نویسنده ضمن اشاره مختصری به زندگی شهید صدر، در جهت فعا لیت های زیر بنایی او برای ساختار فکری امت اسلامی می نویسد.
وی بعضی دیدگاه ها وآرای اصولی خود را در نخستین تألیفش به نام غایه الفکر فی علم اصول الفقه ارائه کرد و همزمان با آن ، محصول علمی دیگری به نام فدک در تاریخ تالیف نمود.
پس از آن در تدارک تالیف مجموعه ای برآمد که افکار عقیدتی سیاسی اسلام را متناسب با نیازهای روز و در قالبی علمی طرح کند و اسلام را از بعد سیاسی، منطق و روش ادارة جامعه به دنیای امروز معرفی کند. او نخستین گام خود را با کتابی به نام فلسفتنا برداشت. بعد از این اثر، کتابی دیگر به نام اقتصادنا را به اندیشمندان عرضه نمود .
پس از اقتصادنا تا زمان شهادتش کتاب های فراوانی را مانند البنک اللاربوی فی الاسلام،دروس فی علم الاصول ، الفتاوی الواضحه والاسس المنطقیه الاستقراء که از بزرگ ترین ثمره های فکر بشر در قرن بیستم و مهم ترین اثر از لحاظ تفکر فلسفی و منطقی به شمار می رود، تألیف کرد و پایه هایی را در علم منطق بنا نهاد و به نظریه «المنطق الذاتی» دست یازید. این نظریه در بر دارنده قواعد وضوابطی برای رسیدن به یقین استقرایی است؛ یعنی از سویی یقین استقرایی را تحلیل می کند، از سویی دیگر افق های منطقی میان یقین استقرایی و یقین برهانی و استدلالی را بیان می سازد، و از سوی سوم، مبانی فلسفی را برای یقین استقرایی تعیین می نماید.
وی در ادامه می نویسد: مهم ترین نو آوری شهید صدر ، تغییرات گسترده در نحوه آموزش در حوزه های علوم دینی بود. نو آوری وی در فقه و اصول هم ( چه از لحاظ برنامه و چه از جهت محتوا ) کم نظیر بود. شهید صدر پایه های مکتب فقهی و اصولی جدیدی را بنا نهاد، که امتیاز آن به برنامه ریزی ، استحکام مضامین مبتنی بر تفکر عمیق و نقد پذیری فعال و سازنده است.
افکار نو گرا و پویای شهید صدر در حوزه فرهنگی جدید و سنتی (کلاسیک) زمینه ساز آغاز نهضت بیدار گری فرهنگی شد، که به تدریج در کشورهای مختلف اسلامی به ویژه عراق و ایران گسترش یافت .
مراکزی که در نجف و کل عراق منتسب به شهید صدر بودند ، پایگاه های فعالیت و روشنفکری و هدایت فکری و سیاسی به شمار می رفتند. از این رو تشکل ها و مراکزی مانند جماعت العلماء، الرابطه الادبیه، مدرسه العلوم الاسلامی، منتدی النشر، مدرسه الامام الجواد(ع) دفتر مرجع راحل آیت الله سید محسن حکیم و موسسات فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی زیر نظر ایشان و همه جریان های فعال اسلامی با سلیقه های مختلف از افکار و هدایت ها و ارشادات شهید صدر تغذیه می شدند.
مرجعیت شهید صدر با پیروزی انقلاب اسلامی همزمان بود. او نخستین کسی بود که با تمام توان از انقلاب اسلامی حمایت و پشتیبانی کرد. علی رغم موقعیت اجتماعی و علمی ای که داشت ، خود را شرعاً ملتزم می دانست که از امام خمینی (ره) اطاعت کند . اورا یاری دهد و با تمام قدرت از انقلاب اسلامی ایران حمایت نماید .
به دنبال آن بود که تفکر و اندیشه اسلامی، دوباره جایگاه مناسب خود را دریابد، و بر کرسی ریاست و رهبری فکری و اندیشه جها ن و انسان معاصر بنشیند . ازین رو، طرح تغییرات و اصلاحات زیر بنایی فکری خود را بر پایه های زیر بنا نمود:
1 - تجدید اندیشه اسلامی با حفظ اصالت اسلامی، برگرفته از قرآن و سنت مطهر و عرضة آن با توجه به نیاز روز، به گونه ای که پاسخگوی خواسته های انسان معاصر باشد.
2 - اصلاح و نوگرایی در روش آموزش و تعلیم و تربیت در حوزه های علمیه و پژوهشکده های اسلامی، و نیز تغییر و پیشرفت در بحث های علمی مراکز دینی به نحوی که از لحاظ محتوا و ظاهر، برآورندة توقعات فردی و اجتماعی انسان معاصر باشد.
3 - ارائه و عرضة اسلام به عنوان مکتبی کامل و هماهنگ که از دید گاه فلسفی مستحکمی با جهان و انسان سخن می گوید و با برهان و دلیل فلسفی و منطقی حمایت می شود.
4 - رویارویی علمی با افکار ضد اسلامی از طریق گفت و گوی منطقی و مستدل، و اثباتِ سستی و وهن پایه های افکار غیر اسلامی و تضاد درونی و ناتوانی آنها از تقدیم راه حل های منطقی موفق برای دردها، بیماری ها و گرفتاری های انسان معاصر.
5 - پرورش نسلی با نشاط. پر تحرک و اندیشمند از عالمان حوزوی و روشنفکران دانشگاهی، و آشنا نمودن آنان با فرهنگ عمیق و تفکر نوین اسلامی.
اصلاحات اجتماعی
نویسنده، اعتقاد شهید صدر را چنین می نگارد: اصلاحات و تغییرات در وضع موجود اجتماعی که امت اسلامی در آن زندگی می کند، جز با دستگاهی که رهبری جامعه را در دست داشته باشد و مورد اعتماد مردم باشد ، امکان ندارد.
از سوی دیگر این دستگاه باید از امکانات رهبری و فرماندهی برخوردار باشد تا بتواند اصلاحات مطلوب را در جامعه به وجود بیاورد، و توان استمرار اصلاحات را داشته باشد. تنها دستگاه و قدرتی که می تواند این قابلیت ها را یکجا داشته باشد ، مرجعیت شیعه است.
اصلاحات سیاسی
ایدة شهید صدر در اصلاحات این بود که اصلاحات کلی در امت اسلامی، جز از راه تطبیق شریعت و اجرای احکام خدا در زندگی روز مره مردم امکان ندارد .در این صورت ، زمینه برای برپایی دولت زندگی است، آماده می شود اسلامی که متولی اجرای احکام اسلام در جامعة بشری و در تمام ابعاد زندگی است، آماده می شود. از این رو باید مردم را از لحاظ سیاسی ، فکری و عملی آماده نمود. این آمادگی از طریق آگاهی عمومی میسر می شود.
مهم ترین عملکرد شهید صدر در زمینه فکری
- نوآوری در روش درس و برنامه ریزی درس های اسلامی؛
- طرح و بررسی منصفانة دیدگاه ها و نقد منطقی بحث های علمی؛
- تلاش برای حل مشکلات بشر معاصر؛
- پویایی و نوآوری در دروس اسلامی.
نگاه ارزش گزاری به دستاورد های شهید صدر
در نگاه ارزش گزاری به دست آورد های فکری شهید صدر ، به طور خلاصه می توان به نکات زیر اشاره نمود :
نکته اول: بی شک دست آورد های علمی - فکری شهید صدر که به جهانیان تقدیم نمود، با توجه به عمق مطالب، پویایی و نو بودن، تأثیر فراوان آن بر نهضت فکری اسلامی و درس های سنتی حوزه ، از مهم ترین عواملی بود که سبب مصونیت فکری قشر روشنفکر و فرهنگی مسلمان ، در مقابل تهاجم فرهنگی غربی های ملحد و افکار غربی شد، و به مدد جامعه فرهنگی و روشنفکر مسلمان آمد.
نکته دوم: گام بزرگی که شهید صدر در تأسیس «العمل الاسلامی» برداشت بی شک جهشی عظیم بود که در تاریخ جنبش های اسلامی به ویژه در میان شیعه بی سابقه و بی نظیر بود، و تأثیر عمیق و رسا در هدایت، پایداری و توجیه جنبش های اسلامی داشت.
نکته سوم: او برای شکستن جو ترس و وحشتی که رژیم در سایة آن خود را به ملت عراق تحمیل کرده بود، و جهت باز نمودن راه برای انقلابیون و ادامة کارهای انقلاب اسلامی، تا رسیدن به نتیجه مطلوب، قیام کرد.
______________________
پژوهش وحوزه / سال چهارم . شماره 16 . 1382*
