دکتر حسین علی محفوظ اندیشه مندی فرزانه

بنیاد پژوهشهای اسلامی گروه ترجمه عربی

در طول تاریخ اسلام و در جای جای سرزمینهای اسلامی، اندیشمندانی پا به عرصه وجود نهادند که چون ستاره ای درخشان در آسمان دانش و فضیلت درخشیده اند و با ابتکارها و نوآوریهای علمی خود، به جوامع انسانی روشنی بخشیده اند.

از جمله این فرزانگان دکتر حسین علی محفوظ، اندیشمند معاصر است که در دانش حوزوی و دانشگاهی سرآمد عالمان عصر خود می باشد و در چندین رشته علمی، دارای تخصص است.

زندگینامه

نسب او به شمس الدین محفوظ بن وشاح بن محمّد، (690ق / 1291م) از خانواده ابوالعز اسدی حلّی می رسد.

دکتر حسین علی محفوظ در سال 1344ق / 1926م در شهر کاظمین، در خانواده ای که افتخار خدمت به دین و دانش و ادب را داشت، دیده به جهان گشود و در مدارس کاظمین و بغداد به تحصیل پرداخت. در سال 1948م، درجه لیسانس خود در رشته زبان عربی را از دانشگاه بغداد به دست آورد و در سال 1953م، در رشته ادبیات شرقی (ادبیات تطبیقی) فوق لیسانس دریافت کرد و در سال 1955م در همین رشته به درجه دکترا از دانشگاه تهران دست یافت و از سال 1956م به عنوان استاد در دانشگاه بغداد، کارش را آغاز کرد.

جدّ اعلای او، شیخ حسین محفوظ از مجتهدان عصر خویش و در زهد زبانزد همگان بوده است. معاصران وی از خصلتهای نیک و کرامتهایش بسیار نقل کرده اند. دکتر محفوظ از جهت مادر به سادات آل وردی بغدادی برمی گردد که نسب این خاندان به حسین بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام می رسد.

دکتر محفوظ، حدیث را با شیوه اجازه، تدبیج⁽¹⁾، سماع و قرائت از عالمان اسلامی و اساتید حدیث که شمار آنان به هفتاد تن در شرق و غرب می رسد روایت کرده است. بدین ترتیب، به مهارت و تخصص این دانشمند بزرگ در یکی از علوم حوزوی یعنی علم حدیث پی می بریم.

خدمات علمی

وی از سال 1956 تا سال 1959م به سمت استاد در دانشسرای عالی بغداد و کارشناس زبان عربی در وزارت آموزش عالی عراق تعیین گردید و آن گاه به دانشکده ادبیات دانشگاه بغداد منتقل شد. همچنین وی از سال 1961 تا سال 1963م زبان و ادبیات عرب را در دانشکده شرقی دانشگاه پطرزبورگ تدریس کرد و عنوان «استاد خاورشناسان» را به دست آورد و نیز لوح تقدیری که آن را اساتید گروه زبان عربی امضا کرده بودند به وی اهدا شد.

دکتر محفوظ در سال 1969م گروه «ادبیات شرقی» را در دانشکده ادبیات بغداد تأسیس کرد و ریاست آن را تا سال 1973م برعهده داشت و سپس با عنوان استاد ادبیات شرقی کارش را در دانشگاه بغداد ادامه داد.

او به جست و جوی منابع شرقی ادبیات عرب پرداخت و این منابع را سرشماری و تقسیم بندی کرد و سپس نسبت به تجزیه و تحلیل و معرفی آنها اقدام نمود و به شرح حال بر جای مانده از کتابهای از دست رفته عربی همت گماشت.

دکتر محفوظ واژه های عربی موجود در آثار بر جای مانده از 134 شاعر و 160 نویسنده به زبانهای شرقی را برشمرده و گفته است: نسبت درصد این واژه ها به «52%» در شعر و به «70%» در نثر می رسد.

وی به پژوهش تاریخ کشورهای مهم عربی و اسلامی پرداخت و متون متعلق به برخی از این کشورها را در کتابهای مرجع عربی گرد آورد و آن را بر اساس قرنها، سالها و منابع دسته بندی کرد و بین سالهای 1965 و 1967م «دانشنامه عتبات مقدسه» را در هفت جلد چاپ و منتشر کرد. او به تراجم، طبقات، ضبط وفیات، اجازات و رجال حدیث و نیز ضبط وفیات مشاهیر بسیار علاقه مند است و به منظور تقدیر از عالمان، ادیبان، نوابغ، مشاهیر و شخصیتهای برجسته قدیم و جدید و زنده کردن یاد و اثر ایشان، تألیف «تقویم الخالدین» را در سال 1960م پیشنهاد کرد.

دکتر محفوظ در سال 1957م به نشان «ثنا» در فرهنگ و در سال 1978م به نشان طلایی «اقبال» دست یافت و کتاب او به نام «المتنبّی و سعدی» در سال 1958م، جایزه بهترین کتاب سال را از آنِ خود ساخت. دانشگاه بغداد او را برای دریافت چندین جایزه علمی و جهانی نامزد کرد.

وی کار آکادمیک و گروهی خویش را در دهه پنجاه آغاز کرد و در سال 1952م به عضویت انجمن ادبی در برخی از مجامع علمی در شرق، در سال 1956م به عضویت در مجمع زبان عربی قاهره و در سال 1976م به عضویت مجمع علمی هندی در علیگره برگزیده شد.

آثار قلمی و پژوهشی

آثار قلمی و پژوهشی دکتر محفوظ که تاکنون چاپ و منتشر شده است شامل کتاب، رساله، مقاله و ادبیات تطبیقی در حوزه های تألیف، تحقیق و ترجمه در زمینه های مختلف به دهها اثر می رسد و شاید به همین شمار هم آثار خطی دارد. وی دارای چندین اجازه در نقل حدیث است و نیز شاعر می باشد و دیوانهایی دارد که به چاپ نرسیده است. برخی از آثار او از این قرار است:

1 امهات النّبی صلی الله علیه و آله

2 سیرة الکلینی

3 المتنبّی و سعدی

5 صحیفة الرضا علیه السلام من الاحادیث النبویة

6 دیوان ابن سینا

7 حمزة بن الحسن الاصفهانی، سیرته و آثاره

8 سعدی خریج بغداد فی العصر العباسی الاخیر

9 معجم الموسیقی العربیة

10 اثر اللغة العربیة فی اللغة التاجیکیة

11 الورقات فی اصول الفقه لامام الحرمین الجوینی

12 قواعد الفارسیة

13 اثر اللغة العربیة فی اللغة الفارسیة

14 سعة اللغة العربیة و غناها و اصالتها

15 قواعد التحقیق و اصوله و ضوابطه

16 مشروع تحقیق ذخائر التراث

اجازه حدیث و مسئله تقریب مذاهب

از نوآوریهای دکتر حسین علی محفوظ در زمینه تقریب بین المذاهب، اجازه حدیث از محدّثان و علمای اهل سنّت است.

«اجازه» به خاطر فرا گرفتن حدیث و روایت مسانید و کتابهای حدیثی، از ابزار قابل اعتماد در نگهداری روایات و اسناد آن و شناخت گردآورندگان، راویان و ناقلان اخبار به شمار می رود.

اساتید حدیث برای نگهداری زنجیره سندهایی که تا پیامبر صلی الله علیه و آله یا راویان مورد اعتمادی که از آن حضرت یا از امامان معصوم علیهم السلام روایت می کردند پیوستگی دارد، کوششی خستگی ناپذیر انجام دادند و شیوه ای که برای حفظ و نگهداری زنجیره سند احادیث به کار می بردند، بدین ترتیب بوده است که روایت را دریافت و سپس آن را نقل می کردند و برای اینکه طریق نقل از وثاقت و اعتماد برخوردار باشد، می کوشیدند روایات را دست نخورده و از

دستخط اجازه نقل حدیث که استاد حسین علی محفوظ به جناب حجة الاسلام والمسلمین الهی خراسانی داده است

طریقی موثّق دریافت و ضبط نمایند، به ویژه در دورانی که چاپ و نشر مؤلَّفات به شکل کنونی امکانپذیر نبوده است. بنابراین، ضبط و نگهداری از روایات گردآوری شده، نسل اندر نسل، به وسیله «اجازه» انجام می شده است، بدین معنی که گردآورندگان مجموعه های حدیثی به طور مستقیم به شاگردانشان یا کسانی که این مجموعه ها را برایشان می خواندند، اجازه می دادند که آنان شایستگی دارند احادیث این مجموعه ها را نقل نمایند و نیز تأکید می کردند که رساله ها، اصول و اسناد را به گردآورندگان یا گویندگان آنها و یا به کسی که به طور مستقیم از او روایت می کنند، نسبت دهند.

این شیوه در میان محدّثان در تمامی محافل علمی تا امروز استوار باقی مانده و زنجیره سند احادیث گسسته نشده است.

در زمان ما گروهی از حاملان حدیث و اساتید اجازه در عراق زبانزد حدیث پژوهان شده اند. پرآوازه ترین این اساتید، خاتم المحدثین مرحوم محدّث نوری مؤلّف مستدرک الوسائل (م 1320ق) و شاگرد وی مرحوم، علاّمه آقا بزرگ تهرانی مؤلّف الذریعة الی تصانیف الشیعة (م 1389ق) بوده اند.

استاد دکتر حسین علی محفوظ پس از درگذشت آقا بزرگ تهرانی، بر کرسی اجازه حدیث نشست؛ لذا عالمان حدیث و حدیث پژوهان برای کسب اجازه حدیث به محضرش می شتافتند و او با سماحت به آنان کتبا اجازه می داد که از طریق او و مشایخ اجازه او، احادیث شریفه را مُسندا نقل کنند.

دکتر محفوظ با این شیوه به این نتیجه رسیده است که فراگیری حدیث از طریق اجازه در ذات خود، تشکلی است که مسلمانان را به نزدیک شدن و یکپارچگی تشویق می کند؛ زیرا می توان راههای متعدد نقل و فراگیری حدیث را به راه واحدی تبدیل کرد که به شیوه سلف صالح پیوسته است، تا صاحب اجازه [= استادی که اجازه صادر می کند] یکی از حلقه های زنجیره ای تاریخی باشد که پسینیان را به پیشینیان مرتبط می سازد و اینان را در زمره آنان قرار می دهد.

دکتر محفوظ به بررسی انگیزه های اختلاف فرقه ای پرداخت و عوامل آن را مشخص کرد و اندیشه خویش را برای جبران اختلاف و پر کردن گودال جدایی بنیان نهاد.

او می گوید: اختلاف مسلمانان به اختلاف عالمانی باز می گردد که از تعصبهای کهنه پیروی می کنند و از دیدگاههایی سرمشق می گیرند که از طریق گمان و یا روش حاکمان به این دیدگاهها رسیده اند.

دکتر محفوظ این دیدگاهها را به باد انتقاد می گیرد و فراخوانیهای اختلاف برانگیز را نمی پذیرد؛ فراخوانیهایی که گروهی از علمای امت آن را رهبری می کنند، در حالی که باید به جای اختلاف انگیزی و ایجاد درگیری، به اصلاح و تفاهم میان مسلمانان بپردازند. بنابراین، خردمندانه نیست یک میلیارد مسلمان که همگی یک خدا، یک کتاب و یک قبله دارند، بر اثر اختلاف نظر دو، سه، چهار، یا هفت نفر از علما درباره این یا آن مسئله به جان هم بیفتند.

دکتر محفوظ می خواهد از طریق ایجاد منظومه سازگاری که بر مدخل علم اجازه و فراگیری حدیث استوار است، شکل عملی وحدت و پیوند همیشگی میان تئوری و عمل را دوباره به وجود آورد. او می کوشد با توجّه به تحول دورانها، شیوه جدیدی در نقل حدیث به وجود آورد و نمی خواهد که گذشته با پیامدهایی که داشته است آینده دوران کنونی ما باشد.

اختلاف نظری نباید موجب اختلاف عملی شود

آنچه یاد شد، دیدگاه دکتر محفوظ درباره نزدیک کردن راههای نقل حدیث بود، امّا دیدگاه او درباره همبستگی میان مذاهب به طور همگانی، بر پایه قواعد عقلی استوار است که می گوید: نباید اختلاف نظری موجب اختلاف عملی شود. دیدگاه دکتر محفوظ را در این زمینه می توان چنین خلاصه کرد:

1 موضوعات کتابهای اختلافی در فقه، همان ماده توافق و سازش است و علم حدیث بنیاد امت را استوار می کند، و زمینه یکپارچگی اش را مهیا می سازد.

2 به جای غرق شدن در ورطه اختلاف و جدال، که جز هدر دادن فرصتها و تلف شدن نیروها نتیجه ای ندارد باید با اعتصام به «حبل اللّه » به گفتمان و تفاهم و وحدت و همبستگی پرداخت.

3 باید کتابهای اختلاف برانگیز به کناری گذاشته شود و بر کتابهای ملل و نحل که مذاهب اسلامی را در برابر هم قرار می دهد و موجب فتنه می گردد اعتماد نشود.

4 تمامی امت بر این موضوع وحدت نظر دارند که ادلّه احکام شرعی چهار چیز است: کتاب، سنت، اجماع و عقل. و امت اسلامی یک راه، یک روش، یک سنّت، و یک مذهب دارند.

بازدید دکتر محفوظ از بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی

آقای دکتر حسین علی محفوظ که با هدف زیارت بارگاه ملکوتی هشتمین پیشوای شیعیان جهان، امام علی بن موسی الرّضا علیه السلام به مشهد مقدس مشرف شده بود، روز بیست و چهارم مرداد ماه سال 1383 از بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی دیدن کرد. او پس از دیدار با مدیر عامل بنیاد، حجة الاسلام والمسلمین علی اکبر الهی خراسانی، در نشست گروه دایرة المعارف که یکی از گروههای پژوهشی بنیاد است نیز شرکت کرد و دیدگاهها و پیشنهادهای خویش را درباره دائرة المعارف آستان قدس بیان داشت.

ساختمان، مدیریت و فعالیت چشمگیر گروههای مختلف پژوهشی بنیاد، توجّه دکتر محفوظ را سخت به خود جلب کرده و موجب شگفتی او شده بود. از این رو، پس از بازدید از بنیاد، نظر خویش را در دفتر یادبود چنین نوشت:

«ما امروز به بازدید از «بنیاد پژوهشهای اسلامی» در مشهد مقدس مشرف شدیم. بنیاد، مؤسسه با شکوهی است که نمی توان پاره ای از ویژگیهای آن را توصیف کرد تا چه رسد به بیان تمامی ویژگیهای سترگ آن.

من برای این مؤسسه و مسئولان و کارمندان آن دعا می کنم که خداوند به آنان توفیق، عزت، سرافرازی، خوشبختی و پیروزی عنایت کند و امیدوارم این نهاد در دوران سرپرستی برادرم حجة الاسلام شیخ الهی دام ظلّه ان شاءللّه تعالی به والاترین قلّه پیشرفت برسد.

سلامتی حجة الاسلام والمسلمین الهی و کارکنان بنیاد را آرزو دارم و سلام بر او و آنان، همراه با دعاها، درودها و آرزوها.

این سطور را با دست لرزان خویش نوشت، سبط اهل بیت علیهم السلام ابوعلی، حسین بن شیخ علی بن شیخ محمّد بن شیخ علی بن شیخ محفوظ از نسل شیخ شمس الدّین، محفوظ بن وشاح بن محمّد حلّی اسدی، شاگرد محقق حلی قدّس اللّه اسرارهم».