایی که به آن میقات می گویند . این لباس از دو قسمت تشکیل شده است: الف) حوله ای که برای حفظ شرمگاه به کمر می بندند; ب) حوله ای که بر دوش می اندازند .

2. هفت مرتبه طواف به دور خانه خدا .

3. خواندن دو رکعت نماز طواف پشت مقام ابراهیم .

4. هفت مرتبه پیمودن فاصله بین دو کوه صفا و مروه که اصطلاحاً به آن (سعی) می گویند .

5. کوتاه کردن جزیی از موی سر یا موی بدن، یا گرفتن مقداری از ناخن دست و پا که به آن (تقصیر) می گویند .

6. هفت مرتبه طواف به دور خانه خدا به نیت طواف نسا .

7. دو رکعت نماز طواف نسا پشت مقام ابراهیم .

خوانندگان گرامی برای کسب اطلاع بیشتر درباره اجزا و برنامه های حج و عمره، باید به رساله توضیح المسائل مرجع تقلید خود رجوع کنند .

اهمیت حج

حج یکی از باشکوه ترین برنامه های سیاسی اجتماعی اسلام است که همه ساله هزاران انسان مشتاق از سرتاسر جهان با آمادگی کامل و ترک خانه و کاشانه خود، از راه زمین و هوا و دری، سواره و پیاده با شور و عشق وصف ناپذیر برای انجام آن به مرکز وحی سفر می کنند و با به جان خریدن سختی های فراوان و بهره گیری از معارف و آثار ارزش مند آن، زیباترین جلوه های معنوی و دورنمای جامعه اسلامی را به نمایش می گذارند .

فراخوان این همایش بزرگ، (خدای سبحان) و شرکت کنندگان در آن، (مردم) و زمان برگزاری آن، ماه (ذی الحجه) و در مهم ترین کانون توحید و خداپرستی و شریف ترین نقطه روی زمین، یعنی (کعبه و خانه خدا) می باشد .

در میان دستورات و برنامه های اجتماعی دین، کمتر فریضه ای مانند حج، مورد توجه و سفارش قرار گرفته است . تأکید قرآن کریم و توصیه های پی درپی اولیای دین در این زمینه جالب توجه است .

استاد شهید مرتضی مطهری(ره) با استفاده از حدیثی از امام صادق$ می فرماید: (اگر کسی مستطیع بشود و هیچ عذر شرعی نداشته باشد; یعنی استطاعت طبیعی داشته باشد و از نظر راه مانعی نباشد، استطاعت مالی داشته باشد و امکانات ثروتش به او اجازه بدهد و مریض نباشد که قدرت رفتن نداشته باشد و در عین حال به حج نرود،… چنین کسی هنگام مردن، مسلمان از دنیا نخواهد رفت.) [4]

عبدالله بن سنان از امام صادق$ نقل می کند که آن حضرت فرمود: (اگر مردم حج را رها کردند، بر زمامدار مسلمانان است که آنان را بر انجام آن وادار سازد، چه بخواهند و چه نخواهند; چرا که این خانه، برای انجام مراسم حج برپا شده است.) [5]

امام صادق$ در جایی دیگر می فرماید: (اگر مردم هزینه سفر حج را نداشته باشند، زمامدار مسلمانان مخارج سفر آنان را از بیت المال پرداخت می کند.) [6]

هرچند درک اهمیت حج برای کسانی که حج نرفته اند، چندان آسان نیست و با قلم نیز نمی توان تمام زوایا و عظمت این گردهمایی بین المللی مسلمانان را روشن کرد، اما از آن جا که :

آب دریا را اگر نتوان کشید/ هم به قدر تشنگی باید چشید، ما در این شماره با توجه به میزان درک و فهم مشترکین پایه سه و محدودیت صفحات متن آن، به گوشه هایی از موضوع می پردازیم .

اسرار و آثار حج

حج نیز همانند سایر برنامه های اسلام، ظاهری دارد و باطنی; احرام و طواف و سعی بین صفا و مروه، وقوف در عرفات، مشعر، منا و سنگ زدن به شیطان، قربانی و سایر اجزا و برنامه هایی که حاجیان انجام می دهند، سیمای ظاهری این واجب الهی است; اما حقیقت حج و آنچه به این برنامه شکوه مند ارزش می دهد و زمینه را برای تحقق آثار و پیامدهای مهم آن فراهم می سازد، چیز دیگری است که عواملی همچون، هدف­ها، اندیشه ها و شناخت و آگاهی نسبت به اعمال و مقاماتی که زائران بیت الله الحرام با آن روبرو هستند، ما را در راه رسیدن به آن یاری می رساند .

بدیهی است آنان که بدون شناخت واقعی و احساس تشنگی و نیاز باطنی و تنها به دلیل چشم و هم چشمی یا تفریح و تنوع بخشیدن به زندگی، یا رونق بازار کار و تجارت و یا خارج شدن از تنگناهای مادی به حج می روند، هرگز طعم شیرین انجام مناسک حج و بهره های معنوی آن را نخواهند چشید .

علاوه بر اینکه هریک از اعمال حج نظیر احرام، طواف، سعی و سایر اجزای آن دارای پیام خاصی برای زائران بیت الله الحرام است، اصل این همایش بزرگ نیز با نگاهی فراگیر به آنچه از آغاز تا پایان آن می گذرد، دارای پیام ها و آثار گران سنگی است که ما در این بخش به گوشه هایی از آن اشاره می کنیم :

احرام، لباس بندگی

احرام، لباس بندگی خدا و پاکی هاست. حاجیان پس از وارد شدن به میقات، لباس های معمولی خود را از جسم بیرون آورده و پس از غسل و وضو و استغفار از گذشته خویش، لباس گناه و نافرمانی و فخر و مباهات را از روح و روان زدوده و با پوشیدن لباس احرام، که از دو پارچه سفید و بی نشان تشکیل شده است، در فضایی نورانی قرار می گیرند و اجازه می یابند که با نیت پاک در حریم یار وارد شده و در میهمانی خدا شرکت کنند .

احرام، تمرین فرمانبرداری از حق و حرکت در مسیر خداست. حاجی پس از احرام، تمام وجود و اعضا و جوارح خود را تحت کنترل می گیرد، چشم و گوش و دست و زبان خود را با حساب حرکت می دهد، از غیبت، تهمت، فحش، قسم خوردن، اذیت و آزار حیوانات و آسیب رساندن به گیاهان دوری می کند. حتی از بعضی کارهایی که در شرایط عادی بر او حلال است; مانند: نگاه کردن در آینه، فرمان دادن، عطر زدن، زیر سایه رفتن، ازدواج کردن، عقد خواندن و بسیاری محرمات دیگر، به دستور خدا اجتناب می کند .

فضل بن شاذان از امام رضا$ نقل می کند که آن حضرت فرمود: (به مردم دستور داده شد با احرام وارد حرم امن خدا شوند، برای آنکه به امور بیهوده و نیز زر و زیور و امور دنیایی سرگرم نشوند و در کاری که انجام می دهند جدی باشند و با تمام وجود به سوی خدا حرکت کنند.) [7]

لبیک، پاسخ به دعوت خداوند

هنگامی که حضرت ابراهیم$ با کمک فرزند برومندش، اسماعیل، خانه کعبه را بنا نمود و مناسک حج را به جای آورد، از سوی خداوند دستور یافت نسل های آینده را نیز به این کار مقدس فرا خواند: (واذّن فی الناس بالحج یأتوک رجالاً وعلی کل ضامر یأتین من کل فجّ عمیق; [8] در میان مردم ندای حج برآور تا آنان پیاده و سواره، بر مرکب های لاغر شده، از راه های دور به سوی تو آیند . )

امروزه با گذشت قرن ها از آن حادثه بزرگ تاریخی، همه ساله در موسم حج در حدود دو میلیون زن و مرد مشتاق از سرتاسر کشورهای اسلامی به سرزمین وحی پرواز می کنند تا با لبیک گفتن به دعوت ابراهیم خلیل$ و اقتدا به آن حضرت، اعمال و مناسک حج را انجام دهند .

در حقیقت، لبیک اظهار آمادگی برای خدمت در راه خداست، لبیک یعنی خدایا با تمام وجود آماده خدمتم، و این پیام مهمی است .

( مالک بن انس، فقیه معروف مدینه، سالی در سفر حج همراه امام صادق$ بود. به میقات رسیدند و هنگام پوشیدن لباس احرام و تلبیه گفتن یعنی ذکر معروف سلبیک اللهم لبیکز رسید . دیگران طبق معمول این ذکر را به زبان آوردند و گفتند. مالک بن انس متوجه امام صادق $ شد، دید حال امام منقلب است، همین که می خواهد این ذکر را بر زبان آورد، هیجانی به امام دست می دهد و صدا در گلویش می شکند و چنان کنترل اعصاب خویش را از دست می دهد که می خواهد بی اختیار از مرکب به زمین بیفتد. مالک جلو آمد و گفت: سیابن رسول الله، چاره ای نیست، هرطور هست این ذکر را بگویید.ز

امام فرمود: ای پسر ابی عامر! چگونه جسارت بورزم و به خود جرأت بدهم که لبیک بگویم؟ لبیک گفتن به معنای این است که خدایا تو مرا به آنچه می خوانی با کمال سرعت اجابت می کنم و همواره آماده به خدمتم; با چه اطمینانی با خدای خود این طور گستاخی کنم و خود را بنده آماده به خدمت معرفی کنم! اگر در جوابم گفته شود: لالبیک [یعنی نه تو آماده نیستی و نیامدی] آن وقت چه کار کنم.) [9]

شوق دیدار

حاجیان پس از احرام در میقات، لبیک گویان به سوی شهر مکه روانه می شوند; شهری که خداوند به آن قسم یاد کرد: (وهذا البلد الامین; [10] و قسم به این شهر امن). با رسیدن به این شهر، لبیک ها قطع می گردد و شوق دیدن خانه خدا در وجود حاجیان شعله ور می شود، لحظه ای درنگ را تحمل نمی کنند و برای رسیدن به مقصود سر از پا نمی شناسند .

هنگامی که با پای برهنه قدم به مسجدالحرام می گذارند تازه می فهمند به کجا آمده اند. با دیدن آن همه شکوه و عظمت، احساس آرامش می کنند، همین که نگاهشان به کعبه افتاد، هق هق گریه همه جا را فرا می گیرد، قطرات اشک بر چشم ها جاری می شود و حاجیان (الله اکبر)گویان و بی اختیار به سجده می افتند و شکر و سپاس به جای می آورند که از میان این همه دل مشتاق، در بین یک میلیارد مسلمان، زیارت خانه اش را نصیب آنان کرده است .

در یک لحظه همه خاطراتی را که در کتاب ها خوانده اند یا از این و آن شنیده اند، از ذهنشان عبور می کند و با چشم دل می بینند آدم$ را که به طواف مشغول است، ابراهیم را که با کمک فرزندش، اسماعیل، کعبه را بنا می کند، هاجر را که با فرزند خردسالش در کنار کعبه (در حجر اسماعیل) منزل گرفته است، موسی ر، عیسی را و محمدھ را و نیز شکستن بت ها را به دست علی$ بر شانه پیامبر، و خفت و خواری ابولهب ه، ابوجهل ه، ابوسفیان ها را. و با چشم خود می بینند چگونه بعد از این همه فراز و نشیب های تاریخ و این همه توطئه ها و کارشکنی ه، جنگ های پیاپی و نابرابر، هجرت ه، و سختی هایی که از سوی دشمنان بر خداپرستان تحمیل شد، تنها نور خدا و راه خدا پابرجاست و این جاست که دل آنان آرام می گیرد و شیرینی زیباترین لحظه های عمر را احساس می کنند .

همراهی با فرشتگان در طواف کعبه

حاجیان پس از ورود به مسجدالحرام، برای ادامه اعمال، با پیوستن به صف طواف کنندگان، کعبه را چون نگینی در بر گرفته و پروانه وار بر گرد آن می چرخند. در آن جا نشانی از رنگ ه، زر و زیور و تجملات دنیایی دیده نمی شود، حتی دیوارهای کعبه را با سنگ های سیاه بالا برده اند تا به ما بفهمانند ملاک برتری و شرافت در حریم خد، حق گویی، حق جویی، حق پویی و در یک کلمه تقواست و نه شکل ظاهری و مال و مقام و زن یا مرد بودن .

کعبه مردان نه از آب و گل است

طالب حق شو که بیت الله دل است

(مولوی)

امام صادق$ در حدیثی می فرماید: (وطِف بقلبک مع الملائکة; [11] با قلب خود، هماهنگ با ملائکه [که در حریم عرش خدا به طواف مشغولند] طواف کن . )

نکته مهم در طواف این است که همراه این جسم خاکی، فکر و اراده و خواسته ها و اعمال و رفتار ما بر محور خدا بچرخد. اگر در شکل ظاهری با یاد و نام خدا بر گرد خانه خدا بچرخیم و در زیر این پوشش، شرک و ریا و نفاق و فریب و مال دوستی و جاه طلبی بر قلب و درون ما حاکم باشد، طوافمان ارزش مند و تأثیرگذار نخواهد بود .

سعی هاجر و جوشش زمزم

برنامه پر شکوه سعی، یادآور خاطره سعی هاجر، همسر ابراهیم خلیل و مادر اسماعیل، است که حاجیان پس از طواف و خواندن دو رکعت نماز پشت مقام ابراهیم و بهره گیری از آنچه پیامبران گذشته و مخصوصاً حضرت ابراهیم ترسیم کرده اند، به اجرای آن می پردازند .

آنان در سعی خود به بانویی اقتدا می کنند که با قلبی پر امید و ایمانی استوار، فاصله پر فراز و نشیب و پر از سنگ های سخت و خشن بین دو کوه صفا و مروه را در آن لحظات تنهایی و سرزمین خشک، هفت بار به این سو و آن سو دوید تا جرعه ای آب بیابد و فرزند تشنه کامش را از مرگ رهایی بخشد .

مسلمانان در این برنامه نمادین با الهام گرفتن از سعی هاجر می آموزند در کوران زندگی و سختی های روزگار و برای کسب موفقیت در زندگی، علاوه بر توکل به خدا و دعا به درگاه او به کار و کوشش بپردازند و از گوشه نشینی و زانوی غم در بغل گرفتن دوری گزینند، چرا که می بینند این آه جانسوز و ناله از عمق جان هاجر، همراه با سعی و کار خستگی ناپذیر او بود که چشمه زمزم را به جریان انداخت .

نابرده رنج گنج میسر نمی شود مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد

و نیز می آموزند که متواضع و فروتن باشند، چرا که با چشم خود می بینند انسان هایی را در سطوح مختلف بدون تکیه بر مال و مقام و تنها با دو تکه پارچه سفید، یک رنگ و یک جهت به خدا پناه آورده و متواضعانه از او برای حل مشکلات و رسیدن به سعادت مدد می جویند. امام صادق$ می فرماید: (مکانی پیش خدا محبوب تر از مسعی (محل سعی ) نیست، زیرا در آن جا هر جبار و ستمگری ذلیل و خوار می گردد.) [12]

در قسمتی از مسافت بین دو کوه که حدود هفتاد متر می باشد، مستحب است مردان ( هروله) کنند; یعنی راه رفتنی شبیه تند رفتن شتران داشته باشند. وضع زائران مخصوصاً کسانی که در محل زندگی خود از اسکورت و محافظ و پیشمرگ و دیده بان و ماشین های گران قیمت و ده ها امکانات دیگر برخوردار بوده اند و مجبورند بدون هیچ پوششی همانند دیگران هروله کنان حرکت کنند، واقعاً دیدنی است .

عرفات، سرزمین شناخت

زائران پس از انجام سعی، تقصیر می کنند; یعنی مقداری از ناخن یا موی خود را کوتاه می کنند، که از فلسفه آن در بخش های بعد سخن خواهیم گفت. آن گاه پس از توقفی کوتاه و تجدید قو، در روز هشتم ذی الحجه بار دیگر از مکه مُحرم می شوند و فوج فوج به سوی عرفات که صحرای پهناوری به مساحت 8 کیلومتر در خارج از شهر مکه می باشد، حرکت می کنند. شب را به استراحت و دعا می پردازند تا فردای آن، یعنی روز نهم ذی الحجه که روز عرفه نامیده می شود، از ظهر شرعی تا غروب آفتاب در آن سرزمین بمانند .

در اینکه چرا این سرزمین را (عرفات) نامیده اند، سخن بسیار است. برخی نقل کرده اند که (جبرئیل در این مکان احکام حج را به حضرت آدم آموخت). [13] عده ای گفته اند: (آدم و حوا پس از رانده شدن از بهشت، در این مکان یکدیگر را یافتند و با هم آشنا شدند (تعارفاً) به همین جهت این سرزمین، عرفات نام گرفت). [14] بعضی نیز با بهره گیری از روایت امام صادق$ که فرمود: (خداوند به وسیله جبرئیل به حضرت آدم پیام داد که ساعترف بذنبک; به گناهان خود اعتراف کنز [15] می گویند این نام گذاری با توجه به این داستان صورت گرفته است .

به هر حال هرچه هست باید توجه داشت که (زیباترین، باشکوه ترین و دیدنی ترین مشعر و موقفی که در مراسم حج خودنمایی می کند، صحرای عرفات است. تجسمی عینی از صحرای محشر، در هوای سوزان و زمین تب دار، گویی در صور دمیده شده و نزدیک به دو میلیون انسان کفن پوش… با دست های لرزان و چشم های گریان سر به آسمان برداشته و از سوز درون، تنها او را می خوانند و از او طلب عفو و آمرزش می کنند.) [16]

امیرمؤمنان علی$ روزی در عرفات فرمود: این جا سرزمینی است که تا در توانم باشد، آن را رها نخواهم کرد. به راستی که در این زمین روزی نیست که آزادشدگان از آتش و رهاشدگان از بردگی در آن، از روز عرفه بیشتر باشد.) [17]

امام سجاد$ روزی در عرفات مردانی را دید که گدایی می کنند، فرمود: اینها بدترین مخلوق خدا هستند، چرا که مردم از راه های دور و نزدیک در این سرزمین به خدا رو آورده اند و اینان به مردم رو کرده اند!) [18]

عرفات، سرزمین فکر و اندیشه، شناخت و توبه و بازگشت به خویشتن است. انسان ها در این سرزمین فرصت می یابند تا با بهره گیری از برکت عرفات و دعاهای مخصوص، به ویژه دعای عرفه، و با تفکر در خلقت خود و جهان و یادآوری نعمت های مادی و معنوی که خداوند در اختیارشان گذاشته است و نیز با ارزیابی گذشته خویش، خطاه، ضعف ها و ناسپاسی های خود را در نظر آورده، از خداوند بخشنده و مهربان طلب آمرزش کرده و راهی نو و بدون معصیت را برای آینده خود تنظیم کنند .

مشعرالحرام و آمادگی برای مقابله با شیطان

مشعر الحرام یا (مزدَلفه)، محلی است وسیع بین عرفات و منا به طول 3812 متر که آغاز آن راهی باریک به نام (مَأزَمَین) و پایان آن که به منا ختم می شود، (وادی محسّر) نامیده می شود .

حاجیان در شب دهم دی الحجه و مخصوصاً از اذان صبح تا طلوع آفتاب که باید بیدار بمانند، فرصت دارند ضمن افزایش ایمان و آگاهی های خود و جدا شدن از صف گناه کاران، برای مقابله با شیطان و هرچه مانع بر سر راه خداست، مجهز شوند و خود را برای ورود به حریم خدا و بهشت آماده سازند .

سلیمان بن مهران می گوید: از امام صادق$ پرسیدم: چرا عبور از مشعر و گام نهادن در این سرزمین بر حاجی واجب شده است؟ فرمود: (لیستوجب بذلک بحبوحة الجنّة; [19] برای اینکه بدین وسیله سزاوار میانه بهشت [اوج خوش بختی] گردد .)

جمع آوری سنگ ریزه در مشعر، حرکتی است نمادین به معنای ایجاد آمادگی و تهیه سلاح و امکانات برای برخورد با دشمن که در این شب انجام می گیرد. با طلوع آفتاب و فرا رسیدن روز عید، حاجیان با سنگ هایی که در دست دارند، همانند سیلی خروشان به سوی منا می شتابند تا هرچه زودتر با سنگ زدن به شیطان بزرگ و تسخیر پایگاه فرماندهی دشمن، خود را از او رهایی بخشند .

رمی جمرات و رهایی از دام های شیطان

در منا سه ستون چهارگوش وجود دارد که از سنگ و ملاط سیمان بنا شده است. اولین برنامه حاجیان پس از ورود به این مکان، سنگسار کردن شیطان بزرگ است. در داستان حضرت ابراهیم آمده است وقتی آن حضرت برای انجام فرمان خدا مبنی بر قربانی کردن فرزند عزیزش مصمم شد، شیطان در سه مکان بر سر راه او ظاهر شد و سعی کرد با وسوسه ها و دام های خود، آن حضرت را از کار خدایی اش باز دارد، اما حضرت ابراهیم در هر سه مکان با سنگسار کردن شیطان، او را از خود دور ساخت .

حاجیان نیز در رمی جمرات با پیروی از آن حضرت، ضمن مبارزه با اخلاق زشت و کارهای ناشایستی چون بزرگ بینی (کبر)، خودپسندی (غرور)، حسادت، خیانت، دروغ، تعصبات جاهلی و مانند آن، خود را از دام های شیطان رهایی می بخشند و در نتیجه می توانند در مبارزه با شیطان های بیرونی و طاغوت های زمان نیز پیروز گردند. امام صادق$ می فرماید: (هنگام رمی جمرات سه گانه، شهوت های نفسانی و بخل ها و پستی ها و بدگویی ها را از خود دور کن.) [20]

قربانی و تسلیم در برابر حق

یکی دیگر از اعمالی که در روز عید و پس از سنگ باران شدن شیطان بزرگ انجام می گیرد، قربانی است. هرچند این عمل در ظاهر، کاری ساده و راحت است و هرکس متناسب با نوع حج و امکانات خود، گوسفند یا گاو و یا شتری را ذبح کرده و تکلیف خود را ادا می کند، اما قربانی آزمونی است بزرگ که به وسیله آن، میزان قدرت انسان در سرپیچی از آنچه دل می خواهد و تسلیم بودن در برابر آنچه خدا دستور داده است، روشن می شود. از این رو امام صادق$ می فرماید: (در قربانگاه، حلقوم هوا و طمع را ذبح کن.) [21]

سخت ترین مرحله از امتحانات حضرت ابراهیم خلیل در قربانگاه تحقق یافته است. بعد از آنکه آن حضرت به کمک فرزند برومند خود کعبه را بنا کرد، از سوی خداوند دستور آمد که اسماعیل را در راه او قربانی کند. پدر و پسر تسلیم در برابر فرمان الهی، مصمم به انجام آن شدند، اسماعیل روبروی قبله سر بر خاک نهاد و پدر بدون تردید و دودلی برای انجام تکلیف، کارد بر گلوی او گذاشت و چندین بار فشار داد اما نبرید; ناگهان ندا آمد: (خوابت را به حقیقت پیوستی و ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم، این آزمایشی آشکار بود). [22] و آن گاه در کمال تعجب قوچی را در چند قدمی خود دید که آماده ذبح ایستاده است. از آن تاریخ به بعد قربانی به شکل امروز جزء اعمال حج گردید .

سر تراشیدن، نمایش اوج بندگی

حاجیان پس از نشان دادن میزان ایثار و گذشت و گذراندن همه مراحل و اعمال، به آزمونی دیگر می رسند. آنان با تراشیدن سر که به آن (حلق) می گویند، زیباترین و آرمانی ترین گام را برای رام کردن نفس خویش برمی دارند و اوج عبودیت و بندگی را به نمایش می گذارند .

مو، یکی از مظاهر جمال برای مرد و زن به شمار می رود. در صدر اسلام یکی از نشانه های بردگان این بود که موهایشان را از بیخ می تراشیدند و امروز حاجیان می خواهند چون بردگان با نشان دادن کمال بندگی، این مظهر جمال را از خود دور ساخته و در جنگی مستقیم با شیطان پیروز میدان باشند. [23]

از طرفی برنامه سر تراشیدن، پیام آور این نکته است که حاجی باید عیب و نقص را از وجود خود دور کند. از این رو امام صادق$ می فرماید: (هنگام تراشیدن سر در روز عید، کوشش کن تا عیب های ظاهری و باطنی را از خود دور سازی.) [24]

بیتوته در منا و حفظ آمادگی

هرچند حاجیان پس از تراشیدن سر یا تقصیر، از احرام بیرون می آیند، اما کارها تمام نشده است; بعد از تسخیر پایگاه دشمن و سرکوب آن در روز عید، باید به تثبیت و ماندگار کردن پیروزی ها پرداخت. بیتوته کردن (ماندن) در منا در شب یازدهم و دوازدهم ذی الحجه و در صورت تمایل، شب سیزدهم، و سنگ زدن به هر سه شیطان در فردای این شب ه، به معنای حفظ آمادگی برای مقابله با دشمن زخم خورده است، چرا که یک لحظه غفلت می تواند مجموع دست آوردهای مهم این سفر را به نابودی بکشاند; پس باید مراقب بود .

آنچه گذشت برخی از اجزا و پیامدهای مهم حج بود که با توجه به سیمای واقعی آن ارائه گردید، اما نگاه فراگیر به مجموعه اعمال و برنامه هایی که در این سفر معنوی انجام می شود، ما را با آثار ارزش مند دیگری آشنا می سازد که در ادامه به مواردی از آنها اشاره می کنیم :

الف) آشنایی با رسالت تاریخی

مسلمانان در سفر به مکه و مدینه، ضمن آشنا شدن با بخش هایی از تاریخ پیامبران گذشته و فرازهای مهمی از تاریخ اسلام و آنچه از این رهگذر نصیب بشر شده است، با رسالت تاریخی خود نیز آشنا می شوند. امام خمینی(ره) در این زمینه بیان جامع و زیبایی دارند که به ذکر آن بسنده می کنیم :

( جای جای این سرزمین، محل نزول و اجلال انبیای بزرگ و جبرئیل امین و یادآور رنج ها و مصیبت های چندین ساله ای است که پیامبرھ در راه اسلام و بشریت متحمل شده اند . و حضور در این مشاهد مشرفه و امکنه مقدسه و در نظر گرفتن شرایط سخت و طاقت فرسای بعثت پیامبر، ما را به مسئولیت و حفظ دستاوردهای این نهضت و رسالت الهی بیشتر آشنا می کند که واقعاً پیامبرھ و ائمه هدی در چه غربت هایی برای دین حق و امحای [نابودی ] باطل، استقامت و ایستادگی نموده اند… و با تحمل هجرت ها و مرارت ها در مسیر دعوت حق و… مبارزه با هزاران توطئه و کارشکنی ه، به هدایت و رشد همت گماشته اند که دل صخره ها و سنگ ها و بیابان ها و کوه ها و کوچه ها و بازارهای مکه و مدینه پر است از هنگامه پیام رسالت آنان، که اگر آنها به زبان و به سخن می آمدند… زائران بیت الله الحرام درمی یافتند رسول خدا برای هدایت ما و بهشتی شدن مسلمانان چه کشیده اند و مسئولیت پیروان او چقدر سنگین است.) [25]

ب) هم گرایی مسلمانان

قرآن کریم و بزرگان دین سخت در تلاشند با ایجاد هم بستگی و اخوت بین مذاهب اسلامی اعم از شیعه و سنی با فرقه های گوناگون آن، براساس محورهای مهم دین مانند توحید، نبوت، معاد و با در نظر گرفتن هدف ها و منافع مشترک، قدرت اسلام را در برابر جبهه کفر و نفاق تقویت کنند. در قرآن آمده است: (همگی به ریسمان الهی پناه برید و جدا جدا نباشید). [26] و حج برنامه ای است که زمینه این هم گرایی بزرگ را فراهم ساخته است. یکی بودن نیّت و هدف حاجیان، همانند بودن اعمال و آداب و ذکرهایی که خوانده می شود، وحدت رنگ لباس و مشاهد مشرفه از جمله کعبه، محل طواف، سعی و بسیاری دیگر از امور، جلوه های زیبایی از این وحدت را به نمایش می گذارد و هزاران مسلمان با ملیّت­ها، رنگ ها و زبان های مختلف را بدون اینکه بسیاری از آنان زبان یکدیگر را بفهمند، بر محور اموری که فقط رنگ خدایی دارد جمع می کند .

ج. مشارکت در طرح های مشترک

همایش عظیم حج بهترین فرصت ها را برای نگاهی فراگیر و جهانی به رویدادها و مسائل مختلف کشورهای اسلامی ایجاد می کند تا مسلمانان پس از بررسی مشکلات فرهنگی، اقتصادی، صنعتی، دفاعی و غیر آن، با تنظیم طرح های مشترک برای پیشرفت کشورهای اسلامی و کاستن از گرفتاری ها تلاش کنند .

امروزه با توجه به رویکرد بسیاری از کشورهای متمدن جهان نسبت به این قبیل اقدامات که حتی جامعه اروپا را پس از تشکیل پارلمان و بازار مشترک اروپایی، به تنظیم طرح اتحاد پولی (یورو) و حذف مرزها در جهت تأمین منافع مشترک میان کشورهای عضو کشانید نیاز به این گونه برنامه ها در بین مسلمانان بیشتر احساس می شود و خانه ای که به تعبیر قرآن کریم برای قیام مردم و تأمین منافع آنان (قیاماً للناس ) تأسیس شده است، جای چنین طرح هایی است که متأسفانه از آن دور مانده ایم .

هم اکنون با توجه به حوادث مختلف جهان و مشکلات فراگیر مسلمانان، موضوعات گوناگونی می تواند در این مجمع بین المللی اسلامی مورد توجه و رسیدگی قرا ر گیرد که به سه مورد اشاره می کنیم :

1. جست وجوی راه کارهای قوی و مناسب برای مقابله با جباران و زورگویان و زیاده طلبان جهانی و کوتاه کردن دست آنان از سرزمین های اسلامی و مخازن و سرمایه های عظیم آنها که مثال عینی آن، اسرائیل غاصب و آمریکای جهان خوار است. از این رو برنامه ( برائت از مشرکین) همه ساله در ایام حج به اجرا درمی آید تا خشم و نفرت مسلمانان نسبت به مستکبران را نشان دهد .

2. رونق دادن به تجارت و کار و افزایش بنیه مالی کشورهای اسلامی: با توجه به اینکه هم اکنون بخش عمده ای از تولیدات کشورهای غیر مسلمان در کشورهای اسلامی به فروش می رسد، مخصوصاً در سفر حج بیشترین اجناسی که حاجیان مصرف می کنند یا برای سوغات می خرند، تولید و ساخت کشورهایی نظیر چین و ژاپن و کره است که علاوه بر ایجاد شغل و رونق دادن به بازار کار، سود سرشاری نیز از این طریق به آن کشورها سرازیر می شود، لازم است این موضوع در این همایش بزرگ از سوی مسلمانان مورد رسیدگی قرار گیرد و هریک از کشورهای اسلامی بخشی از این قبیل نیازها را تأمین کرده و از تولیدات خود استفاده کنند و از سود و مزایای آن بهره مند گردند .

3. مبارزه با فقر و تهی دستی و محرومیت زدایی از کشورها و مسلمانانی که در گوشه و کنار جهان با این مشکل روبرو هستند. اگرچه پیامبر گرامی اسلام می فرماید : ( حجُّوا تستغنوا; [27] حج به جا آورید تا بی نیاز شوید) و یا امام صادق$ می فرماید: (چیزی را در ایجاد بی نیازی و دور ساختن فقر، سریع تر از حج ندیدم)، [28] اما باید توجه داشت که تحقق چنین پیامدهایی در حج، بدون پیدایش عوامل و زمینه ه، غیرممکن است. یکی از راه کارهای اجرایی آن، تلاش همه جانبه مسلمانان و مشارکت فعال در رسیدن به چنین مزایایی است .

4. تمرین معاشرت با هم نوعان: هریک از زائران بیت الله الحرام در طول این یک ماه، با هم سفران و حاجیان دیگر کشوره، انواع سلیقه ه، آداب و رسوم مختلف زندگی، اعم از خوراک، پوشاک، زبان، طرز انجام اعمال و مناسک حج مانند نماز و چگونگی پوشیدن لباس احرام و غیر آن روبرو هستند; از این رو حاجیان ضمن آشنا شدن با فرهنگ های مختلف که در وسعت بخشیدن به افق دید و تقویت ایمان آنان بسیار تأثیر دارد، با چگونگی آداب معاشرت و نیازهای زندگی گروهی آشنا می شوند و یاد می گیرند که در چنین جمع هایی، همکاری، همراهی، همدردی، ایثار و فداکاری، احترام به حقوق دیگران، صبر و بردباری و متانت، پرهیز از اذیت و آزار رساندن به دیگران و اموری از این دست، حرف اول را می زند .

این بود برخی از آثار مهم حج که برای رعایت اختصار به همین مقدار بسنده می کنیم .

آداب حج

در راستای تحقق هرچه بهتر حج و بهره مندی هرچه بیشتر حاجیان از این سفر معنوی، آداب و برنامه های ویژه ای ارائه شده است که علاوه بر ایجاد آمادگی در افراد برای رفتن به زیارت خانه خد، در قبولی و بالا بردن ارزش اعمال حاجیان نیز تأثیر دارد. بعضی از این آداب عبارت اند از :

وصیّت، رسیدگی به بدهی ه، توبه و طلب بخشش گناهان گذشته از خداوند، صدقه و دستگیری از فقیران، غسل زیارت، دعا و ذکر در حال حرکت، نگاه به کعبه، ختم قرآن در مکه و ذکر سبحان الله، نوشیدن از آب زمزم، نشستن بر کوه صف، هدیه دادن و زیارت مدینه که مهم ترین آن آداب، متصل ساختن برنامه حج به زیارت مدینه است. امام صادق$ می فرماید: (هرگاه یکی از شما تصمیم به حج داشت، پس آن را با زیارت ما خاتمه دهد، چرا که این از اتمام حج است.) [29]

مسلمانان پس از اعمال حج، با سفر به مدینه منوّره، دومین پایگاه توحید و وحی، برنامه خود را تکمیل می کنند و ضمن آشنا شدن با تحولات تاریخی مهمی که در این شهر در دوران هجرت پیامبرھ و امامان معصوم رخ داده است، با مدد گرفتن از علامت ها و نشانه هایی که امامان شیعه برای راه حق ترسیم کرده اند، مسیر آینده خود را روشن می سازند .

اتصال زیارت مدینه به برنامه حج، پیام آور این نکته است که حج مورد پذیرش اسلام آن حجی است که زائر را با راه و روش پیامبرھ و علی$ و امامان پس از ایشان و فرهنگی که ارائه داده اند آشنا کرده و از گرایش به راه کج اندیشان و دنیاپرستان دور سازد .

به امید توفیق زیارت خانه خدا و مرقد منوّر پیامبرھ و امامان مدفون در بقیع .