منظور از مقاصد شریعت چیست؟
شریعت بنا به تعریف متداول، مجموعه احکام شرعی علمی ای است که در کتاب و سنت آمده است. درک و دریافت علما از این مجموعه احکام را نیز «فقه» می نامند. اسلام دارای دو بخش عمده است: یکی عقیده و دیگری شریعت. عقیده، مجموعه ای از باورها درباره مبدأ، معاد، نبوت و... است در حقیقت در کنار عقیده که بعد فکری، معرفتی یا کلامی اسلام است، می توان شرعیت را بعد حقوقی اسلام دانست؛ هر چند تفاوت هایی هم میان شرعیت و حقوق وضعی وجود دارد. از جمله اینکه حقوق (قانون)، روابط میان افراد و گروه ها را با یکدیگر سامان می بخشد؛ در حالی که شریعت افزون بر این، رابطه انسان را با خدا و حتی با خودش هم تنظیم می کند.
رابطه انسان؛ خدا در درجه نخست در عبادات و احکام آن، مانند نماز، روزه، زکات و حج تجسم می یابد که بخش اصلی و بزرگی از شریعت را تشکیل می دهد و اساساً ماهیت آن، رابطه میان انسان و خدا ست.
در معاملات، مانند خرید و فروش، ازدواج و طلاق، جنگ و صلح و... نیز اگر چه گونه های مختلف رابطه میان انسان ها با یکدیگر است؛ اما به گونه ای رابطه انسان ها با خدا را نشان می دهد، زیرا مجموعه ای از اوامر و نواهی الهی بر این بخش از شریعت حاکم است.
واژه مقاصد، جمع مقصد، به معنای چیزی است که مورد قصد قرار می گیرد و رسیدن به آن اراده می شود.
مراد از مقاصد شریعت، اهداف، نتایج و فوائدی است که از وضع شریعت به طور کلی و وضع احکام آن به طور جزئی، مورد انتظار بوده است؛ به تعبیر دیگر، غایاتی است که شریعت به هدف تحقق آنها وضع شده است.
معنای این سخن آن است که مقاصد شریعت، تجسم مراد و هدف خدا از تکالیفی است که متوجه بندگان خود کرده است؛ از این رو این مقاصد به مثابه میوه درخت شریعت اند.
قواعد مقاصدی
قاعده مقصدی، معنایی کلی برگرفته از ادله مختلف شریعت است که اراده شارع به اقامه آن، از رهگذر احکامی که تشریع فرموده، تعلق گرفته است. برای روشن شدن حقیقت قواعد مقاصدی، بهتر است نخست به برخی از این قواعد که شاطبی بیان کرده، اشاره کنیم:
1. اینکه شارع تکلیف به امر دشوار (شاق) و به زحمت افکندن مکلفان در انجام آن را اراده نکرده است.
2. بی شک، شارع تکلیفی را که در آن کمی تکلف و مشقت است، قصد کرده؛ نه نفس مشقت را، بلکه مصالح عاید به مکلف را از آن اراده کرده است.
3. اگر مشقت، خارج از حد عادت باشد؛ به گونه ای که برای مکلف، فساد دینی یا دنیوی حاصل آید، مقصود شارع رفع کلی آن تکلیف است. قواعد یاد شده، در موضوع رفع حرج در شریعت اسلام و برای مثال، نه حصر است.
قواعد مقاصدی درباره مصلحت و مفسده هم وجود دارد؛ مانند قواعد زیر:
ـ وضع شریعت برای تأمین مصالح دنیوی و اخروی بندگان با هم است.
ـ اگر مفسده یک تکلیف در قیاس با مصلحت، عادتاً غالب باشد، رفع آن تکلیف مقصود شرع است و نهی به آن تعلق گرفته است.
ـ از وضع شرع چنین فهمیده می شود که طاعت یا معصیت، متناسب با حجم مصلحت و مفسده ناشی از آن است .
ـ لحاظ نکردن مصالح در اوامر شارع، مخالفت با قصد او در تشریع آن است.
ـ درجات امر بنا به تفاوت درجات مأمور به ـ ضروری باشد یا احتیاجی یا تحسینی ـ متفاوت است .
ـ مبالغه در عمل به ظواهر، مقصود شارع نیست، چنان که وانهادن ظواهر به طور کلی، زیاده روی است.
ـ مصالح و مفاسد به خطاب شارع باز می گردد.
آنچه گذشت، برخی قواعد مقاصدی است که شاطبی بیان کرده و تفصیل داده و برای آنها مبنا و اصل، پرداخته است؛ اما ویژگی های کلی این قواعد چیست؟
نخست اینکه این قواعد، کلی هستند؛ یعنی مختص باب خاص یا حال خاص یا زمان خاص یا شخص خاصی نیستند.
دوم اینکه این مقاصد کلی، گویای معنای عامی است. شارع آن را قصد کرده و به آن توجه داشته است و ما قصد شارع را با مرور و مطالعه بسیاری از جزئیات و ادله که آن معنای عام را بیان می کنند، در می یابیم .
سوم اینکه اهداف جزئی موضوع قاعده مقاصدی نیستند؛ برای مثال اهدافی که از نکاح در نظر شرع بوده است؛ مانند زاد و ولد، حفظ نسل، کسب آرامش، لذت جویی حلال و... همگی مقاصدی جزئی اند که قاعده مقاصدی به آنها نمی پردازد، زیرا موضوع آن معانی و اهداف کلی است.
مقاصد کلی و مقاصد جزئی
شریعت اسلام در کلیت خود مقاصدی دارد؛ به گونه ای که می توان گفت شریعت در تمامیت، اصل و اساس خود، برای تحقق فلان هدف یا اهداف نازل شده است و خداوند از وضع شرایع و فرو فرستادن کتاب ها و ارسال پیامبران، فلان هدف را قصد کرده است. این جا سخن از مقاصد کلی و اساسی و عام شریعت اسلام است که وارث همه شریعت های الهی است.
در درون این مقاصد عام و در متن احکام تفصیلی شریعت، می توانیم از مقاصد هر یک از احکام تفصیلی و جزئی سخن بگوییم. وجود مقاصد کلی و عام، مانع وجود مقاصد جزئی نیست. گذشته از مقاصد کلی و جزئی، مقاصد متوسطی هم وجود دارد که نه عام و فراگیر است؛ نه جزئی و منحصر به موردی مشخص، بلکه احکام فراوانی را شامل می شود؛ برای مثال، وقتی هدف شریعت اسلام را نشان دادن راه پرستش خدا به بشر می دانیم، از مقصدی عام، کلی و فراگیر سخن گفته ایم، زیرا رعایت آن به بعد یا ابعاد خاصی از شریعت منحصر نیست.
آنجا که پیامبر اسلام (ص) درباره نگاه خواستگار به کسی که قصد ازدواج با او را دارد، سخن می گوید و به حکمت و هدف آن تصریح می کند که ازدواج باید بر میل و رغبت استوار باشد، با مقصدی جزئی مواجه هستیم که به حکم نگاه کردن به نامزد و استحکام رابطه میان زن و شوهر مربوط است.
در میان دو دسته مقاصد یاد شده، می توان از مقاصد خاص، حوزه ها و ابواب فقهی سخن گفت؛ برای مثال از مقاصد شریعت در باب عبادات، معاملات، روابط اجتماعی، روابط بین الملل و... سخن گفت که هر یک از این ابواب می تواند، مقاصد خاصی داشته باشد که این مقاصد درباره حکم موضوع یا موضوعات مشخصی نیست، بلکه حوزه ای را تحت شمول می گیرد.
در تفسیر نصوص شرعی، به ویژه نصوص قرآن کریم، روش های متفاوتی پیموده شده است که به تناسب بحث ما که درباره مقاصد شریعت و استنباط از نصوص است، به سه رویکرد می توان اشاره کرد:
1. رویکرد مقاصدی (مقاصد شریعت).
2. رویکرد لفظی .
3. رویکرد تأویلی.
رویکرد مقاصدی معتقد است که صاحب نص یا شارع، دارای مقاصد معین و اهداف مشخصی است که شارع یا صاحب نص خواسته است که این اهداف را به مخاطب بفهماند و به آنها به دیده اعتبار بنگرد؛ بنابراین باید مقاصد خطاب همان گونه که صاحب خطاب خواسته است، درک و جست و جو شده و بی کم و زیاد اعمال گردد.
رویکرد لفظی، نیز با الفاظ نص و مبانی لغوی آن، براساس وضع لغوی اش، بی توجه به چیزی به نام مقاصد متکلم، تعامل برقرار می کند. این رویکرد در پی آن است که از ظاهر الفاظ، قصد، مراد و هدف متکلم از ورای تعبیر و بیان بر می آید. این رویکرد به وضوح در مکتب ظاهر گرایان مشاهده می شود.
رویکرد تأویلی هم براساس ذهنیت و انتظارات خود، مضامین و معانی و مقاصدی را به صاحب نص نسبت می دهد و تنها به حدس و تخمین خود اتکا دارد. این رویکرد از حد تأویل هم می گذرد و به تقویل می رسد و چیزهایی را بی دلیل و اساس و بی استناد به نص، به صاحب نص می بندد و از قواعد استدلال علمی پیروی نمی کند؛ البته در روش و رویکرد مقاصدی نیز تأویل وجود دارد؛ اما تأویل مقاصدی به قواعد خاص استنباط علمی مقاصد مستند است.
رویکرد مقاصدی در حد میانه رویکرد لفظی و رویکرد تأویلی قرار دارد. رویکرد مقاصدی از ظاهر گرایی لفظ گرایان فراتر می رود؛ ولی از مرز مقاصد خطاب و کلام که قائم بر دلیل و دلیل قائم بر آن است، تجاوز نمی کند. نقطه عزیمت این رویکرد آن است که الفاظ و مبانی الفاظ، نقطه نهایی در فهم کلام متکلم و ادراک مقاصد او نیست. درست است که چاره جز لحاظ الفاظ و مبانی آن نیست؛ ولی باید به الفاظ، به عنوان ابزار و واسطه ادای مقصود متکلم نگریست؛ نه اینکه این الفاظ، مانع و پرده ای در برابر فهم مقصود متکلم باشد و ما را از درک مقاصد و اهداف متکلم باز دارد و تنها به الفاظ و شیوه های بیان مشغول دارد. رویکرد مقاصدی بر آن است که نص دینی را باید در پرتو مقاصد شناخته شده و اثبات شده فهمید.
چکیده نظریه مقاصد شریعت این است که تکالیف شرعی به هدف حفظ مقاصد آنها است و این مقاصد و اهداف از سه دسته بیرون نیست:
1. مقاصد ضروری که در تأمین مصالح دین و دنیا از آنها گریزی نیست و فقدان آنها موجب اختلال و تباهی بزرگ در دنیا و آخرت می شود و به اندازه نقص و کاستی در آنها، نظام زندگی با کاستی مواجه می گردد.
2. مقاصد احتیاجی (حاجی) که می توان آنها را مقاصد درجه دوم نام نهاد؛ یعنی مقاصدی که به درجه ضرورت نمی رسد؛ اما مردم عادتاً از آن بی نیاز نیستند و زندگی شان بی آن سامان نمی یابد و اگر اساس و معیار ضروریات، اضطرار و ناگزیری نظام زندگی از تأمین آن است، اساس و معیار این قسم دوم، احتیاج سامان یابی زندگی به آن است. کارکرد این مقاصد، ایجاد گشایش و آسانی در زندگی و رفع عسر، تنگی و دشواری از آن است. بنابراین هر مصلحتی که انسان برای توسعه زندگی و خروجی از سختی، رنج و مشقت، بدان نیاز داشته باشد، مقصد احتیاجی و به تعبیر علمای مقاصد «مقصد حاجی» است.
3. مقاصد تحسینی که از آن می توان به مقاصد یا مصالح تجملی نام برد. این مقاصد اهمیتی در سطح دو گونه مقاصد پیشین ندارد و شأنیت تکمیلی و تجملی دارد نظم و سیر زندگی انسان بر این گونه مقاصد متوقف نیست و فقدان آن موجب اختلال، ضرر و حرج نمی شود تنها نقصانی در سطوح کمالی و جسمانی زندگی است.
مقاصد ضروری، بنا به استقرار علمای مقاصد، پنج چیز است: حفظ دین، حفظ نفس، حفظ نسل، حفظ مال و حفظ عقل.
پیشینه بحث مقاصد
علم مقاصد شریعت، خواه آن را به عنوان بخشی از علم اصول فقه بدانیم و خواه علمی مستقل، از دیر باز در میان عالمان مسلمان مورد توجه بوده است؛ اگر چه بحث تابعیت احکام از مصالح و مفاسد، و جست و جوی علل و حکمت های احکام و قوانین شریعت اسلام به طور عام، در میان نوشته ها و گفته های امامان مذاهب اسلامی وجود داشته است؛ ولی اشاره صریح به این رویکرد و وضع ضوابط و قواعد و شرایط برای آن، نخست از سوی امام الحرمین جوینی در کتاب، البرهان، تحقق یافت و سپس شاگردش امام محمد غزالی در دو کتابش «المستصفی» و «شفاء الغلیل» و امام عزبن عبدالسلام در کتاب «احکام الاحکام» و امام قرافی در کتاب «الاحکام» و ابن قیم در کتاب «اعلام الموقعین» به این موضوع پرداخته اند.
سپس متأخر متقدمان، یعنی امام شاطبی که او را شیخ علم مقاصد خوانده اند، به صورتی عمیق به این علم پرداخت و با شیوه ای اصولی و بی سابقه، ارکان این علم را پایه ریزی کرد. در حقیقت می توان گفت که آنچه تا پیش از شاطبی درباره علم مقاصد گفته شده، به مثابه مقدمه ای بر بحث وی در این موضوع است.
نخستین اثری که با عنوان «مقاصد شریعت» تدوین و تألیف شد کتاب الموافقات امام شاطبی است. این کتاب زمانی دراز به بوته فراموشی سپرده شد تا اینکه در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، از سوی پیشگامان جنبش اصلاح دینی در تونس، مانند سالم بوحاجب (1924 ـ 1827 هـ) و محمد الخضر حسین (1958 ـ 1874) و محمد طاهر بن عاشور (1973 ـ 1879م) احیا شد؛ اما حادثه ای که موجب رواج و شهرت فزاینده این کتاب و روش مقاصدی نهفته در آن گردیده، دیدار شیخ محمد عبده از تونس در سال 1884 م و آشنایی وی با این کتاب است. کتاب الموافقات شاطبی در همین سال، برای نخستین بار در تونس به چاپ رسیده بود و عبده پس از بازگشت از تونس به مصر، در ترویج و تبلیغ رویکرد مقاصدی و کتاب شاطبی کوشش های فراوان روا داشت؛ گو اینکه وی به این نتیجه رسیده بود که مبناپردازی برای اندیشه های جدید دینی؛ همیشه در سایه وفاداری محض لفظی به نص ممکن و میسر نیست و برای برون شد از بحران نظریه پردازی، به دایره ای وسیع تر به نام مقاصد کلی شریعت نیاز است که می توان نارسایی های موجود در اصول فقه را به مدد آن بر طرف ساخت.
اما در تونس محمد طاهر بن عاشور، از علمای برجسته جامع زیتونه که از احیا گران کتاب شاطبی است، دستاورد روش شناختی مستقلی را رقم زد و از مرزهای شاطبی هم فراتر رفت و مقاصد را از حالت مبحثی در علم اصول، به علمی مستقل تبدیل کرد. ابن عاشور کتاب خود را با عنوان «مقاصد الشریعة الاسلامیة» در سال 1946 م منتشر کرد.
وی هدف از تألیف این کتاب را چنین ابراز کرده است: «نگارش مباحثی ارزشمند از مقاصد شریعت اسلامی و تمثیل برای آن و استدلال برای اثبات آن است تا مرجع (حل) اختلاف نگره ها و وسیله کاستن از اختلاف میان فقهای ملت ها... و یاری رساندن به مسلمانان در تشریع مصالح مستحدثه اشان باشد.
در دوران معاصر، کتاب های فراوانی در این موضوع تألیف شده است که از مهم ترین آنها چنین یاد کرد:
المقاصد العامة للشریعة الاسلامیة؛ دکتر یوسف حامد العالم.
مقاصد الشریعة الاسلامیة و مکارمها؛ علال الفاسی.
نظریة المقاصد عند الامام الشاطبی؛ دکتر احمد ریسونی.
نظریة المقاصد عند الامام الطاهر بن عاشور؛ اسماعیل الحسنی.
منابع نظریه مقاصد
مقصود از منابع، مستنداتی است که برای اثبات حقانیت، مشروعیت و ضرورت مقاصد شریعت ارائه می شود. اصحاب نظریه مقاصد شریعت معتقدند که از زمان نزول قرآن کریم بر پیامبر(ص) و شکل گیری شریعت اسلام، ارتباط احکام کلی و جزئی شریعت اسلام با حکمت ها، مصالح و معانی ای که متکفل سعادت انسان در دنیا و آخرت اند، مورد تأکید بوده است. با تتبع در نصوص شریعت که مبین ارتباط محکم میان احکام و حکمت ها هستند و توضیح می دهند که این احکام چیزی جز ابزارهایی برای تحقق مقاصد عالیه حیات نیستند، به روشنی می توان صدق ادعای فوق را دریافت؛ برای مثال می توان به آیه 183 سوره بقره، درباره روزه اشاره کرد که هدف از آن را تقوا بر شمرده است: «کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون». یا آیه 45 سوره عنکبوت که نماز را عامل باز دارندگی از فحشا و منکر و موجب یاد خدا می داند: «ان الصلوة تنهی عن الفحشا و المنکر و لذکر الله اکبر» و ده ها آیه دیگر که از یک سو ارتباط احکام شرعی را با قانون هدف مندی بیان می کنند و از سوی دیگر، بیهودگی در امر تشریع را نفی می کنند. چنین سنت های کلی و فراگیری که رویه شارع در امر تشریع بوده و به گونه حقیقتی ثابت، تثبیت شده اند، قابل نقض نیستند و عقلایی بودن شریعت اسلام را منعکس می کنند.
ادله مقاصد
نظریه پردازان مقاصد شریعت سه دلیل برای استنباط مقاصد ضروری شریعت بر شمرده اند:
1. دلیل نص. 2. دلیل عقل. 3. دلیل واقع.
1. دلیل نص
کتاب، سنت و اجماع که هر سه نص شرعی را تشکیل می دهند، دلیل شرعی نخست برای استنباط مقاصد شمرده شده اند؛ امام غزالی می گوید: مقاصد شرع با کتاب، سنت و اجماع شناخته می شوند. بنابراین هر مصلحتی که بازگشتش به حفظ مقصودی که از کتاب، سنت و اجماع فهمیده می شود، نباشد، باطل است و وانهاده می شود» .
از این رو دلیل استقرای شریعت، از مهم ترین راه های استدلال بر مقاصد شریعت است. شاطبی هم در موضوع درک قصد شارع از وضع شریعت و دریافتن مقاصد ضروری خاص، این دلیل را مبنا قرار داده است. وی در مبناپردازی برای قصد شارع می گوید: این ادعا که شارع قصد حفظ قواعد سه گانه ضروری، احتیاجی و تحسینی را داشته است، باید به دلیل قطعی یا ظنی مستند باشد؛ اما دلیل ظنی باطل است، اگر چه اصلی از اصول شریعت، بلکه اساس اصول آن است؛ اما اصول شریعت، قطعی است و اصول اصول شریعت هم به طریق اولی باید قطعی باشد و اگر اثبات آن به وسیله دلیل ظنی جایز می بود، اصل و فرع شریعت هم ظنی می شد که این باطل است؛ پس باید قطعی باشد و ادله آن هم قطعی باشد. دلیل این امر استقرار شریعت و تأمل در ادله کلی و جزئی و امور عام مشتمل بر این موضوع است که تا حد استقرای معنوی که به دلیل خاصی ثابت نمی شود، می رسد... در استقرای معنوی مجموعه ای از ادله، به امر واحدی اشاره دارند و در اثبات قصد شارع در این قواعد، به دلیل خاصی اتکا نمی شود، بلکه از ظواهر، عمومات، اطلاقات، مقیدات و جزئیات خاص در وقایع مختلف در هر باب از ابواب فقه، آن قصد دریافته می شود و قواعدی که ادله شرعی بر آنها استوار است درک می شود.
شاطبی درباره مقاصد ضروری خاص شریعت می گوید: امت اسلام، بلکه دیگر ملل بر این امر اتفاق نظر دارند که شریعت برای حفظ مقاصد پنج گانه دین، نفس، نسل، مال و عقل وضع شده است. علم به این امر برای امت شبه بدیهی است و مبنای آن به دلیل معینی اثبات نشده است و اصل معین و برجسته ای نداریم که مبنای این مطلب باشد، بلکه هماهنگی و هم نوایی آن با شریعت از دل مجموعه ای از ادله که به باب خاصی منحصر نیستند، استحصال می شود و اگر این امر به دلیل معینی مستند بود عادتاً باید تصریح و تعیین می شد و اهل اجماع به آن رجوع می کردند؛ ولی چنین نیست، زیرا هر یک از این مقاصد ضروری، به تنهایی ظنی است، چنان که در تواتر معنوی خبر واحدی هم می تواند مفید علم باشد.
بنابراین، هیچ یک از مقاصد ضروری پنج گانه، با نص واحدی اثبات نشده اند، بلکه با کثرت نصوص متواتر که اشکال و دلالت ها و مقتضیات متفاوتی دارند، اثبات شده است. کسی که در شریعت تفحص کند، سرتاسر آن را از دلائل قاطعی لبریز خواهد یافت که صحت این استنتاج را اثبات می کند. به این ترتیب روشن می شود که دلیل استقرای شریعت، مهم ترین مبنا در استدلال قطعی بر مقاصد عام و کلی شریعت، با انواع سه گانه اش است.
2. دلیل عقل
بحث از عقل و دلیل عقلی در حوزه اندیشه اسلامی، همواره پای مسئله کلامی معروف حسن و قبح عقلی را که از مسائل اختلافی بزرگ و موجب انشعاب های کلان در میان متکلمان اسلامی بوده است، به میان می کشد. بر مبنای اعتقاد به توانایی عقل، در تشخیص حسن و قبح، عقل نیز از منابع تشخیص مقاصد شریعت خواهد بود. از نظر اصحاب نظریه مقاصد شریعت، نخستین مصالحی که عقل می تواند تشخیص دهد، تشخیص مصالح ضروری پنج گانه است، زیرا این مقاصد پنج گانه، هم پر آوازه اند و هم واضح و هم محل نیاز مردم، چرا که وجود انسان ها به این مقاصد مشروط است و وجود حیات بشری و تضمین استمرار آن و مصونیت آن از تباهی، به تأمین این مصالح پنج گانه منوط است.
3. دلیل واقع
واقعیت موجود یا زیست جهان که مجرای تجارب و عادات بشر است، از منابع تشخیص مقاصد است. نظریه پردازان مقاصد می کوشند، پس از منبع نص و عقل، منبعی هم در واقعیت، برای حصر مقاصد پنج گانه بجویند. شمس الدین محمد بن امیرالحاج در کتاب التقریر و التجیر بشرح التحریر می گوید: حصر مقاصد ضروری در این پنج مورد با نظر به واقع و عادات ملل و شرایع، از رهگذر استقرا ثابت شده است».
سیف الدین آمدی نیز در کتاب الاحکام فی اصول الاحکام، حصر مصالح ضروری را در این موارد پنج گانه، ناظر به واقعیت می داند و وجود مقصد ضروری ای را که خارج از این موارد باشد، عادتاً منتفی می شمارد.
اصحاب این نظریه معتقدند که واقعیت خارجی در تحدید مقاصد شریعت، با عقل و نص هماهنگ است، زیرا جهان طبیعت و شریعت، از نظر نگاهی توحیدی در امتداد یکدیگرند؛ نه در عرض هم سنت خدا در آفرینش و شریعت یکی است و از هم متفاوت و مختلف نیست، زیرا همان گونه که خدا در جهان هستی سنت های ثابتی دارد، سنت های شرعی اجتماعی مستقری هم دارد و این امر به شکل واضح، از وحدت اراده الهی در سطوح آفرینش و تشریع حکایت می کند و هماهنگی و انسجام میان قوانین طبیعی و قوانین شرعی را تحقق می بخشد و تناقض، تضاد، اصطکاک و بیهودگی را از آن دو حوزه دور می کند.
بازنگری در مقاصد
از مسائلی که توجه پژوهشگران اندیشه مقاصدی را به خود جلب کرده، بازنگری در شمار مقاصد پنج گانه مشهور است. دکتر احمد ریسونی معتقد است که حصر مقاصد ضروری شریعت در این موارد پنج گانه، به رغم شبه اجماعی بودن آن، به بازنگری نیاز دارد، زیرا این حصر، بنابر اجتهاد است و از قدیم نیز مواردی به این مقاصد پنج گانه افزوده شده است. اجمالاً مقاصدی که علمای معاصر بر مقاصد پنج گانه مشهور افزوده اند عبارت است از حفظ فطرت، نظام، مساوات، آزادی و عدالت، کرامت، حق، امنیت، وحدت، اخلاق، صلح، شناسایی متقابل و...
مقاصد یاد شده از خلال نوشته های ابن عاشور، علال الفاسی، طه عبدالرحمن، احمد ریسونی و جمال الدین عطیه استخراج شده است.
در اینکه این افزوده ها مقاصدی شرعی و معتبرند و دارای اهمیتی ویژه در حفظ نظام شریعت و تأمین مصالح مردم هستند، اختلافی نیست. اختلاف بر سر این است که آیا این مقاصد، ضروری اند یا خیر؟
به هر روی، افزودن مقاصد جدید بر مقاصد پنج گانه باید به ادله قوی مستند باشد. در ادبیات مقاصدی جدید، سه رویکرد متفاوت در بحث مقاصد ضروری وجود دارد:
رویکرد نخست، رویکرد ابن عاشور و علال الفاسی است. رویکرد دوم را احمد ریسونی و طه عبدالرحمن و جمال الدین عطیه نمایندگی می کنند و رویکرد سوم از آن طه جابر العلوانی است که نظریه ای متفاوت با عنوان «نظریه مقاصد و الای شرعی حاکم دارد و شمار مقاصد را از پنج به سه مورد تقلیل داده است. این سه مقصد عبارت است از: توحید، تزکیه و عمران (آبادانی).
1. رویکرد ابن عاشور و علال الفاسی
طاهر بن عاشور و علال الفاسی به توسعه دائره مقاصد شرعی و تداوم اجتهادی متناسب با مقاصد شارع در این مبحث معتقد هستند تا بتواند مصالح امت را تحقق بخشد؛ اما این دو هیچ گاه خواهان بازنگری در اصل حصر پنجگانه مقاصد ضروری نبودند. طاهر بن عاشورا در باب استحصال و مبناپردازی برای شماری از مقاصد شرعی که دارای دلالت ها و ابعاد مصلحتی تمدنی در حفظ نظام شریعت و مصالح امت است، تلاش بسیاری کرد. مهم ترین مقاصدی که وی بر می شمارد، عبارت است از: حفظ فطرت، نظام، مساوات، آزادی و حقوق مردم، وی صفتی ضروری، بر این مقاصد نمی افزاید؛ نه ضروری به معنای متداول در کتاب «مقاصد الشریعة الاسلامیة» و نه به معنایی که خود وی شخصاً تعریف کرده است. وی در تعریف مقاصد ضروری چنین می گوید: «فالمصالح الضروریة هی التی تکون الامة بمجموعها و آحادها فی ضرورة الی تحصیلها بحیث لایستقیم النظام باختلافها فاذا انحزمت تؤول حالة الامة الی فساد و تلاش، و لست اعنی باختلال النظام هلاکها و اضمحلالها لان هذا قد سلمت منه اعرق الامم فی الوثنیة و الهمجیة ولکنی اعنی ان تصیر احوال الامة شبیهة باحوال الانعام بحیث لاتکون علی الحالة التی اراد الشارع منها و قد مثل الغزالی فی المستصفی و ابن الحاجب و القرافی و الشاطبی هذا القسم الضروری بحفظ الدین و النفوس و العقول و الاموال و الانساب».
مصالح ضروری همان است که مجموعه و افراد امت، به کسب و تحصیل آنها نیاز ضروری دارند، به گونه ای که نظام (جامعه) در صورت اختلال به این مصالح، سامان نمی یابد و در صورت پریشانی حال امت رو به تباهی و فرو پاشی خواهد نهاد. مقصودم از اختلاف در نظام امت، هلاکت و اضمحلال نیست، زیرا مشرک ترین و آشوب زده ترین ملت ها از چنین چیزی در امان اند؛ اما مقصودم این است که احوال امت، همانند احوال چارپایان شود؛ به گونه ای که آن گونه که شارع از او خواسته است نباشد. غزالی در المستصفی و ابن حاجب و القرافی و شاطبی این قسم ضروری را حفظ دین و نفس و عقل و مال و نسل دانسته اند.
تعریفی که ابن عاشور ارائه می دهد، به مجموع مقاصد احتیاجی صرف منطبق است، زیرا هرگاه چنین مقاصدی مختل شود، حیات امت شبیه حیات چارپایان می شود؛ اما مقاصد ضروری پنج گانه چنین نیست، زیرا هر گاه این مقاصد دچار اختلال شوند، احوال بشر در حد معینی از تباهی متوقف نمی شود؛ بلکه به فنای کلی می انجامد.
علال الفاسی متفکر اسلام گرای مغربی نیز، همانند ابن عاشور، همان مقاصد یاد شده را به شمار مقاصد شریعت می افزاید و همانند وی صفت ضروری را برای این مقاصد اضافی ذکر نمی کند؛ به هر روی نمی توان تمام آنچه را بن عاشور و الفاسی افزوده اند، از مقاصد ضروری شمرد، زیرا برای مثال، حفظ فطرت همان حفظ دین است: «فاقم وجهک للدین حنیفاً فطرة الله التی فطر الناس علیها» (روم /30) .
تأمین عدالت و آزادی و حقوق انسان ها و مانند آنها قابل ارجاع به اصول و مقاصد ضروری، مانند حفظ نفس و حفظ مال است.
2. رویکرد ریسونی، طه عبدالرحمن و جمال عطیه
هر سه متفکر یاد شده؛ مدعی افزودن پاره ای مقاصد به مقاصد ضروری پنج گانه اند؛ اما یک نگره ای متفاوت دارند. احمد ریسونی خواهان بازنگری در «مبدأ حصر پنج گانه» مقاصد ضروری است و طه عبدالرحمن نسبت به این مبدأ متعرض است و جمال الدین عطیه به اقدامی نظری در بازنگری در مبدأ یاد شده دست زده است. احمد ریسونی تنها به دعوت به بازنگری در مقاصد پنج گانه ضروری اکتفا ورزیده و آن را تنها مسئله ای اجتهادی دانسته و متمرکز شده که نباید مقاصد دیگری را که اهمیتی کمتر از مقاصد ضروری پنج گانه ندارند، نادیده بگیریم. وی به نظر احمد خملیشی اشاره می کند که عدالت و حقوق فرد را در ضمن مقاصد ضروری شریعت قرار داده است.
اما دکتر طه عبدالرحمن اعتراضات روش شناختی متفاوتی به تقسیم و ترتیب بندی ارزش های شرعی دارد. وی تقسیم بندی علمای اصول از ارزش ها به سه دسته ضروری، احتیاجی و تحسینی (تجملی) را نمی پذیرد و معتقد است که این تقسیم بندی به شرط تباین که از شروط تقسیم بندی است، اخلال وارد ساخته است، زیرا ارزش هایی که بخش مقاصد ضروری از آن تشکیل شده است، یعنی دین، نفس، عقل، نسل و مال، با این تقسیم بندی مستقل نخواهند بود، بلکه دو بخش دیگر مقاصد، یعنی مقاصد احتیاجی و تحسینی نیز در آن مشارکت دارد. و مثال آن احکام سه گانه مربوط به تحریم زن است که حکمی شمرده می شود که ارزشی ضروری را محقق می کند و حکم تحریم نگاه به عورت زن که آن ارزشی احتیاجی را محقق می کند و تحریم تبرج زن که ارزش تحسینی است و همه آنها در حفظ نسل مشترک اند.
اعتراض خاصی که بر ارزش های ضروری وارد است اینکه به شرایط تقسیم اخلال وارد ساخته است، زیرا شرط «تام بودن حصر» در این تقسیم رعایت نشده است. اصولیان این ارزش ها را در پنج مورد استقرا شده محصور ساخته اند: حفظ دین، حفظ نفس، حفظ عقل، حفظ نسل و حفظ مال؛ در حالی که مانع ارزش های دیگری نیز مانند حفظ آبرو، حفظ عدالت، حفظ آزادی، حفظ تکامل و دیگر مواردی که مقتضی تحولات زندگی انسان است نمی شود. شرط تباین هم رعایت نشده است، زیرا یکی از این ارزش ها با دیگر ارزش ها تباین ندارد. حفظ مال بی حفظ عقل میسر نیست، بنابراین عقل بخشی از مال است و حفظ نسل جز با حفظ نفس میسر نیست؛ بنابراین نفس نیز جزئی از نسل است و حفظ نفس نیز بدون حفظ دین ممکن نیست، بنابراین دین بخشی از نفس است».
اعتراضات طه عبدالرحمن بر تقسیم بندی مقاصد شریعت بی پاسخ نمانده است عبدالنور بزا این اعتراضات را نا وارد دانسته است. وی در پاسخ به اعتراض نخست و کلی طه عبدالرحمن می گوید: اندراج احکام مربوط به ارزش های احتیاجی و تحسینی تحت ارزش های ضروری پنجگانه، زیانی به حصر ارزش های ضروری در موارد پنج گانه نمی رساند، زیرا ارزش های ضروری پنج گانه، قاعده اصلی اند و دیگر ارزش های احتیاجی و تحسینی تابع آن و خادم آن و موجب تقویت آن هستند. همین امر موجب شده تا تحریم نگاه به عورت زن، ارزشی احتیاجی و ارزش تحریم تبرج (جلوه گری) زن، ارزشی تحسینی باشد و این هر دو در ارزش حفظ نسل ادغام می شوند که ارزشی ضروری است، زیرا هر ارزشی احتیاجی و تحسینی یا مقدمه یا همراه یا تابع ارزش ضروری است. وی در پاسخ به اعتراض خاص نسبت به ارزش های ضروری می گوید: این اعتراض هم با همان منطق پاسخ قبل پاسخ گفته می شود، زیرا حفظ آبرو و عدالت و آزادی و دیگر مقاصد جدید و قدیم، شرط تطابق کامل با ارزش های ضروری را ندارند، چرا که فقدان این ارزش ها و مانند آن، فقدان حیات را به یکباره از پی ندارد و از این حیث، این ارزش ها متفاوت از ارزش های ضروری پنج گانه اند و نبود آنها در نهایت موجب رنج و مشقت و سختی و تنگنا است.
اعتراض دوم طه عبدالرحمن هم فاقد برهان است، زیرا روشن است که هر یک از ارزش های پنج گانه، بر ارزش های دیگری مبتنی است؛ ولی تلازم وجودی میان مصالح دنیا و آخرت و برای مثال تلازم وجودی میان عقل، تدین، نفس، نسل و...، به معنای عدم تباین جنس این ارزش ها در واقع نیست، وگرنه می توان همه آنها را یک ارزش و یک مصلحت دانست؛ در حالی که مشخص است که همه این مصالح و مقاصد ضروری پنج گانه، یکی نیستند و روشن است که مثلاً دین چیزی است و نفس چیزی دیگر و همین گونه است بقیه مقاصد.
اما دکتر جمال الدین عطیه اصل حصر پنج گانه مقاصد را مورد بازنگری قرار داده، از مقاصد پنج گانه به حوزه های چهارگانه منتقل شده است. وی چهار حوزه را برای مقاصد تعریف می کند: حوزه فرد، حوزه خانواده، حوزه امت اسلام و حوزه کل بشریت.
3. رویکرد طه جابر العلوانی
استاد طه جابر العلوانی متفکر برجسته عراقی و مدیر مرکز جهانی اندیشه اسلامی، رویکرد متفاوت از دو رویکرد یاد شده دارد. وی به جای آن بر چیزی که مقاصد شریعت بیفزاید، آن را به سه مقصد اساسی کاهش داده است: وی در کتاب «مقاصد الشریعه، نظریه و مقاصد عالیه و حاکم شریعت» را تأسیس کرده و آنها را کلیات مطلق قطعی دانسته که منابع آنها استقرای تام محکمات قرآن و سنت نبوی صحیح و تلقی موافقانه عقول است. این سه مقصد اساسی عبارت است از توحید، تزکیه و آبادانی.
وی این سه مقصد را مشترکات مندرج تحت مفهوم عبادت می داند، زیرا توحید مغز و اساس عبادت است و تزکیه هدف، مقصد و غایت آن و آبادانی (عمران) آیینه توحید و ثمره تزکیه است. این مقاصد سه گانه عالیه، ضرورتاً دیگر سطوح مقاصد، مانند عدالت، آزادی و برابری را می طلبد، چنان که تمرکز اصولیان و فقیهان را بر مسئله مقاصد شریعت می طلبد. از نظر علوانی طبقه بندی مقاصد به سه دسته ضرروریات، حاجیات و تحسینیات، نتوانسته است منظومه ای از احکام مورد نیاز ما را برای پوشش دادن مسائل مستحدثه (نو پدید) تولید کند، بلکه به بیان حکم شریعت و تشریع و فوائد آن که به سه دسته یاد شده باز می گردد، اکتفا کرده است.
