اصول و روشهای تبلیغی در قرآن (۳)

5 . اصل تذکر

قرآن مجید، در زیر مجموعه ی اصل تبلیغی تذکر، از روش موعظه ی حسنه، یادآوری نعمت ها و رحمت ها، عبرت آموزی و تکرار، بارها استفاده کرده است .

اصل تذکر در قرآن دارای جایگاه رفیعی است تا آنجا که تمامی قرآن «تذکره » نام گرفته است: «ان هذه تذکرة » ⁽¹⁾ . و تنها وظیفه رسول خدا صلی الله علیه و آله «تذکر» بیان شده است: «انما انت مذکر» ⁽²⁾ .

و این اصل بیانگر آن است که گاه باید آنچه را که فرد به آن علم دارد، برای او باز گفت . به سخن دیگر، تذکر، علومی را که در سر مدفون شده، در «دل » مبعوث می سازد ⁽³⁾ . از این رو، تذکر یکی از اصول اساسی تبلیغ تلقی می شود . «و ذکر به ان تبسل نفس بما کسبت » ⁽⁴⁾ . «آنان را به قرآن تذکر ده، مبادا کسی به سبب کردار ناپسند خویش در معرض هلاکت قرار گیرد» .

بدین ترتیب در اصل تذکر باید روشهایی باشد که به آگاهیهای فرد، تحرکی بخشد و برای این مقصود، روشهای ذیل پیش بینی شده است:

1 . روش موعظه حسنه .

راغب اصفهانی در معنای وعظ می گوید:

«وعظ در لغت به معنای بازداشتن و منع کردن است که مقرون به بیم دادن [از عواقب کار] باشد»

و از خلیل (لغوی معروف) نقل می کند که گفته است:

«وعظ، یادآوری و توجه دادن قلب ها به خوبی هاست، آنگونه که موجب رقت قلب شود» ⁽⁵⁾ .

واعظ در درجه اول خداوند است: «ان الله نعما هی یعظکم » ⁽⁶⁾ . «خداوند پند و اندرزهای خوب به شما می دهد» .

و سپس این منصب را به رسول مکرمش صلی الله علیه و آله نسبت می دهد: «قل انما اعظکم بواحدة ...» ⁽⁷⁾ ، «بگو ای پیامبر! شما را تنها به یک چیز اندرز می دهم » .

«ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة . .» ⁽⁸⁾ ، «با حکمت و پند نیکو مردم را به سوی پروردگارت بخوان » .

خداوند سبحان قرآن کریم را به عنوان موعظه الهی معرفی کرده است:

«یا ایها الناس قد جاءتکم موعظة من ربکم و شفاء بما فی الصدور و هدی و رحمة للمؤمنین » ⁽⁹⁾ ، «ای مردم! اندرزی از سوی پروردگارتان برای شما آمده است و درمانی برای آنچه در سینه هاست و هدایت و رحمتی است برای مؤمنان » .

«هذا بیان للناس و هدی و موعظة للمتقین » ⁽¹⁰⁾ ، «این بیانی است برای [عموم] مردم هدایت و اندرزی است برای پرهیزگاران » .

قرآن کریم در شیوه موعظه ای خود در آیات فراوان به کافران و گناهکاران با وعده عذاب هشدار داده و آنان را از گناه باز داشته است:

«ان الذین کفروا بآیات الله لهم عذاب شدید و الله عزیز ذو انتقام » ⁽¹¹⁾ ، «کسانی که به آیات خدا کفر ورزیدند، برای آنان عذاب شدید است و خداوند توانا و انتقام گیرنده است » .

و زمانی هم که می خواهد حکم شرعی را بیان کند، ابتدا در قالب نصیحت و موعظه، زیان ها و فایده ها را مقایسه نموده و آنگاه حکم شرعی وجوب یا حرمت را بیان می کند . چنانکه درباره حرمت شراب و قمار، روش موعظه ای را بکار برده است ⁽¹²⁾ .

در بسیاری از آیات انسان ها را دعوت به تفکر و تعقل نموده است و از این طریق درباره امور گوناگون از قبیل توحید، نبوت، معاد و . .. پند و اندرز می دهد و از خواب غفلت بیدارشان می کند:

«قل انما اعظکم بواحدة ان تقوموا لله مثنی و فرادی تتفکروا ما بصاحبکم من جنة ان هو الا نذیر لکم بین یدی عذاب شدید» ⁽¹³⁾ .

«بگو من به شما فقط یک نصیحت می کنم و آن این که برای خدا، دو به دو، یا تنها بایستید و بیندیشید که پیام آور شما دستخوش جنون نشده است و از عذاب سخت شما را بر حذر می دارد» .

و در آیات فراوانی هم انسان ها را به عمل خوب و صالح ترغیب می کند و از عمل زشت برحذر می دارد . حتی اگر این عمل به اندازه ذره ای باشد تاکید می کند که مردم نتیجه اعمال خود (زشت و زیبا) را خواهند دید:

«یا بنی ان تک مثقال حبة من خردل فتکن فی صخرة او فی السموات او فی الارض یات بها الله ان الله لطیف خبیر» ⁽¹⁴⁾ . [لقمان حکیم به فرزند گفت:] «پسرم اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی [از عمل نیک یا بد] باشد و در دل سنگی یا در گوشه ای از آسمان ها یا در زمین قرار گیرد، آن را در روز جزا به حساب می آورد چرا که خداوند دقیق و آگاه است » .

در نتیجه، می توان گفت که قرآن جامع همه گونه موعظه هاست; چنانکه امام علی علیه السلام می فرماید: «ان الله سبحانه لم یعظ احدا بمثل هذا القرآن » ⁽¹⁵⁾ «خداوند سبحان احدی (از پیروان پیامبران پیشین) را همانند این قرآن پند نداده است » .

2 . روش یادآوری نعمت ها و رحمت های الهی

موعظه در این روش مبتنی بر گذشته مخاطب است و گذشته او را در معرض دیده می آورد . قرآن کریم در صدها آیه، روش یادآوری نعمت ها را، هم در عرصه حیات فردی و هم در عرصه حیات اجتماعی به کار برده است که بهترین نمونه آن در حیات فردی، گفتگوی خداوند با رسول خدا صلی الله علیه و آله است .

«الم یجدک یتیما فآوی و وجدک ضالا فهدی و وجدک عائلا فاغنی فاما الیتیم فلا تقهر و اما السائل فلا تنهر و اما بنعمة ربک فحدث » ⁽¹⁶⁾ ، «آیا تو طفل یتیمی نبودی که خداوند تو را در پناه خود گرفت و گم گشته نبودی که خداوند تو را هدایت نمود و تهیدست نبودی که خداوند تو را بی نیاز کرد؟ پس یتیم را خوار و ذلیل مدار و نیازمندی را که زبان می گشاید، از خود مران و نعمت خدایت را بازگو کن و شکر آن را برآور» .

و در حیات جمعی درباره نعمت وحدت چنین موعظه می دهد:

«واذکروا نعمة الله علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم ...» ⁽¹⁷⁾ ، «نعمت خدا را به یاد آرید که بین قلب های شما الفت و دوستی برقرار کرد، هنگامی که با یکدیگر دشمن بودید» .

3 . روش عبرت آموزی

قرآن در این روش، زبان قصه را مورد استفاده قرار می دهد ولی چون هدف قرآن از قصه گویی، موعظه و عبرت آموزی است، مسائل کلی قصه را ذکر نموده و موارد جزئی را که دانستن آن فایده ای در بر ندارد، حذف کرده است . قصه های قرآنی همواره با رهنمودهای عملی همراه است تا ویژگی موعظه بودن را داشته باشد:

«و کلا نقص علیک من انباء الرسل ما نثبت به فؤادک و جاءت فی هذه الحق و موعظة و ذکری للمؤمنین » ⁽¹⁸⁾ ، «ما حکایت و اخبار انبیاء را بر تو بیان می کنیم، تا قلب تو را به وسیله ی آن، قوی و استوار نماییم و در این اخبار، طریق حق و راه ثواب برتو روشن شود و اهل ایمان را موعظه و تذکر باشد» .

4 . روش تکرار

یکی از روش های تبلیغ، تکرار پیام است، این روش گاه ضروری است و دارای آثار و فوائد زیادی است از جمله این که تذکری ست برای کسانی که حقیقت را فراموش کرده اند و هم، آگاهی است برای کسانی که به حقیقت را توجه نداشته اند .

پی نوشت:

1) انسان: 29 .

2) غاشیه: 21 .

3) باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ص 146 .

4) انعام: 70 .

5) راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص 564 .

6) نساء: 58 .

7) سباء: 46 .

8) نحل: 125 .

9) یونس: 57 .

10) آل عمران، 138 .

11) آل عمران: 4 .

12) طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج 6، ذیل آیه 91 - 90 از سوره مائده .

13) سباء: 46 و سوره اعراف: 179 .

14) لقمان: 16 و زلزال: 8 - 7 .

15) نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 175، حکمت سوم .

16) ضحی: 12 .

17) آل عمران: 103 .

18) هود: 120 .