مقدمه
به عقیده برخی اندیشمندان، برنامهریزی استراتژیک، بیانگر قدرت خلاقیت مدیران و ساختن آینده است. به عبارتی دیگر، مدیران از طریق برنامهریزی استراتژیک، به امر آیندهسازی میپردازند. دفتر مطالعات و برنامه ریزی راه بردی، با ترسیم هفت مرحله، فعالیت خود را با تمرکز بر روی مراحل زیر آغاز کرده است:
- تدوین بیانیه رسالت و مأموریت مرکز
- تجزیه و تحلیل محیط داخلی و خارجی (SWOT)
- تدوین استراتژیهای مرکز
برگزاری کارگاه آموزشی مدیریت استراتژیک، مقدمهای بر تدوین سه گام فوق است که گزارشی از این کارگاه آموزشی تقدیم میگردد.
□ کارگاه آموزشی
امروزه، کارگاههای آموزشی کوتاه مدت، نتایج شگفتانگیزی را به جا میگذارد. اطلاعاتی که در این شیوه عرضه میشود به شرح ذیل است:
- زنده و به روز هستند
- بکر و ناب میباشند
- حجمی وسیع دارند
- هدف مند ارائه میشوند
- از انسجام برخوردارند
- سریع به دست میآیند
- فضای مشارکت و هم دلی ایجاد میکنند
- از ارزش بالایی بهرهمندند
- به نهادینهسازی مفاهیم میانجامند.
و از همه مهمتر این که جمعآوری آن ها کار سادهای نیست. از اینرو میتوان ادعا کرد که یک چمدان محتوا در قالب یک قوطی کبریت به تصویر کشیده شد.
□ مدیران و مدیریت راه بردی
برنامهریزی راهبردی در همه نهادها و سازمان ها، با حرکت مدیران رقم میخورد و مسیرش هموار میگردد. مدیران چشمانداز را تعریف میکنند، بیانیه مأموریت را ترسیم مینمایند و با شناخت از محیط داخلی و خارجی، به هدفگزاری میرسند و بالاخره استراتژیها را تعیین میکنند.
□ اهداف اولیه کارگاه
اهدافی که برای دوره متصور بود، عبارت است از:
الف – نهادینهسازی مفاهیم استراتژیکتر مدیران
ب – دستیابی به چشمانداز و مأموریت مرکز
ج – تعیین اهداف بلندمدت و استراتژیهای مرکز.
□ افتتاحیه کارگاه
مراسم با سخنان رئیس مرکز حجت الاسلام و المسلمین اعرافی، آغاز شد. ایشان ضمن تأکید بر لزوم استفاده مناسب از علوم انسانی غرب، اظهار داشت: ما نمیتوانیم حوزه علوم انسانی و اجتماعی را یک علم محض بیطرف و مستقل از فرهنگ و اندیشههای بنیادی و جهانبینی و امثال این ها در نظر بگیریم، علوم انسانی غرب در پیشفرض ها، در مفاهیم و در تحلیل ها با جهانبینیها، نگرش های بنیادی و فرهنگ های مختلف این را تقریباً علم امروز و فلسفه علوم انسانی پذیرفته است. از آن طرف هم این طور نیست که واقعاً ما فکر کنیم که بینیازیم از این همه تحول، آگاهی و شناختی که در این حوزهها جمعآوری شده است. و اگر ما به این دو نکته توجه بکنیم طبعا برای ما بعنوان یک فرهنگ اسلامی، تمدن اسلامی، عنوان حوزه و پیشتاز فرهنگ و تمدن اسلامی نه موضع نفی مطلق و نه موضع انفعال مطلق پسندیده نیست. بلکه موضع بهرهگیری، استفاده. هم راه با نقادی و تئوریپردازی مطابق با اصالت ها و پایههای فکری و معرفتی خودمان بایستی اصل باشد.
ایشان افزود: بدانیم که از این تئوری ها و مدلپردازیها، آن ها استفاده کردهاند و کارهای بزرگی برای خودشان انجام دادهاند ما نیز از آن تجارب بینیاز نیستیم و باید آنها را مورد بهره برداری قرار دهیم، آنها خصوصاً در بخش برنامهریزی، برنامهریزی راه بردی، سازماندهی خیلی کار کردهاند و واقعاً گاهی توجه به برنامهریزی و نگاه به آینده، سرمایههایی فراموش شده را به خوبی سامان می دهد باید باور کنیم که نظم و انضباط و مدیریت و آیندهنگری، معجزه میکند. این باید باور عمومی ما باشد و دین هم این را به ما میگوید. نظم، مبنای برنامهریزی است و مبنای برنامهریزی آیندهنگری. مهم ترین عناصری که باید به آن توجه بکنیم، تعیین آرمان نهایی و اهداف، به صورت دقیق و شفاف است. خیلی از چیزها برایمان حالت ارتکازی و ذهنی دارند. و باید روی کاغذ بیایند، تا نظم مکتوب پیدا کنند و شفاف و روشن گردند.
آقای اعرافی رسالت و مأموریت مرکز را این گونه ترسیم نمودند: (اشاعه و گسترش اندیشه اسلامی و اهل بیت علیهمالسلام) در سطح جهانی و پرورش نسل های پای بند به دین و تربیت شده در پرتو این آگاهیها و اندیشه.) ...و دو شاخه عمده نیز در آن جهت قرار دارد: یکی پرورش عالمان و مبلغان و مدرسان و محققان و مولفان و مترجمان در سطح بینالمللی و جهانی... و یک شاخه آن تولید اندیشه و فکر و آثار مکتوب و متون.
بعد از سخنان رئیس محترم مرکز، آقای دکتر علی دیواندری مشاور طرح برنامهریزی راه بردی و مدرس این دوره به طرح موضوع کارگاه پرداخت و با ترسیم فرآیند مدیریت راه بردی، سیر دوره را مشخص نمود:
1. شناخت وضع موجود:
- چشم انداز
- مأموریت
- اهداف
- استراتژیها:
2. ترسیم وضع آینده:
- بررسی محیط خارجی (فرصت ها و تهدیدها)
- بررسی محیط داخلی (قوت ها و ضعف ها)
- تعریف چشمانداز جدید
- مأموریت جدید
- اهداف جدید
- استراتژیهای جدید
آنگاه رهبری تحول آفرین به تصویر کشیده شد:
- خلق چشمانداز
- تبیین چشمانداز
- الگوسازی چشمانداز
- ایجاد تعهد نسبت به چشمانداز.
تعریف چشم انداز:
- آینده واقع گرایانه، قابل تحقق و جذاب برای سامان
- بیان صریح سرنوشتی که سازمان باید به سوی آن حرکت کند
- هنر دیدن نادیدنیها
چشمانداز مشترک چیست؟
چشمانداز یک عامل کلیدی در رهبری و یک جنبش ذهنی از شناختهها به ناشناختهها است که رهبران اثربخش را قادر میسازد، با در کنار هم قرار دادن حقایق، آرزوها، ایدهآل ها، فرصت ها و تهدیدها، آیندهای جذاب برای مرکز خود خلق کنند.
دلایل نیاز به چشمانداز
1 – آیا اختلال و سردرگمی نسبت به اهداف وجود دارد؟
2 – آیا کارکنان از کافی نبودن چالش در کار خود شکایت دارند؟
3 – آیا در حال از دست دادن اعتبار، کشورهای هدف یا شهرت هستیم؟
4 – آیا رقبای جدیدی در حال ظهور هستند که بتوانند، خدمات بهتری ارایه دهند؟
5 – آیا به نظر میرسد حرکت سازمان با روندهای تغییر محیطی هم آهنگ نیست؟
6 – آیا احساس غرور و افتخار در سازمان ما کاهش یافته است؟
7 – آیا کسانی هستند که صرفا برای پول کار میکنند و هیچ تعهد و انگیزشی نسبت به سازمان نداشته باشند؟
8 – آیا اجتناب از خطرپذیری در سازمان بیش از حد، لازم است (افراد تمایل به مسئولیتپذیری ندارند، در چارچوب قوانین و مقررات، محدود ماندهاند و در مقابل تغییر، مقاومت میکنند؟)
9 – آیا احساس مشترک نسبت به پیشرفت یا حرکت به سمت جلو مشاهده میشود؟
هدف، ایجاد چه چشماندازی است؟
- فرصتهای موجود برای سازمان را نشان دهد.
- راه بهرهجویی از فرصتها را بنمایاند
- بلند پروازانه باشد
- منحصر به فرد باشد
- در کارکنان رضایت شغلی ایجاد نماید
- استانداردهای بالایی را بنا گذارد
- در کارکنان ایجاد تعهد، علاقه و غرور نماید
- مسیر حرکت سازمان را شفاف بیان کند
- مشوق یادگیری باشد
- مخاطب را مشخص سازد.
کارکردهای چشمانداز
1 – تعهد ایجاد میکند و انرژی میدهد
2 – به زندگی کارکنان معنی میبخشد
3 – استاندارد برتر را شناسایی میکند
4 – حال و آینده را بهم پیوند میدهد.
ارائه دو نمونه چشمانداز
1. دانشگاه بینالمللی اسلامی مالزی بر آن است که:
- پویایی اسلامی و امت اسلام راجان تازهای بخشد
- دانش و ارزشهای آشکار اسلامی را با موضوعات آکادمیک و فعالیتهای آموزشی در هم آمیزد
- در جست وجوی تجدید حیات نقش اصلی و پیشرو امت اسلامی در همه شاخههای دانش است
- سهم داشتن در بهبود و ارتقاء کیفیت زندگی و تمدن بشری است.
2. دانشگاه سانفرانسیسکو به عنوان یک دانشگاه شاخص، با چشماندازی جهانی، به آموزش رهبرانی میپردازد که دنیایی انسانیتر و عادلانهتر را بوجود آورند.
□ چشم انداز
در ادامه، گروه های ششگانهای با حضور اعضای دوره تشکیل گردید و بر روی مفاهیمی که در درس ارائه شده بود، بحث شد. در نتیجه گروه ها، چشماندازهایی برای مرکز ترسیم کردند. که برخی از آن ها به این قرار است:
- ارائه عالیترین سطح آموزشی، تربیتی و تحقیقی در عرصه بینالملل برگرفته از آموزههای دینی در جهت نیل جامعه بشری به نظام الهی در عصر غیبت
- نیل به کاملترین مرکز آموزشی بینالمللی اسلام ناب محمدی
- احیای روح حقیقتجویی در انسانها از طریق آموزش مکتب اهلبیت(ع) در عرصه بینالملل
- تربیت عالمان دینشناس و وارسته به منظور بسط معنویت و فضایل اخلاقی برای ساختن جهانی عادلانهتر در پرتو آموزههای اسلام و اهل بیت(ع)
- ما میخواهیم بهترین سازمانی باشیم که با شناخت کامل تر و دقیقتر مخاطبان در سراسر جهان، با نوآوری و خلاقیت، به بصیرتبخشی دینی، نشر و توسعه اسلام ناب محمدی(ص) و تعالیم علمی و عملی اهل بیت برای خلق جامعه موحد و رستگار بپردازیم.
□ درس مأموریت سازمانی
مأموریت سازمان، بر فعالیت های کنونی تمرکز دارد و در آن به نیازهای جاری مخاطبان رسیدگی میشود در صورتی که چشمانداز بر مسیر و به نیازهای آینده مخاطبان توجه میکند.
اجزای تشکیل دهنده مأموریت سازمان:
1. مخاطبان مرکز چه کسانی هستند؟
2. محصولات و خدمات عمده مرکز چیست؟
3. از نظر جغرافیایی، مرکز در کجا رقابت میکند؟
4. آیا مرکز از پیشرفتهترین فنآوری ها استفاده میکند؟
5. آیا مرکز برای رشد و توسعه از تعهد لازم برخوردار است؟
6. باورها، ارزشها، آرزوها و اولویتهای اخلاقی اصلی مرکز چیست؟
7. مرکز دارای چه مزیت رقابتی یا شایستگی ممتاز است؟
8. آیا مرکز نسبت به مسائل اجتماعی، جامعه و محیطی واکنش مناسب نشان میدهد؟
9. آیا کارکنان دارایی ارزش مندی برای مرکز به حساب میآیند؟
□ نمونه هایی از مأموریت در سازمان
ایمان واقعی در عمل تحقق مییابد. ما از نیرو، احساسات و بینش تمام اعضا استقبال میکنیم و مسلمانان پنسیلوانیا را برای شرکت فعال درموارد پنجگانه زیر تشویق مینماییم:
- خدمات درونگروهی
- جمع آوری وجوه
- تعالیم اسلامی
- سیاست
- توسعه اجتماعی
□ مأموریت شورای روابط اسلامی آمریکا
ماموریت ما ارائه یک دیدگاه اسلامی درباره موضوعات و مسائل جامعه امریکاست برای نیل به این دیدگاه ما در صددیم تا جامعه مسلمانان آمریکا را از طریق ارائه آموزش فکری، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی توان مند سازیم.
مأموریت بنیاد اسلامی شمال آمریکا
مأموریت ما به ارائه آموزش های اسلامی قابل دسترس هم برای افراد امروز و هم برای آیندگان اختصاص دارد. ما در پی آنیم، رویکردی نظام یافته برای مطالعه اسلام طراحی و ارائه کنیم و می خواهیم برای استفاده از علم و تکنولوژی در راه توسعه کشورهای اسلامی و در نهایت بشریت بنیاد سازمانی فراهم کنیم.
□ نتایج گروهی
اعضای گروه ها، علاوه بر نگارش مأموریت فعلی مرکز، مأموریت پیشنهادی را با بحث و تبادل نظر فراوان مکتوب نمودند. نمونه های زیر، برخی از این نوشتهها را دربر دارد:
- گسترش حضور مؤثر فرهنگ و معارف اسلام ناب محمدی(ص) در سراسر جهان و پرورش نسلهای پای بند به اسلام با تکیه بر مبلغان و عالمان اندیش مند و تولید اندیشه و دانش اسلامی در قالبهای مختلف
- کسب شناخت دقیق از مخاطبان، شرایط و رقبای بینالمللی
- توسعه پشتیبانی علمی – فرهنگی از فارغالتحصیلان
- رسیدگی ویژه به امور خانواده و فرزندان طلاب
- آموزش علوم انسانی، اجتماعی با نگاه اسلامی
- آشناسازی کامل طلاب با فنون و مهارت های کاربردی.
- ارتقای سطح علمی، مهارتی و معیشتی استادان، طلاب و کارکنان
- استفاده از فنآوری روز جهت تسهیل و گسترش فعالیت ها
- جذب و گزینش طلاب مستعد و نخبهگرایی
- توسعه و گستراندن معارف اسلام ناب، با استفاده از بهترین و کارآمدترین شیوههای تعلیم و تربیت به منظور پرورش عالمان وارسته، محقق، مدرس، مبلغ، نویسنده، مترجم و هنرمند غیرایرانی در رشتههای مختلف علوم (اسلامی، انسانی، تجربی و...) متناسب با نیازهای مناطق گوناگون جهان و با بهرهگیری از کادر علمی و اجرایی توان مند و خلاق.
□ سمینار بررسی شرایط محیطی
مجموعه عوامل محیطی مرکز در شش محیط پیشبینی شده بود:
عوامل اجتماعی، فرهنگی
- افکار عمومی جهان نسبت به دین اسلام
- افکار عمومی جهان نسبت به ادیان الهی
- نقش جنسیت در امر آموزش و پرورش مبلغین
- آزادی مذهبی در کشورهای هدف
- نگرش افراد به طلاب (محصولات مرکز)
- تغییر ارزش ها و هنجارهای اجتماعی
- تأثیر عواملی جمعیتی (سن، جنس، ترکیب، مذاهب، نژادها) بر تربیت طلاب
□ عوامل نوآوری
- گسترش و توسعه شبکه اینترنت
- توسعه فن آوری اطلاعات در کشورها
- بهرهگیری رقبا از فن آوری اطلاعات
- نظام تعیین میزان نیازمندی طلاب در کشورها
- نظام تعیین کشورهای هدف
- گسترش نظام یادگیری الکترونیکی
□ عوامل قانونی، دولتی
- قوانین و مقررات فعلی کشور
- حمایت کشورها و دولت ها از خدمات دینی – فرهنگی خاص
- رابطه ایران با کشورهای حوزه خاورمیانه
- رابطه ایران با کشورهای حوزه آسیای شرقی
- انواع نظامها و شرایط حاکم بر کشورها
- تغییر در قوانین بینالمللی
□ عوامل رقابتی
- نظام آموزشی رقبا (اسلامی و غیر اسلامی)
- طیف محصولات و خدمات رقبا
- تعداد مراکز و موسسات غیر اسلامی
- منابع مالی رقبا
- هدف ها و استراتژیهای بلند مدت رقبا (اسلامی و غیر اسلامی)
- ورود مؤسسات و مراکز تازه دینی و غیر دینی.
□ عوامل اقتصادی
- تأثیر عامل درآمد اقتصادی و سطح زندگی کشورهای هدف بر نوع آموزش مورد نیاز
- شرایط اقتصادی کشورهای منطقه جنوب شرق آسیا به عنوان کشورهای هدف (سطح درآمد، هزینهها، قیمت زندگی)
- شرایط اقتصادی کشورهای آفریقایی به عنوان کشورهای هدف (سطح درآمد، هزینهها، قیمت زندگی)
- افزایش نرخ تورم
- منابع تامین بودجه – کسری منابع بودجهای
- وضعیت صادرات محصولات دینی و فرهنگی به کشورهای هدف.
□ عوامل جهانی و بینالمللی
- رویدادهای تروریستی در سطح جهان
- اشغال عراق توسط نیروهای ائتلاف
- چالش حجاب در اتحادیه اروپا
- رویدادها و کشمکشهای قومی در آفریقا
- حرکت های جهانی مثل گفت وگوی تمدن ها
- جهانی شدن
در بررسی محیطی، نمونههایی از فعالیت های گروهها و افراد مذهبی جمعآوری شده از اینترنت به نمایش گذاشته شد. گروه ها در شناخت شرایط محیطی، تهدیدها و فرصت های پیش رو را برشمردند که برخی از آن ها از این قرارند:
● فرصتها
- کثرت مراکز آموزشی و فرهنگی شیعی
- کثرت مساجد در کشورهای خارجی
- نگرش افکار عمومی جهان نسبت به دین اسلام
- عضویت مرکز در اتحادیههای بینالمللی
- رابطه ایران با کشورهای حوزه خاورمیانه
- گسترش سیستم های یادگیری و آموزشی الکترونیکی
- توسعه تکنولوژی اطلاعات در کشور
- بهبود شاخصهای اقتصادی در ایران
- وجود تعامل و ارتباط با سازمان ها (مراکز و موسسات رقیب).
● تهدیدها
- تعداد مراکز اسلامی غیر هم سو
- تغییر ارزش ها و هنجارهای اجتماعی
- نگرش دولتها نسبت به مراکز دینی
- منابع تأمین بودجه (کسری منابع بودجهای)
- منابع مالی رقبا
- بهرهگیری رقبا از فن آوریهای پیش رفته ارتباطات و اطلاعات
- طیف محصولات و خدمات رقبا
- نظام آموزشی رقبا (اسلامی و غیر اسلامی)
- تغییر الگوهای استفاده از خدمات و محصولات دینی و فرهنگی.
● بررسی شرایط داخلی
با طرح سازمان، نمای جدید و وضعیت معاونت ها، مدیریتها و دفاتر، بررسی شرایط داخلی آغاز شد. عوامل محیطی نیز در شش محیط ترسیم شدند:
- مدیریتی
- تحقیق و توسعه
- جذب و ترویج
- تعلیم و تربیت
- نظامهای اطلاعاتی
- مالی
گروه های کارگاه، ضمن بحث و تبادل نظر، نقاط قوت و ضعف مرکز را برشمردند و زمینه برای کلاس نهایی که تحلیل راه بردی و هدفگزاری بود، آماده گردید.
● درس تحلیل راه بردی – هدفگزاری
هدفگزاری، پس از اجرای نظام (swot) و به عبارتی توجه به فرصت ها و تهدیدها، قوت ها و ضعف ها، آغاز میشود ولی هدف چیست؟
هدف، آینده مطلوبی است که سازمان تلاش میکند، آن را محقق سازد.
هدف، باید چگونه باشد؟
- روشن
- قابل اندازهگیری
- عمل گرا
- واقعگرا
- زمانمند
- چالشی
- منعطف
- دربر گیرنده تلاش گروهی
از سوی دیگر اهداف و دامنهها، شامل این موارد است:
- منفعت اجتماعی (... و رضایت خداوند)
- رشد
- استفاده از منابع
- ابتکار عمل
- پیش رفت فنآوری
- رضایت کارکنان
- رضایت مخاطبین
- افزایش سهم در حد مخاطبین
- مسئولیت اجتماعی
- بهبود ارتباطات.
● استراتژیها
از میان 23 نوع استراتژی، استراتژیهایی که جهت مرکز مناسب است عرضه شد:
- تمرکز
- رشد
- تنوع
- ادغام
- همکاری و مشارکت
- نوآوری
● نتایج و دستاوردها
- آشنایی مدیران با مفاهیم عمده مدیریت راه بردی
- زمینهسازی برای حاکمیت تفکر راه بردی
- بررسی دوباره نقاط ضعف، قوت، فرصت ها و تهدیدهای مرکز
- بررسی و ارزیابی مجدد چشمانداز، مأموریت مرکز
- ارائه پیشنهاد در خصوص چشمانداز، مأموریت، اهداف و استراتژیهای مرکز
- تعامل فکری و ایجاد هماندیشی موثر بین معاونان و مدیران
- تمرین بیشتر زندگی جمعی و ایجاد همدلی به دور از اقتضائات و فضای اداری
- تثبیت جایگاه سازمانی مطالعات راه بردی و اهمیت استمرار برنامهریزی راه بردی
- هم گرایی فکری و معاضدت در تبیین اهداف مشترک
- آشنایی با توانمندیها و موجودیت های سازمانی در سطح مدیران.
و سخن آخر این که این دوره، یک دوره تمرینی بود تا بایگانی اذهان خانه تکانی کنند و به ثبت نیازهای اساسی سازمانی بپردازند.
● ارزیابی دوره
در پایان، محتوا و شکل دوره به نظرسنجی گذاشته شد که نتیجه آن به این شرح است:
عنوان نمره از 5
- نقش دوره آموزشی در پیشبرد اهداف مرکز 14/4
- میزان ایجاد انگیزه و اشتیاق برای پیگیری مباحث 02/4
- میزان تسلط استاد در ارائه مطلب 4
- نظم و هماهنگی در اجرای کلاس و کارگاه 88/3
- عناوین ارائه شده در کلاس 86/3
- تنظیم مطالب و رعایت نظم و پیوستگی در آن ها 83/3.
