1 - مقدمه
پس از جنگ جهانی دوم دوره جدیدی از مطالعات اسلامی و خاورمیانه ای به دست سه دانشمند برجسته در ژاپن آغاز شد. این سه تن عبارتند از مجیما شینجی Shinji MAEJIMA ، ایزوتسو توشی هیکو IZUTSU Toshihiko ، و شیمادا جوهی SHIMADA Johei . مرحوم مجیما از منابع چینی و عربی برای نشر کتابها و مقالات مختلفی راجع به مبادله فرهنگی بین شرق و غرب بهره جست. وی همچنین به جهت ترجمه هزارویک شب به ژاپن شهرت دارد.
[مرحوم] پرفسور ایزوتسو، چنان که در آثارش همچون ساختار واژه های اخلاقی در قرآن (1) (به انگلیسی، توکیو،1959) و خدا و انسان در قرآن (2) (به انگلیسی، توکیو، 1964) آشکار است، قرآن را عمیقا مطالعه کرده است. ترجمه ژاپنی او از قرآن حتی امروزه نیز به علت درستی و روشنی اش مورد استفاده گسترده قرار دارد.
مرحوم پرفسور شیمادا که در رشته متدلوژی اسلامی تاریخ در دانشگاه لندن تحصیل کرده است، سعی داشت مطالعات اروپاییان درباره اسلام را در ژاپن بشناساند. او با بهره گیری از منابع عربی اصیل مقالات زیادی درباره تاریخ اقتصادی و اجتماعی صدر اسلام به رشته تحریر درآورد. مهمترین اثر او دولت و جامعه در اسلام (3) (توکیو،1977) است، که در مدتی بیش از 25 سال رساله ای مهم به شمار رفته است.
بنابراین، براساس این پژوهشها، مطالعات اسلامی و خاورمیانه ای در ژاپن از دهه 1960 به بعد هم از جهت کیفی و هم از جهت کمی پیشرفت کرده است. یکی از ویژگیهای بارز مطالعات در ژاپن این است که پژوهشهای آکادمیک در دوره های کلاسیک قبل از مطالعات اقتصادی و سیاسی معاصر آغاز شده بوده است، حال آن که این مطالعات تنها پس از نخستین بحران نفت در1973 شروع شده است. علاوه بر آثاری که در بالا از سه دانشمند مذکور نام بردیم، می توان آثار زیر را نیز نام برد که گرایش اخیر به مطالعات اسلامی و خاورمیانه ای را در ژاپن نشان می دهد: نظام مالی مصر در صدر اسلام (انگلیسی، کیوتو، 1981) نوشته موریموتو کاسی، (4) دولت و جامعه در سده های میانی اسلامی: مطالعاتی در نظام اقطاعی در جامعه عربی (توکیو،1986)، نوشته ساتوتسوگیتاکا، (5) مطالعاتی در تاریخ مغول، (توکیو، 1991) نوشته هندامینوبو (6) و شکل گیری جهان اسلام و تجارت بین الملل (توکیو، 1991) نوشته یاجیما هیکویچی. (7)
2- تاریخچه مختصر مطالعات اسلامی و خاورمیانه ای در ژاپن از دهه 1960
در سال 1955 انجمن مطالعات خاورمیانه ای در ژاپن (NIPPON ORIENTO GAKKAI) شکل گرفت تا مطالعات مربوط به تاریخ کهن خاورمیانه را گسترش دهد. در آغاز، نشریه ای سالانه به زبان ژاپنی و با عنوان ارینتو ORIENTO منتشر می شد و سپس نشریه ارینت Orient که به زبانهای اروپایی چاپ می شد، در سال 1962 بدان افزوده شد. از دهه 1960 که مطالعات اسلامی پیشرفت یافته است، مقالاتی در این زمینه در هر دو نشریه مذکور چاپ می شود. انجمن فوق همچنین نشستهایی سالانه برگزار می کند که در دو موضوع تاریخ قدیم و مطالعات اسلامی به بررسی می پردازد.
در سال 1963 اتحادیه مطالعات اسلامی در ژاپن (NIHON ISURAMU KYOKAI) تاسیس شد که هدف آن منحصرا پیشبرد مطالعات اسلامی در ژاپن بود و حتی به امور مسلمانان در افریقا، چین، پاکستان و جنوب شرقی آسیا نیز توجه نشان می داد. این اتحادیه یک بولتن سالانه با عنوان جهان اسلام (ISURAMU SEKAI) منتشر می کند که شامل مقالاتی است به زبان ژاپنی و یا ترجمه ژاپنی متونی اصیل همچون الاحکام السلطانیه ماوردی (ف . 450 ه. ق/ 1058م). این اتحادیه همچنین کار تهیه فرهنگ اسلام (ISURAMU JITEN, Tokyo, 1982) را سرپرستی و آن را منتشر کرده که نخستین فرهنگی است که در ژاپن راجع به تمدن اسلامی انتشار یافته است. میزان فروش این فرهنگ تاکنون به حدود 000/20 جلد رسیده که با توجه به علاقه کنونی ژاپنیها به مسائل اسلامی خاورمیانه ای رقم قابل توجهی است.
در سال 1964، مؤسسه مطالعه زبانها و فرهنگهای آسیایی و افریقایی (AJIA AFURIKA GENGO BUNKA KENKYUSHO) در دانشگاه مطالعات خارجی توکیو تاسیس شد. این مؤسسه امکانات مختلفی در اختیار پژوهشگران مشترک وابسته به دانشگاهها و مؤسسات دیگر قرار می دهد. اعضای این مؤسسه تاکنون فعالیتهایی میدانی در خارج از ژاپن انجام داده اند که از آن جمله بررسی کتابخانه ها در خاورمیانه و آفریقا برای جمع آوری مآخذ و منابع بوده است. مؤسسه مذکور نشریه مطالعات آسیایی و آفریقایی (AJIA AFURIKA GENGO BUNKA KENKYO) را منتشر می کند که شامل مقالاتی به زبان ژاپنی و انگلیسی درباره تاریخ و زبانهای آسیایی و افریقایی است. از سال 1976، این مؤسسه همچنین مجموعه ای از تک نگاریها را تحت عنوان Studia Culturae Islamicae منتشر کرده است که موجب گردآمدن منابع دست اول برای تعمیق مطالعات در این زمینه شده است.
پرفسور ایتاگالی یوزو ITAGAKI YUZO (سرپرست اتحادیه ژاپنی مطالعات خاورمیانه ای) که یکی از اعضای این مؤسسه بود، در سال 1967 یک طرح تحقیقات «اسلامی » را سازمان داد که حدودا ده سال به طول انجامید. بیش از پنجاه استاد و پژوهشگر در این طرح مشارکت داشتند که به گفتگوهایی سودمند درباره بسیاری از موضوعات مربوط به تمدن اسلامی انجامید. این طرح نخستین طرح بزرگ ژاپن در زمینه مطالعات اسلامی پس از جنگ جهانی دوم بود و طبیعتا تاثیری چشمگیر در پیشبرد چنین تحقیقاتی خواهد داشت.
نخستین بحران نفت در سال 1973 دولتهای ژاپن و کره و بخشهای خصوصی را واداشت که به مسائل اسلامی و خاورمیانه ای توجه جدیتری نشان دهند. در سال 1974 مؤسسه ژاپنی اقتصادهای خاورمیانه (CHUTO KEIZAI KENKYUSHO) با هزینه دولت در توکیو پایه گذاری شد. این مؤسسه یک بولتن سالانه به نام مطالعات خاورمیانه ای (GENDAI CHUTO-KENKYU) منتشر کرده است و نیز اطلاعاتی را که در مرکز این مؤسسه در کویت (و سپس در قاهره) جمع آوری می شود، انتقال می دهد. در سال 1985 گروهی از مدیران خصوصی دانشگاه بین المللی ژاپن (KOKUSAI DAIGAKU) را در ایالت نیگاتا ایجاد کردند که مؤسسه مطالعات خاورمیانه ای ( CHUTO KENKYUSHO) نیز بدان وابسته بود. دانشگاه بین المللی، که در آن به انگلیسی تدریس می شود، فارغ التحصیلانی از کشورهایی آسیایی همچون پاکستان، چین، فیلیپین، اندونزی، مالزی، تایلند و هند را می پذیرد.
درسال 1985 بود که اتحادیه ژاپنی مطالعات خاورمیانه ای (NIHON CHUTO GAKKAI) بنیانگذاری شد تا همکاری منظمی بین متخصصان زمینه های مختلف همچون علوم، تکنولوژی، علوم انسانی و علوم اجتماعی پدید آورد. گرچه هنوز تعداد اعضای این اتحادیه اندک است (حدود 500 نفر در سال 1990)، اما هر بهار کنفرانسی برگزار می کند و نیز سالنامه اتحادیه ژاپنی مطالعات خاورمیانه ای (8) را منتشر می کند. هر فردی که به امور خاورمیانه علاقه مند باشد می تواند عضو اتحادیه شود و مقالاتی به هر زبان به این سالنامه ارائه کند.
در آوریل 1988 طرح تحقیقاتی سه ساله ای درباره «شهرنشینی در اسلام » که پرفسور ایتاگاکی آن را سامان داده بود، به هزینه وزارت آموزش و پرورش و علوم آغاز شد. بیش از 130 دانشمند ژاپنی با تخصصهای مختلف همچون تاریخ، جغرافی، علوم سیاسی، اقتصاد، جامعه شناسی، انسان شناسی و معماری در این طرح شرکت داشتند تا «شهرنشینی » را به منزله جوهره تمدن اسلامی به شکلی مقایسه ای بررسی کنند. از آنجا که این طرح جنبه مقایسه ای داشت، بین بیست و دوم تا بیست و هشتم اکتبر1989 با همکاری مرکز فرهنگی خاورمیانه، که در سال 1979 تاسیس شده بود، کنفرانسی بین المللی درباره شهرنشینی در اسلام برگزار شد. در حدود 300 پژوهشگر در این کنفرانس شرکت داشتند که 70 تن از آنها از کشورهایی همچون چین، اندونزی، هند، کشورهای خاورمیانه، آفریقا، اروپا، روسیه و ایالات متحده بودند. پس از آن، دومین کنفرانس در این خصوص در سال بعد بین بیست و هفتم تا بیست و نهم نوامبر و این بار هم در مرکز فرهنگی خاورمیانه در توکیو تشکیل شد.
3 - دانشگاهها، مؤسسات و کتابخانه ها
در بخشهای زبانهای عربی و فارسی در دانشگاههای مطالعات خارجی توکیو و اساکا رشته هایی دانشگاهی برای دانشجویان علاقه مند به اسلام و خاورمیانه وجود دارد. در سال 1981 بخش مطالعات اسلامی (ISURAMU GAKKA) در دانشکده ادبیات دانشگاه توکیو پایه گذاری شد و مطالعه درباره دین، کلام، فلسفه و دیگر علوم اسلامی در آنجا آغاز شد. در زمینه تاریخ خاورمیانه، بخشهای تاریخ مشرق زمین (TOYOSHI GAKKA) در دانشگاههای توکیو، کیو و هوکایدو هنوزنقش مهمی در مطالعات اسلامی دارند. بخش مطالعات جنوب غربی آسیا در دانشگاه کیوتو به تدریس تاریخ خاورمیانه و آسیای میانه می پردازد.
مؤسسه فرهنگ خاور (TOYO BUNKA KENKYUSHO) وابسته به دانشگاه توکیو یکی از فعالترین مراکز مطالعات اسلامی و خاورمیانه ای در ژاپن است. در کنار دوایری که به پژوهش درباره شرق و جنوب آسیا می پردازند، مرکزی نیز به بررسی درباره آسیای مرکزی می پردازد که در آن هفت پژوهشگر به مطالعه تاریخ و فرهنگ خاورمیانه مشغولند. بخش آسیای غربی سازمان دهنده اصلی طرح «شهرنشینی در اسلام » است که پیشتر از آن نام بردیم.
مؤسسه فرهنگ آسیا (AJIA BUNKA KENKYUSHO) در دانشگاه صوفیه (Sophia) در تدریس و مطالعه راجع به خاورمیانه نقشی منحصر به فرد دارد. سه تن استاد متخصص در تاریخ خاورمیانه در استخدام دایمی آنجا هستند و با دانشمندان خارجی که هر ساله برای مدتی کوتاه دعوت می شوند، همکاری می کنند.
مرکز فرهنگ خاورمیانه (CHUKINTO BUNKA SENTA) در سال 1979 به هزینه شرکت نفتی ایدمیتسو IDEMITSU تاسیس شد. این مرکز در مدتی بیش از ده سال کنفرانسهایی سالانه برگزار کرده است با عناوین: «عرب کیست؟»، «عربان و عجمان »، «مذاهب خاورمیانه » و «حج ». این مرکز به مدت چند سال حفاریهایی را در فسطاط و طور در مصر با موفقیت به انجام رسانده است. این مرکز همچنین نشریات ادواری خارجی را گردآوری می کند و در دسترس پژوهشگران علاقه مند قرار می دهد.
در سال 1960 برای پیشبرد مطالعه درباره اقتصادهای معاصر در آسیا و آفریقا مؤسسه اقتصادهای در حال توسعه ( AJIA KEIZAI KENKYUSHO) تاسیس شد. در زمینه مطالعات خاورمیانه ای در این مرکز، ده پژوهشگر و چند کتابدار به مطالعه درباره کشورهای عرب، ترک و فارسی زبان می پردازند. هر سال دو پژوهشگر به خاورمیانه اعزام می شوند تا با همکاری دانشمندان بومی به مطالعه بپردازند. نتایج این مطالعات به انگلیسی منتشر می شود.
مؤسسه خاورمیانه ژاپن (CHUTO CHOSAKAI) که در سال 1955 پایه گذاری شد، خود را وقف جمع آوری اطلاعات درباره خاورمیانه معاصر کرده است. این مؤسسه مجله ای ماهانه با نام نشریه مطالعات خاورمیانه ای (9) منتشر می کند که قبلا اخبار خاورمیانه (10) نام داشت.
مؤسسه مطالعات شرقی و غربی (TOZAI GAKUJUTSU KENKYUSHO) در دانشگاه کانزایی نقشی بی نظیر در مطالعات مربوط به فرهنگ اسلامی و خاورمیانه ای در ژاپن ایفا کرده است. این مؤسسه مجموعه «ترجمه و تفسیر» را منتشر کرده که از آن جمله است: اخبارالصین والهند، کتاب عجائب الهند ابن شهریار و کتاب الاعتبار اسامه.
تمام دانشگاهها و مؤسساتی که از آنها نام بردیم کتب و دیگر آثار منتشر شده را بگردآوری می کنند، اما این مجموعه ها هنوز برای مطالعات عمیق بر روی منابع اصیل، کوچک و ناکافی است. حتی کتابخانه بین المللی دایت (Diet) تا دهه 1980 هنوز به جمع آوری آثار عربی، ترکی و فارسی نپرداخته بود. کتابخانه شرقی (The TOYO BUNKO) که بیش از 30 سال به جمع آوری چنین آثاری مشغول بوده است، بیشترین تعداد کتب مربوط به خاورمیانه را در ژاپن داراست. این مجموعه اکنون حدود 000/10 اثر عربی، 8000 اثر ترکی و 6000 اثر فارسی دارد. این کتابخانه که در سال 1924 به دست ایواساکی هیسایا IWASAKI Hisaya ، مؤسس شرکت میتسوبیشی، بنیانگذاری شد، دارای یک بخش پژوهشی است که خود از دوازده قسمت تشکیل شده که در مورد تاریخ چین، کره، آسیای جنوب شرقی و خاورمیانه به مطالعه می پردازند. این کتابخانه یک بولتن سالانه با عنوان TOYO GAKUHO به زبان ژاپنی و نیز مجموعه مقالات بخش تحقیقات کتابخانه شرقی (11) را به انگلیسی منتشر می کند.
مرکز مطالعات فرهنگی آسیای شرقی (YUNESUKO HIGASHI AJIA BUNKA KENKYU SENTA) وابسته به کتابخانه شرقی طرحهایی پژوهشی را درباره فرهنگهای آسیایی سازمان داده است. این کتابخانه اینک با همکاری یونسکو در پاریس مشغول تالیف کتابشناسی مطالعات اسلامی و خاورمیانه ای در ژاپن 1988-1868 است که بزودی منتشر خواهد شد.
مطالعات اسلامی و خاورمیانه ای در ژاپن در آغاز در مسیری آکادمیک رشد می یافت، اما پس از بحران نفتی 1973 پژوهشگران ژاپنی بیشتر به امور جاری در خاورمیانه توجه نشان دادند. در نتیجه، اتحادیه ژاپنی مطالعات خاورمیانه ای در سال 1985 تاسیس شد.
اما استمرار پژوهشهای اساسی تر که ما را در شناخت جوهره فرهنگ اسلامی در خاورمیانه و افریقا یاری دهد، همچنان از اهمیتی درخور برخوردار است. به عقیده نگارنده، بدون چنین شناختی نخواهیم توانست وضعیت کنونی جهان اسلام را بدرستی درک کنیم، چه تجاوز عراق به کویت باشد و چه جنگ اعراب و اسرائیل.
پی نوشتها و مآخذ:
.1- the Structure of the Ethical Terms in the Koran
این کتاب را استاد احمد آرام به فارسی ترجمه کرده است 2- God and Man in the Koran.
3- State and society in Islam.
4- MORIMOTO Kosei, the Fiscal Administration of Egypt in the Early Islamic Period.
5- SATO Tsugitaka, State and Society in Medieval Islam:Syudies on the Igta System in Arabic Society.
6- Honda Minabu, Studies in the History of Mongols.
7- YAJIMA Hikoichi, Formation of Islamic World and the International Trade.
8- Annals of Japan Association for Middle East Studies (AJAMES).
9- Journal of Middle East Studies (CHUTO KENKYU).
10- The Middle East News (CHUTO TSUHO).
11- Memoirs of the Research Department of the Toyo Bunko.
