ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه، مشهور به شیخ صدوق و ابن بابویه قمی (381ق)، از محدثان بنام شیعی است که آثارش از بدو تألیف تاکنون مورد توجه قرار گرفته و به دلیل اهمیت این آثار ، اغلب آنها برای استفاده عموم مردم به فارسی ترجمه شده است . سرآغاز ترجمه کتابهای شیخ صدوق به فارسی، عهد صفویه است .
در نوشتار حاضر نسخه های خطی ترجمه های آثار شیخ صدوق که تاکنون شناسایی گردیده و بالغ بر 22 عنوان است، معرفی می شود. ان شأ الله در فرصتی مناسب، فهرست نسخه های خطی آثار شیخ صدوق نیز عرضه خواهد گردید.
1. اخبار الصادقین (اخلاص الصادقین)
از: محمد مقیم بن محمد علی یزدی (قرن 11ق)
ترجمه روا ن و شیوایی از من لا یحضره الفقیه است. این ترجمه در سه جلد انجام شده و در بیست و ششم جمادی الاول 1057ق به پایان رسیده است.
تاکنون چهار نسخه از این کتاب شناسایی شده است:
، اراک ، کتابخانه شخصی ابراهیم دهگان اراکی: بدون شماره ، به خط موءلف ، 1016ق .1
، همان کتابخانه : بدون شماره ، از آغاز افتادگی دارد ، کاتب: جلال الدین حسینی بن محمد صادق حسنی حسینی ، 1060ق .2
، مشهد ، کتابخانه آستان قدس رضوی: نسخه شماره 9725 ، شامل کتاب طهارت تا پایان کتاب حج ، بدون نام کاتب ، 12 رجب 1127ق .3
، کتابخانه آیت اللّه مرعشی: نسخه شماره 5048 ، شامل کتاب القضأ تا پایان کتاب ، کاتب: محمد نصیر بن محمد هادی ، 8 ربیع الثانی 1135ق، 230 برگ .4
2. برکات المشهد المقدس (ترجمه عیون اخبار الرضا ع )
از: محمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی (قرن 11ق)
ترجمه ای تحت اللفظی از کتاب عیون اخبار الرضا(ع)، اثر شیخ صدوق است. در کتاب اسانید روایتها حذف شده و توضیحات لازم در حاشیه آمده است. این ترجمه بنا بر ضبط الذریعه (3 / 88) به سال 1075ق در مشهد مقدس پایان یافته است.
کتاب چنین آغاز می شود: حمد و سپاس خدای را که جهان پیدا و پنهان اثری است... .
نسخه های متعددی از این کتاب در دست است که مشخصات چند نسخه منتخب ذکر می شود:
،کتابخانه ملی تهران: نسخه شماره (1896/ف) به خط موءلف ، 331 برگ .5
،قم ، کتابخانه آیت اللّه مرعشی: نسخه شماره 5448 ، کاتب: وجیه الدین بن جلال الدین، ماه شوال 1081ق ، 376 برگ .6
،قم ، کتابخانه آیت اللّه مرعشی: شماره نسخه ذکر نشده ، شامل جلد دوم کتاب ، کاتب: عبد الله بن نجف قلی، 1099ق .7
،مشهد ، کتابخانه آستان قدس رضوی: نسخه شماره 7138 ، بدون نام کاتب ، تحریر شده در سال 1120ق .8
3. ترجمه احادیث
از: موءلف ناشناخته (قرن 13ق)
موءلف در این کتاب احادیثی را از عیون اخبار الرضا (ع) و خصال شیخ صدوق و کتابهای دیگر ، بدون ذکر سند، انتخاب کرده و به فارسی ترجمه نموده است. عناوین بخشهای سه گانه کتاب عبارت اند از:
1 ترجمه 48 حدیث و پس از آن حدیث نبوی در تفسیر آیه «یوم ینفخ فی الصور» و چند حدیث دیگر؛
2 ترجمه احادیث منتخب از عیون اخبار الرضا(ع)، اثر شیخ صدوق؛
3 ترجمه احادیث منتخب از خصال شیخ صدوق .
عبارات آغازین کتاب چنین است: هذا کتاب الحدیث ، بسمله ، حدیث اول ، روایت شده از ابی عبد الله جعفر بن محمد الصادق (ع) که فرمود رسول خدا (ص) کسی که حفظ کند چهل حدیث از امت من... .
مشخصات نسخه کتاب بدین قرار است:
، قم ، کتابخانه موءسسه دار الحدیث: نسخه شماره 6 ، بدون نام کاتب ، تحریر سده سیزدهم ، 145 برگ .9
4. ترجمه اکمال الدین و اتمام النعمة
از: احمد بن محمد حسینی اردکانی یزدی (زنده در 1238ق)
این کتاب ترجمه ای از کتاب اکمال الدین شیخ صدوق است. این ترجمه به درخواست محمد ولی میرزا، حکمران یزد، صورت گرفته و در عصر جمعه 20 صفر 1237ق در همان شهر پایان یافته است.
کتاب این گونه آغاز می شود: اللهم عرفنی نفسک فانک ان لم تعرفنی ... بعد چنین گوید محتاج برحمت غنی ... که در این اوان سعادت قران... .
تاکنون از این ترجمه دو نسخه با این مشخصات شناسایی شده است:
، تهران ، کتابخانه مجلس شورای اسلامی: نسخه شماره 7823 ، شامل جلد اول کتاب تا باب سی و یکم در ذکر نوادر ، به خط موءلف ، 276 برگ .10
، تهران ، کتابخانه مجلس سنای سابق: نسخه شماره 521 ، بدون نام کاتب ، تحریر سده چهاردهم ، 212 برگ .11
5. ترجمه امالی
از: علی بن محمدبن اسد الله حسینی عریضی امامی سپاهانی ، سید (قرن 11ق)
کتاب ترجمه امالی شیخ صدوق است که موءلف به دستور شاه صفویِ روزگار خود به فارسی ترجمه نموده است.
عبارت آغازین کتاب بدین گونه است: بسمله حمد له ... چون امر و فرمان عز صدور یافته بود که کتاب امالی شیخ صدوق ... ترجمه کرده شود ... شروع در ترجمه آن نموده... .
تاکنون یک نسخه از این کتاب با این مشخصات شناسایی شده است:
، تهران ، دانشگاه تهران: نسخه شماره 573 ، آغاز: برابر نمونه ، بدون نام کاتب ، بدون تاریخ کتابت ، 243 برگ .12
6. ترجمه ثواب الأعمال
از: عبد الرحیم بن محمد حسینی موسوی شهرستانی (قرن 12ق)
ترجمه تحت اللفظی از کتاب ثواب الاعمال شیخ صدوق است. مترجم در پاره ای موارد پس از ترجمه روایتها ، مطالبی را با عناوین «مترجم گوید ، بیان ، تکمله» می آورد. این ترجمه به نام شاه سلیمان صفوی انجام گرفته و در روز سه شنبه هفتم ربیع الاول 1103ق به پایان رسیده است.
کتاب چنین آغاز می شود: حمدی که حامدان ملأ اعلی از ادای آن عاجز و شکری که زبان....
مشخصات نسخه منحصراین کتاب چنین است:
، قم ، کتابخانه آیة اللّه مرعشی: نسخه شماره 762 ، به خط موءلف ، 192 برگ .13
7. ترجمه ثواب الأعمال و عقاب الأعمال
از: موءلف ناشناخته
ترجمه ای تحت اللفظی از کتاب ثواب الأعمال و عقاب الأعمال شیخ صدوق است .
آغاز کتاب بدین گونه است: الحمد لله الواحد القدیم الازلی الذی لا یوصف بحد و لا نهایة ... گفت....
مشخصات نسخه کتاب به این شرح است:
، قم ، کتابخانه آیت اللّه مرعشی: نسخه شماره 7772 ، بدون نام کاتب ، تحریر شده در 14 جمادی الثانی 1060ق ، 153 برگ .14
8. ترجمه حدیث احتجاج سعد بن عبد الله قمی
از: محمد طاهر بن محمد حسین شیرازی قمی (م 1098ق)
کتاب ترجمه روایتی است که مرحوم شیخ صدوق در کتاب اکمال الدین به نقل از سعد بن عبدالله قمی اشعری روایت نموده است.
آغاز کتاب چنین است: در ذکر حدیث احتجاج که مصدق این حکایت و شاهد این روایت است....
مشخصات نسخه نیز بدین قرار است:
، تهران ، کتابخانه دانشگاه تهران: نسخه شماره 2479 ، بدون نام کاتب ، تحریر سده دوازدهم ، رساله ششم مجموعه ، 8 برگ .15
9. ترجمه خطبة الرضا(ع) فی التوحید
از: علامه محمد باقر بن محمدتقی مجلسی ، علامه (م 1110ق)
کتاب ترجمه حدیثی است که مرحوم شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا(ع)، از حضرت امام رضا(ع) نقل کرده است . این رساله در تهران و در سال 1288ق به صورت چاپ سنگی و همچنین در ضمن رسائل فارسی علامه مجلسی به چاپ رسیده است .16
کتاب این گونه آغاز می شود: حمدله ... اما بعد، تراب اقدام سالکان مسالک یقین... .
نسخه های متعددی از این اثر در دست است که مشخصات چند نسخه منتخب آن چنین است:
، تهران ، کتابخانه ملی تهران: نسخه شماره (1668/ع) ، تحریر سال 1067ق، رساله ششم مجموعه ، 38 برگ .17
، تهران ، کتابخانه مجلس شورای اسلامی: نسخه شماره 3059 ، کاتب: محمد کریم بن اسماعیل قاضی ، تحریر سدؤ یازدهم ، رساله اول مجموعه ، 42 برگ .18
، تهران ، کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار سابق): نسخه شماره 5418 ، بدون نام کاتب ، تحریر سدؤ یازدهم ، رساله دوم مجموعه ، 29 برگ .19
10. ترجمه علل الشرائع
از: ابو الحسن بن علی اکبر حسینی
کتاب ترجمه ای از علل الشرائع شیخ صدوق است که مترجم آن را به دستور شاهزاده محمد ولی میرزا ترجمه نموده است.
مشخصات نسخه بدین قرار است:
، یزد ، کتابخانه مدرسه عبد الرحیم خان(سریزدی): نسخه شماره 10 ، بدون نام کاتب و تاریخ کتابت .20
11. ترجمه عیون اخبار الرضا(ع)
از: ذبیح الله بن هدایة الله بن محمد مهدی موسوی (قرن 13ق)
کتاب ترجمه عیون اخبار الرضا(ع)، اثر شیخ صدوق، است که مترجم آن را به دستور محمد تقی میرزا رکن الدوله، برادر ناصر الدین شاه، ترجمه کرده و در 26 جمادی الثانی 1288ق به پایان رسانیده است.
عبارت آغازین کتاب چنین است:الحمد لله الواحد القهار العزیز الجبار الرحیم الغفار... .
مشخصات نسخه نیز این گونه است:
، مشهد ، کتابخانه آستان قدس رضوی: نسخه شماره 10252 ، بدون نام کاتب ، تحریر سال 1288ق ، 341 برگ . 21
12. ترجمه معالی الاخبار
از: محمد ابراهیم بن محمد علی محمد آبادی
کتاب چنین آغاز می شود: و بعد بر اصحاب علم و عرفان و ارباب فهم و ایقان مخفی و پنهان نماند... .
13. ترجمه مواعظ پیامبر اسلام(ص)
از: موءلف ناشناخته
مترجم در این رساله احادیثی از خصال شیخ صدوق را که در مدح و برتری امام علی(ع) است برگزیده و به فارسی ترجمه کرده است.
مشخصات نسخه چنین است:
، مشهد ، کتابخانه مسجد گوهرشاد: نسخه شماره 793 ، کاتب: محمد طاهربن نقدعلی ، تحریر سال 1064ق ، رسالؤ دوم مجموعه .22
14. ترجمه صفویه فی الملة المصطفویة
از: میرزا محمود بن میرزا علی (قرن 11ق)
محمود میرزا، مترجم کتاب، می خواسته است کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق را به دستور شاه صفی به فارسی ترجمه نماید ، ولی فقط مقدمه کتاب و بخشی از کتاب طهارت را ترجمه کرده است .او از شاگردان میر داماد است و در مقدمه کتاب ، در باب علم درایه و علوم حدیث بحث نموده است.
کتاب چنین آغاز می شود: بلکه بعضی از خواص را اخذ واستفاده از آن به سهولت میسر نبود لذا خاطر دریا مقاطر ملکوت ناظر... .
تاکنون سه نسخه از این کتاب با این مشخصات شناسایی شده است:
، قم ، کتابخانه آیت الله مرعشی: نسخه شماره 7970 ، شامل جزء اول و دوم کتاب و تا احکام حیض ، بدون نام کاتب ، تحریر شده در21 محرم 1057ق ، 383 برگ .23
، همان کتابخانه: نسخه شماره 4055 ، فقط مقدمه ای درباره درایه دارد، کاتب: اسماعیل بن محمد کریم تبریزی در سال 1216ق ، رساله چهارم مجموعه ،11 برگ .24
، تهران ، کتابخانه مجلس شورای اسلامی: نسخه شماره 7540 ، بدون نام کاتب و تاریخ کتابت ، رساله چهارم مجموعه ، 9 برگ .25
15. چهل وصیت ترجمه وصایای پیامبر (ص) به علی (ع)
از: علأ الملک بن عبد القادر حسینی مرعشی (قرن دهم)
کتاب ترجمه چهل وصیت است که حضرت پیامبر اکرم (ص) به حضرت امیر الموءمنین (ع) نموده است . شیخ صدوق این وصایا را در پایان من لایحضره الفقیه نقل نموده و موءلف در این رساله به صورت تحت اللفظی به فارسی برگردانده و به شاه طهماسب صفوی تقدیم کرده است.
این، عبارت آغازین کتاب است: الهی همه را به نیل مراضی خود موفق ساز و به متابعت... .
مشخصات نسخه چنین است:
، قم ، کتابخانه آیت اللّه مرعشی: نسخه شماره 4367 ، کاتب: محمد سعید بن محمد تقی خاتون آبادی در 24 صفر 1080ق ، رساله چهارم مجموعه ، 16 برگ .26
16. السعادة الامامیة
از: سید علی بن محمدبن اسداللّه عریضی امامی سپاهانی (قرن 11ق)
کتاب گزیده و ترجمه ای است از خصال شیخ صدوق که در آن سند روایات حذف شده و روایات به فارسی روان ترجمه شده است .
مشخصات نسخه این گونه است:
، قم ، کتابخانه موءسسه دار الحدیث: نسخه شماره 26 ، از آغاز افتادگی دارد ، کاتب: محمد نصیر بن علی رضا در نیمؤ محرم 1091ق ، نشانیها شنگرف ، 71 برگ .
17. شرح الاخلاص الی العید الرضویة و کشف الاختصاص بالحضرة العلیة العلویة
از: موءلف ناشناخته
ترجمه و شرح چهل حدیث منتخب از عیون اخبار الرضا(ع) است. این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و یک مقصد و یک خاتمه است.
آغاز کتاب این گونه است: حمد و سپاس خداوندی را سزاست که قبه زرنگار بارگاه....
مشخصات نسخه بدین قرار است:
، تهران ، کتابخانه مجلس شورای اسلامی: نسخه شماره 12422 ، کاتب: اسماعیل بن حاجی دوست محمد در سال 1048ق ، رساله اول مجموعه ، 129 برگ .27
18. شرح و ترجمه امالی صدوق
از: علی رضا خراسانی یزدی (م 1256ق)
شرح و ترجمه ای از امالی شیخ صدوق است. مترجم این ترجمه را به نام محمد ولی میرزا انجام داده است.
مشخصات نسخه چنین است:
، یزد ، کتابخانه مدرسه خان بزرگ: بدون شماره ، بدون نام کاتب ، تحریر شده در رمضان المبارک 1241ق از روی نسخه اصل .28
19. عوالی اللوالی فی ترجمة کتاب الامالی
از: محمد بن محمد امین حسینی ، سید
کتاب ترجمه تحت اللفظی روانی است از امالی شیخ صدوق که به نام شاه سلطان حسین صفوی انجام شده است. مترجم در موارد متعددی پس از ترجمه ، با عنوان «مترجم گوید»، مطالبی راجع به سند یا نسخه یا معنا می افزاید و در حاشیه نیز بعضی از لغات را ترجمه و معنا می کند و پاره ای از مشکلات را توضیح می دهد.
این، عبارت آغازین کتاب است: بهترین حدیثی که امالی آمال نقله آثار را فاتحه الکتاب ترجمه اسرار تواند بود... .
تاکنون سه نسخه از این کتاب با این مشخصات شناسایی شده است:
، تهران ، کتابخانه کاخ گلستان (سلطنتی سابق): نسخه شماره 903 ، کاتب: محمد ابراهیم در سال 1111 ، 329 برگ .29
، قم ، کتابخانه آیت الله مرعشی: نسخه شماره 2194 ، بدون نام کاتب ، تحریر سال 1123ق ، 104 برگ.30
، یزد ، کتابخانه وزیری: نسخه شماره 3109 ، شامل جلد دوم از مجلس 52 تا 97 ، بدون نام کاتب و تاریخ کتابت ، 203 برگ.31
20. گزیده و ترجمه ثواب الأعمال و عقاب الأعمال
از: موءلف ناشناخته
کتاب ترجمه و گزینشی از ثواب الأعمال و عقاب الأعمال شیخ صدوق است. مشخصات نسخه چنین است:
، قم ، کتابخانه آیت اللّه گلپایگانی: نسخه شماره (186/22/4466) ، از آغاز و انجام افتادگی دارد ، بدون نام کاتب ، تحریر سده سیزدهم ، رساله دوم مجموعه ، 89 برگ.32
21. اللوامع القدسیة (لوامع صاحبقرانی)
از: محمد تقی بن مقصود علی اصفهانی ، مجلسی اول (م 1070ق)
این اثر، ترجمه و شرح مفصلی بر کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق است . موءلف این اثر را پس از شرح عربی خود، موسوم به روضة المتقین، نگاشته و به شاه عباس صفوی تقدیم نموده است .33
آغاز کتاب این گونه است: حمدی که به اقلام اشجار و مداد بحار بر صفحات... .
نسخه های متعددی از این کتاب در دست است که چند نسخه منتخب آن عبارت اند از:
، تهران ، کتابخانه مجلس شورای اسلامی: نسخه شماره 7370 ، کاتب مهدی حسینی لنگرودی در سال 1046ق ، 372 برگ .34
، تهران ، کتابخانه دانشگاه تهران: نسخه شماره 1846 ، به خط موءلف ، جمادی الاول 1065ق ، 86 برگ .35
، قم ، کتابخانه مسجد اعظم: نسخه 3224 ، شامل جلد سوم از باب اول تا باب 160 ، کاتب: شکر الله بن حاج میرزا محمد حسینی خوراسکانی در دهه آخر شعبان سال 1065ق ، 492 برگ .36
22. مجالس المنتخبین و تذکرة العارفین (ترجمه امالی صدوق)
از: محسن بن محمد مهدی خراسانی (زنده در 1197ق)
کتاب ترجمه ای از کتاب امالی شیخ صدوق است موءلف این ترجمه را در سال 1197 آغاز نموده است .او قبل از این اثر ، کتاب تنبیه الخواطر و نزهة النواظر ورّام بن ابی فراس را نیز به فارسی برگردانده است .
کتاب این گونه آغاز می شود: حمد له و العاقبة للمتقین ... اما بعد چنین گوید ... که چون این واعظ ....
مشخصات نسخه چنین است:
، تهران ، کتابخانه مجلس شورای اسلامی: نسخه شماره 13975 ، کاتب: عبدالجواد نیشابوری و محمد موسوی در 1308ق.37
1. نشریه نسخه های خطی، ج 5، ص 112.
2. نشریه نسخه های خطی، ج 6، ص 589 .
3. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج 14 ، ص 17.
4. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ج 13 ، ص 247 .
5. فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی تهران، ج 4 ، ص 350 .
6. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ج 14 ، ص 231 .
7. مجله میراث شهاب، ج 17 ، ص 151 .
8. فهرست الفبایی نسخه های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی ، آصف فکرت ، ص 87 .
9.فهرست نسخه های خطی کتابخانه موءسسه دارالحدیث (زیر چاپ) .
10. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس، ج 26 ، ص 304 .
11. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس سنا، ج 1 ، ص 321.
12. فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشگاه تهران، ج 5 ، ص 1201 .
13. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ج 1 ، ص 73 .
14. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ج 20 ، ص 137 .
15. فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشگاه تهران، ج 9 ، ص 1249 .
16. الذریعه، ج 4، ص 99 ؛ فهرست نسخه های خطی فارسی، منزوی، ج 2، ص 918، 807 ؛ کتابشناسی مجلسی، ص 184 ؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، مشار، ج 1، ص 858 .
17. فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی تهران، ج 10 ، ص 250 .
18. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس، ج 10 ، ص 505.
19. فهرست نسخه های خطی کتابخانه سپهسالار، ج 3 ، ص 408 .
20. نشریه نسخه های خطی، ج 4 ، ص 418 .
21. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج 14 ، ص 140 .
22. فهرست نسخه های خطی کتابخانه گوهرشاد، ج 2 ، ص 904 .
23. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ج 20 ، ص 299 .
24.فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ج 11 ، ص 57 .
25. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس، ج 26 ، ص 39 .
26. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ج 11 ، ص 367 .
27. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس، ج 35 ، ص 378 .
28. نشریه نسخه های خطی، ج 4 ، ص 434 .
29. فهرست نسخه های خطی کتابخانه سلطنتی ، دینی، ص 830 .
30. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ج 6 ، ص 189.
31. فهرست نسخه های خطی کتابخانه وزیری، ج 5 ، ص 1535.
32. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله گلپایگانی، ج 2 ، ص 246 .
33. الذریعة، ج 18 ، ص 369 ؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، مشار، ج 4، 4406.
34. فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ج 25 ، ص 358 .
35. فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشگاه تهران، ج 8 ، ص 443.
36. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مسجد اعظم، ص 341 .
37. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس، ج 37 ، ص 569 .
