در این مقاله به کتاب »شیوههای حفظ آیت مشابه قرآن« تألیف قدرتالله باقری میپردازیم. در این کتاب به شیوههای حفظ آیت مشابه قرآن کریم که یکی از دغدغههای مهم حافظان است، به همراه مثالهایی پرداخته شده است.
اصطلاحات و واژههای قراردادی موارد مشابه
قبل از پرداختن به موضوع کیفیت تشخیص آیت مشابه، شناخت اصطلاحات در این زمینه ضروری میباشد.
1. آیت کاملاً مشابه
شامل آیاتی میشود که عیناً شبیه به یکدیگر هستند، مثل آیت:انعام/10 و انبیاء/41 یا توبه/79 و تحریم/9.
2. آیت نسبتاً مشابه
منظور آیاتی است که حداقل در یک کلمه اول آیه، کاملاً شبیه یکدیگر باشند. یعنی شامل آیاتی میشود که در ابتدا کاملاً مشابه، ولی در ادامه با یکدیگر تفاوت دارند، مثل آیت: نحل/55 و عنکبوت/66.
3. جملات کاملاً مشابه
بخشی از یک آیه (غیر از ابتدای آیه) که کاملاً شبیه بخشی از آیه دیگر باشد. باید توجه داشت که در آیت مشابه، مقصود از دو آیه مشابه، شباهت در ابتدای آیت میباشد ولی در جملات مشابه، شباهت در اواسط یا اواخر آیت است. مثل آیت: انعام/43 و بقره/219.
4. جملات نسبتاً مشابه
بخشی از دو یا چند آیه که در برخی از کلمات در اواسط یا اواخر آیه با هم شباهت دارند، مثل آیت: نحل/78 و سجده/9.
5. فصلهای مشابه
فصلهای مشابه را نیز میتوان به دو دسته فصلهای کاملاً مشابه و فصلهای نسبتاً مشابه تقسیم کرد. اما فصلهای کاملاً مشابه در قرآن وجود ندارد و فقط فصلهای نسبتاً مشابه وجود دارد که به دو یا چند دسته یا مجموعه از آیت به هم پیوسته که پیرامون موضوع مشخصی صحبت میکنند ،اما تمامی آیت آنها کاملاً شبیه یکدیگر نمیباشند و ممکن است در چند آیه یا بخشهایی از آیت با یکدیگر شباهت داشته باشند، گفته میشود، مثلآیات: سوره حجر از آیه 28 تا آخر آیه 44 با سوره ص از آیه 71 تا آخر آیه 85.
شیوههای تشخیص، تمییز و حفظ موارد مشابه
1. تکرار و تمرین:
یکی از مهمترین شیوههای تشخیص و حفظ آیت مشابه، تکرار و تمرین زیاد است.
حافظان قرآن پس از حفظ دقیق آیت میبایست به مرور مستمر آیت حفظ شده اهتمام ورزند. بنابر این رمز اصلی موفقیت یک حافظ در میزان تکرار و تمرین محفوظات، به ویژه در زمینه آیت مشابه است. شایان ذکر است که به هر میزان از روش تکرار و تمرین استفاده شود به همان اندازه نیاز کمتری به استفاده از سایر روشها خواهد بود.
این روش در تمام موارد مشابه قرآن کریم یعنی، فصلها، آیت و جملات مشابه کاربرد دارد.
2. تکرار همزمان موارد مشابه و دقت در روابط آنها:
یکی دیگر از روشهایی که مشکل تلاوت موارد مشابه در قرآن کریم را آسانتر میسازد، تکرار همزمان اینگونه آیت است. در این روش هر زمانی که حافظ آیه یا جملهای را تلاوت میکند که با آیه یا جملهای دیگر مشابه است، باید بلافاصله پس از تلاوت آیه، مورد یا موارد مشابه آن را نیز تلاوت نماید. این عمل باعث افزایش مهارت بیشتر در موارد مشابه میشود.
به جرأت میتوان گفت که این روش یکی از مهمترین روشهای کاربردی در زمینه تشخیص آیت مشابه از یکدیگر میباشد.
البته استفاده از این روش کمی وقتگیر و در ابتدا با مشکلاتی همراه خواهد بود که در اثر تکرار و تمرین به مرور زمان به حالت عادی در میاید.
این روش همانند روش تکرار و تمرین در تمامی موارد مشابه قرآن کریم کاربرد دارد و میتوان گفت که این روش مکمل روش تکرار و تمرین است.
3. تکرار بیشتر موارد مشابه:
به دلیل حساسیت و اهمیت موارد مشابه در قرآن کریم، حافظ باید در کنار تکرار و مرور محفوظات خود، برنامهای ویژه جهت تسلط بیشتر در موارد مشابه اختصاص دهد؛ یعنی اینکه زمانی مشخص در طول شبانهروز صرفاً جهت مرور موارد مشابه در نظر بگیرد.
4. نوشتن موارد مشابه:
به منظور دستیابی سریع و آسانتر به موارد مشابه میبایست موارد مشابهی را که پس از حفظ دقیق، برای حافظ در ارائه محفوظات مشکل ایجاد میکند، در یک دفتر مخصوص با خطی زیبا و اعراب صحیح بنویسد.
توصیه میشود برای تکرار بیشتر موارد مشابه در زمان مشخص از دفتر مخصوص جمعآوری موارد مشابه استفاده شود، زیرا در این دفتر مجموعه آیت مشابه، گردآوری شده و دستیابی به آنها جهت مرور و مقایسه آنها با یکدیگر به سهولت امکانپذیر است.
این روش در همه موارد مشابه قرآن کریم مورد استفاده قرار میگیرد، لیکن در فصلهای مشابه به دلیل کثرت آیت، بیش از سایر موارد کاربرد دارد.
تذکر: طریقه نوشتن فصلهای مشابه به این صورت است که دو فصل نسبتاً مشابه را روبهروی هم در دو صفحه نوشته و با یکدیگر مقایسه میکنیم و موارد اشتراک و افتراق آنها را معلوم میکنیم. اما در آیت و جملات نسبتاً مشابه، موارد مشابه را کاملاً زیر هم نوشته و به مرور آنها میپردازیم.
5. نوشتن آدرس موارد مشابه در حاشیه قرآن:
با وجود داشتن دفتر مخصوص موارد مشابه دیگر نیازی به نوشتن موارد مشابه در حاشیه قرآن نیست، زیرا باعث شلوغ شدن صفحه و در نتیجه پراکندگی ذهن خواهد شد. اما نوشتن آدرس مختصر موارد مشابه یعنی نام سوره و شماره آیه در حاشیه قرآن، به دلیل دسترسی سریع به موارد مشابه مفید میباشد.
6. ایجاد رموز قراردادی:
یکی از روشهای بسیار مؤثر و در عین حال ساده برای تشخیص و تمییز موارد مشابه در قرآن، استفاده از رمزهای قراردادی است که اغلب حفاظ معمولاً از آن استفاده میکنند.
در رموز قراردادی حافظان از هر عامل مؤثری در زمینه تشخیص درست آیت و جملات، خصوصاً آیت و جملات نسبتاً مشابه بهره میبرند.
عواملی که در رموز قراردادی مورد استفاده قرار میگیرند، بیشتر از آن جهت اهمیت دارند که راهنمای خوبی برای تلاوت صحیح آیت قرآن میباشند و طبیعتاً این رموز دارای معانی دقیق و ساختار مشخص علمی نبوده و صرفاًً جنبه قراردادی و شخصی دارند.
در کتاب، مثالهای متعددی در این زمینه ذکر شده است.
این روش بیشتر در آیت و جملات نسبتاً مشابه کاربرد دارد.
7. حفظ کردن شماره آیه و صفحه:
یکی دیگر از عواملی که در به یاد آوردن محفوظات نقش عمدهای دارد، حفظ کردن شماره آیه و صفحه است. به این نحو که گاهی ممکن است حافظ ایهای را فراموش کند ولی شماره آیه یا صفحه را به خاطر داشته باشد. با تذکر شماره آیه یا صفحه، آیه و موقعیت آن در صفحه مشخص میشود.این روش بیشتر در آیت مشابه (آیت کاملاً و نسبتاً مشابه) کاربرد دارد.
شیوههای حفظ کردن شماره آیت
ـ تکرار شماره آیه بعد از تلاوت هر آیه: یعنی فرض میکنیم که شماره آیه نیز جزئی از آیه است و باید همراه آیه در هنگام حفظ کردن تکرار شود.
ـ حفظ کردن شماره اولین آیه صفحه و آخرین آیه صفحه و شماره بقیه آیت را حدس میزنیم.
ـ حفظ کردن شماره آیت با فاصلههای 5 تایی یا 10 تایی: مثلاً شماره آیت 1، 5، 10، 15، 20 و ... را حفظ کرده و به مرور زمان شماره بقیه آیت در ذهن تداعی میشود.
روش حفظ کردن شماره صفحات
روش حفظ کردن شماره صفحه به این صورت است که پس از حفظ کردن هر صفحه، شمارهآن صفحه را نیز متذکر میشویم. یعنی نباید وقت مشخصی برای حفظ شماره صفحات صرف نمود بلکه تنها یک نگاه اجمالی به شماره صفحه پس از حفظ کردن هر صفحه کافی است، که در اثر استمرار، شماره صفحات نیز حفظ خواهد شد.
8. توجه به ریتم و آهنگ موارد مشابه با توجه به نوار ترتیل:
از جمله عوامل مهمی که در حفظ و یادآوری آیت نقش مؤثری ایفا میکند توجه به آهنگ و نغمات قرآنی است. ممکن است قاری موارد مشابه را با آهنگهای متفاوتی تلاوت کند که این خود عاملی جهت تفکیک و تمییز آیت مشابه است.
این روش بیشتر در آیت و جملات نسبتاً مشابه کاربرد دارد.
9. به خاطر سپردن موارد اختلاف:
در این روش آیت و جملات نسبتاً مشابه را زیر یکدیگر نوشته و موارد اختلاف آنها را مشخص کرده و فقط به حفظ موارد اختلاف میپردازیم. البته اگر موارد اختلاف زیاد باشد، از روشهای دیگری کمک میگیریم.
ممکن است برای حفظ موارد اختلاف، از روشهای مختلف از جمله: رموز قراردادی، تکرار و تمرین و ... استفاده شود.
تذکر مهم
اهمیت استفاده از روش «به خاطر سپردن موارد اختلاف»، از آنجا ناشی میشود که در بسیاری از موارد مشاهده شده است که حافظان به علت اشتباه تلفظ کردن یک کلمه، از مسیر اصلی تلاوت خارج شده و به تلاوت آیه دیگر در همان سوره یا سوره دیگر میپردازند، علت بروز این مشکل عدم تشخیص کلمه مربوط به ایهای است که حافظ در حال تلاوت کردن آن است.
10. تصویربرداری ذهنی از موقعیت جایگذاری موارد مشابه:
یکی از عوامل مهم در یادآوری و ارائه محفوظات، تصویربرداری ذهنی است. قطعاً تصویربرداری ذهنی در رابطه با حفظ قرآن، خصوصآیات مشابه کمک شایانی میکند.
تصویربرداری ذهنی به این نحو است که حافظ از موقعیت درست جایگذاری آیت در جزء، سوره و صفحه تصویر ذهنی داشته باشد؛ یعنی اینکه بداند آیه مورد نظر در کدام جزء، در کدام سوره و کدام صفحه، و در صفحه از محل آیه (ابتدا، وسط یا انتهای صفحه) اطلاع داشته باشد که این تصویربرداری با نگاه دقیق و مستمر به آیت و تعمق بر روی تکتک آیت و عبارات قرآن به وجود میاید. البته ممکن است که حافظه تصویری در عدهای ضعیف، و در افراد روشندل وجود نداشته باشد. که میبایست از طریق استماع بیشتر آیت، تصاویر ذهنی را برای خود به وجود بیاورند.
اهمیت به خاطر داشتن محل دقیق آیت (تصویر ذهنی) در آیت مشابه بیشتر نمایان میشود؛ زیرا به حافظان کمک میکند تا در تلاوت آیت مشابه کمتر دچار خطا و اشتباه شوند.
این روش بیشتر در آیت و جملات نسبتاً مشابه کاربرد دارد.
11. دقت در ترجمه موارد مشابه:
دقت در ترجمه آیت به ویژه موارد مشابه در بسیاری از موارد کمک مؤثری در حفظ، تشخیص و یادآوری اینگونه آیت میکند و از خطای حافظان در تلاوت موارد مشابه تا حد زیادی جلوگیری مینماید.
با وجود داستانها و مثالهای مختلف در قرآن، توجه به گوینده و مخاطب نقش بهسزایی در تشخیص آیت مربوطه دارد. مثلاً ممکن است در قرآن کریم یک داستان در چند جای مختلف ذکر شده باشد که در این صورت توجه به ترجمه دقیق آیت، راهکار مناسب در ارائه اینگونه آیت است.
این روش بیشتر در آیت و جملات نسبتاً مشابه کارایی دارد.
12. شرکت در مسابقات و جلسات:
سؤال و جواب و امتحان گرفتن به شیوههای مناسب و علمی، نقش بسیار مؤثری در آموزش و یادگیری ایفا میکند.
توصیه میشود، حافظان قرآن در کنار فعالیت حفظ و مرور خویش که معمولاً به صورت انفرادی انجام میپذیرد، در موقعیتهای مختلف در جلسات، خود را در معرض امتحان و آزمایش قرار دهند و اطمینان کامل داشته باشند که ارائه محفوظات در جلسات، در افزایش کیفیت و تثبیت بیشتر حفظیات آنان نقش بهسزایی دارد.
نکته قابل توجه اینکه، حافظان باید سعی نمایند در درجه اول با حاضر شدن در جلسات مهم و پر جمعیت، خود را در معرض امتحان قرار دهند؛ اما در صورتی که به اینگونه جلسات دسترسی نباشد، میتوان با تشکیل جلسات معمولی مثل جمع کردن اعضای خانواده یا تعدادی از دوستان، عمل پرسش و پاسخ را انجام داد تا از محاسن شرکت در جلسات به ویژه کاهش اضطراب در هنگام پاسخگویی به سؤالات بهرهمند شد.
این روش در همه موارد مشابه خصوصاً فصلهای مشابه کاربرد دارد.
13. استفاده از کتاب المعجم المفهرس و کشف الآیات:
یکی از منابع مهم برای پیدا کردن موارد مشابه در قرآن کریم استفاده از کتاب المعجم المفهرس و کشف الآیات است. حافظان با استفاده از این دو منبع مهم به راحتی میتوانند موارد مشابه در قرآن کریم را پیدا کرده و موارد اختلاف و تشابه آنها را تشخیص دهند.
برخی از محاسن کتب فوق الذکر به شرح ذیل میباشد:
ـ دسترسی سریع و مطمئن به موارد مشابه در قرآن.
ـ پیدا کردن آدرس دقیق موارد مشابه جهت نوشتن در حاشیه قرآن.
ـ پیدا کردن آیت و جملات مشابه و نوشتن آنها در دفتر مخصوص.
این روش بیشتر در پیدا کردن آیت مشابه کاربرد دارد.
14. مباحثه موارد مشابه:
مباحثه به این معنا است که دو یا چند نفر یافتههای خود را به همدیگر عرضه میکنند و یکدیگر را از صحت و سقم گفتار هم مطلع میسازند.
با توجه به مشکل بودن موارد مشابه در قرآن کریم، ضروری به نظر میرسد که هر چند وقت یک بار حافظان، محفوظات خود را خصوصاً موارد مشابه را با یکدیگر در یک برنامه مشخص مورد مباحثه قرار دهند و به تکرار و تمرین آنها بپردازند.
این روش در همه موارد مشابه قرآن کریم کاربرد دارد.
