اشاره
امروز بیش از هر زمان دیگر، معارف و آموزه های دینی مورد چالش قرار گرفته است و به موازات پیش رفت های حاصل شده در ابعاد گوناگون زندگی بشری، پرسش های نوظهور فراوانی در حوزه معارف دینی طرح می شود. اندیشمندان مسلمان نیز کم و بیش بنا به وظیفه و رسالت خود اقداماتی انجام داده اند؛ ولی کاستی های اطلاع رسانی در این عرصه نیز همانند سایر عرصه های علمی در بین مسلمین چشمگیر است. به عنوان مثال در عرصه فکری اهل سنت و متفکرین عرب دست آوردهای علمی اندیشمندانی همچون علامه طباطبایی، شهید صدر، شهید مطهری و...، کمتر مطرح و مورد بحث واقع شده است.
گر چه این مشکل، عوامل متعددی دارد، امّا بخشی نیز به عدم توجه جدی مراکز علمی به خصوص حوزه های علمیه ما برمی گردد که در ترجمه و نشر یافته های علمی و فکری خود ضعف داشته اند.
نشریه «پژوهه» ضمن استقبال از نظرها و دیدگاه های فرهیختگان حوزه و دانشگاه آماده انعکاس آثار سودمند در عرصه های یاد شده می باشد.
آنچه در زیر آمده معرفی اجمالی از کتاب «نوآوری در اندیشه اسلامی» است که به تازگی از سوی شورای عالی امور اسلامی قاهره به چاپ رسیده است. گر چه کتاب عمدتاً ناظر به دیگر علمای متفکران عرب زبان است و از آراء دیگر متفکران مسلمان یادی نشده است.
پژوهه
متفکران مسلمان با اشاره به لزوم بازنگری در برداشت و فهم مسلمانان از دین، تأکید کرده اند نوآوری راستین و مطلوب در عرصة اندیشة اسلامی به معنای احیا و بازسازی آموخته هایمان از احکام و تعالیم اسلام، بدون هیچ گونه خدشه ای به اصول و مبانی آن است.
علمای مسلمان بر این نکته اجماع دارند که نوآوری به هیچ روی به معنای ایجاد حتی ذره ای خلل و خدشه به اصول اعتقادی و عبادی و آنچه که از احکام ضروری اسلام در کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) آمده نیست، بلکه نگاه ویژه ای است به معضلات عصر حاضر برای آن که بتوان از منابع مورد اعتماد اسلامی، احکامی متناسب با شرایط زمان را استنباط و استخراج نمود.
علاوه بر آن، نوآوری در اندیشه ی اسلامی اقدامی بی حساب و کتاب و به منظور رهایی از تمامی قید و بندها و سرآغازی برای بی توجهی به امور نیست، بلکه دارای اصولی است که بر اساس آن شکل می گیرد، واجد شاخصه هایی است که به کمک آن هدایت می پذیرد و در بردارندة ضوابطی است که ملزم به اجرای آن می باشد.
پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «خداوند سبحان در هر صد سال یک نفر را برای این امت برمی گزیند تا دینش را تجدید نماید». این بدان معنا است که نوآوری یک سنت واجب الهی و اسلامی بوده که می کوشد دین را از حصار زمان و مکان خارج ساخته و آن را پویا و به روز نماید.
مطالب گفته شده خلاصة آرا و نظریات تعدادی از اندیشمندان مسلمان است که در کتاب «نوآوری در اندیشة اسلامی» که به تازگی از سوی شورای عالی امور اسلامی قاهره به چاپ رسیده، مطرح گردیده است. کتاب مذکور حاوی مجموعه ای از مقالات، مطالعات و تحقیقات دانشمدان تراز اول جامعة اسلامی است.
در این میان مقالة دکتر محمد سید طنطاوی، استاد دانشگاه اسلامی الازهر تحت عنوان «بازشناسی اندیشه ی اسلامی، ضرورت زمانه» قابل توجه است. وی معتقد است برخی امور ثابت بوده و اساساً تغییرناپذیر می باشند؛ همچون ایمان به خداوند عزوجل، ایمان به کتب آسمانی، ایمان به انبیا و پیامبران الهی و ایمان به روز جزا. به نظر او تغییر و نوآوری در حوزة اخلاقیات نیز امری غیرممکن است، چرا که عقلای عالم در هر کجا که باشند و در هر زمانی که به سر ببرند بر این امر که خوب همیشه خوب است و بد همیشه بد، اتفاق نظر دارند و نمی توان در آن تغییری ایجاد کرد. دکتر طنطاوی در ادامه توضیح می دهد که البته تمامی جلوه های گوناگون خلقت همچون شب و روز همواره در حال تجدید و نوشدن هستند و این موضوعی است که هیچ کس با آن مخالفتی ندارد.
در مقاله ای دیگر با عنوان «تجددگرایی زمینة لازم برای بیداری ملت ها» از دکتر محمود حمدی زقزوق، وزیر اوقاف مصر با استناد به حدیث مذکور از نبی اکرم (ص) تأکید می کند که نوآوری یکی از مقوله های اساسی اسلام است. وی در این مقاله آورده است که عده ای از ترس این که مبادا نوگرایی موجب کم توجهی افراد به تعالیم و دستورات دین و ارزش های متعالی آن گردد، در تلاشند تا راه را بر هر گونه نوآوری ببندند. اینان گمان می کنند که بدین طریق از خطر تجددگرایی و همچنین جهانی شدن در امان خواهند ماند و حال آن که این مسئله تا این حد بدبینانه نیست؛ چرا که نوآوری در اندیشة اسلامی اولاً به منظور فرار از دستورهای خدا نبوده و ثانیاً دارای اصول و قوانینی است که بر اساس آن شکل می گیرد.
در مقاله ی بعدی دکتر عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، دبیر کل سازمان جهان اسلام، هدف از بعثت پیامبران در طول زمان را تجدید دین در بین مردم و هدایتشان به سمت فلاح و رستگاری دانسته و افزوده است: «نوآوری واقعی در اندیشة اسلامی مستلزم آن است که علمای امت اسلامی همچون علمای دوره های پیش از خود، از جا برخیزند و در حوزه های مختلف و گسترده علوم دینی دست به اجتهاد زده و احکام متناسب با شرایط زمان را استخراج کرده و صادر نمایند و همیشه این مطلب را مدنظر داشته باشند که آنان منادیان حق، امانتداران رسالت اسلام و ناشرین واقعی آن می باشند.» وی اضافه می کند: «یکی از اقدامات اساسی در خصوص موضوع مورد بحث، تشخیص و شناسایی منابع تجدید و نوآوری در قرآن کریم، سنت نبوی و فقه اسلامی است».
دکتر الترکی ادامه می دهد: «کسی که در عرصه ی نوآوری در اندیشه ی اسلامی فعالیت می کند باید صاحب چند ویژگی باشد؛ نخست آن که از امکانات لازم و مناسب جهت فهم اسلام برخوردار باشد، دیگر آن که بر واقعیت های موجود زندگی که بستر اعمال نوآوری است، آشنا باشد و سرانجام این که با داشتن توانمندی در بیان حقایق دینی قادر باشد دین را در قالبی تازه و نو مطرح نماید تا مردم بتوانند به کمک آن بر مشکلات موجود فائق آیند».
وی در پایان یادآور می شود که در دوره هایی از تاریخ مسلمین، نوآوری سبب حرکت و جنبش تازه ای گردید که باعث شد مسلمانان به توانایی خود در برابر دشمنانشان پی ببرند و از دین و سرزمینشان دفاع کنند؛ در حالی که تقلید کورکورانه، بحث های غیر کارشناسانه و بستن راه اجتهاد بر صاحبان اندیشه و فکر، موجب شد تا مردم دین را دور از دسترس خود ببینند و این مسئله خطرناک ترین چیزی است که جهان اسلام اکنون با آن روبروست. مقاله پایانی با عنوان «نوآوری در زیربنای اندیشة فقهی نه در ابواب آن» نظرات دکتر احمد الخملیش، رئیس یکی از مراکز اسلامی در مغرب را بیان می کند. به اعتقاد وی تا زمانی که در مبانی اندیشة فقهی و فرایند بهره برداری از آن، تحولی صورت نگیرد امکان نوآوری در آن، امری دور از انتظار است. وی همچنین خواستار آن شد تا به جای منازعه بیهوده بر سر این که چه کسی صلاحیت اظهار نظر دربارة مسائل دینی را دارد و چه کسی ندارد، تلاش شود تا اخلاق و رفتار مسلمانان در راستای هدایت ها و راهنمایی های قرآن و سنت نبوی قرار گرفته و اعتدال در امت اسلامی بنا نهاده شود.
دکتر احمد الخملیش در پایان می افزاید: «اگر موضوع مورد بحث آن قدر غنی و پربار نباشد که بتواند با دستاوردهای به جا مانده از متفکرین مسلمان پیش از ما پیوندی برقرار سازد، پس هرگز نه موجب تقویت دین خواهد شد و نه به مردم سودی خواهد رساند، مگر آن که تمامی واقعیت های موجود در زندگی مردم در نظر گرفته شود و برای مشکلات آنان راه حل های مؤثر و کارساز پیشنهاد گردد».
پی نوشت :
1. باشگاه اندیشه، به نقل از الشرق الاوسط
