خواب نعمتی ناشناخته (۳)

خواب روز هر چند در شرائط مساعد و اوضاع آرامی صورت گیرد، به هیچ عنوان نمی تواند مزایا و خصایص استراحت و خواب شب را دارا باشد، آن خواب دیدنی که منجر به تکامل مغزی شده و تقویت حافظه را سبب می گردد نمی توان با خواب روز به دست آورد و نیز آسایش بدنی و آرامش روحی در خواب شب نهفته است، از آیات قرآن کریم که درباره خواب و شب آمده بر می آید که استراحت بدن و تسکین روان به وسیله یک خواب طبیعی درست و معتدل در هنگام تاریکی شب به دست خواهد آمد همچنین از دیدگاه اسلام رویای شب بر رویای روز رجحان دارد.

خواب اوایل شب نیز نسبت به خواب نیمه های شب برتری داشته و پژوهشگران ثابت کرده اند انسان به مرحله چهارم خواب که غالبا در نیمه اول شب صورت می گیرد،نیاز افزونتری دارد. این نکته نیز به ثبوت رسیده که در مراحل گوناگون خواب تغییرات محسوسی در هورمونها، قند خون و عناصر دیگر حاصل نمی شود اما یکی ازهورمونها که «سوماتورمون » نام دارد، در آغاز خواب افزایش می یابد و سپس به تدریج در مراحل بعدی خواب از میزان آن کاسته می شود، در اسلام خواب اول شب مستحب و شتاب نمودن در استراحت اول شب استحباب دارد و نیز باید دانست که قوم لوط روزها می خوابیدند تا شبها را بتوانند بیدار باشند.

البته نباید فراموش کرد که در قرآن و حدیث به خواب قیلوله (خواب قبل از ظهر)

تاکید شده و حضرت امام کاظم(ع) فرموده اند (وقتی روزه دار هستید) قیلوله کنید، زیرا به راستی پروردگار مهربان بنده روزه دارش را از (رزق بهشتی) درخواب بهره مند می نماید ⁽¹⁾ .

بنا به نظرات بعضی از مفسران آیه :اصحاب الجنه یومئذ خیر مستقر او احسن مقیلا) ⁽²⁾ . «اهل بهشت در این روز در بهترین جایگاه و بهترین مکان برای آرامش هستند». اشاره به خواب قیلوله اهل بهشت (به خاطر کلمه مقیلا) دارد، این خواب قبل از غذا خوردن و پیش از ظهر صورت می گیرد و وقتی ما در چنین زمانی خوابیدیم بدن استراحت مختصری کرده و روان آرامش یافته و برای خوردن غذا هم معده آماده می شود و هم دچار خستگی عصبی نیستیم که این حالت خود در اختلالات گوارشی دخالت دارد.

در روایات نیز آمده است خواب قیلوله برای کمک به بیداری و شب زنده داری موثراست، این خواب در اسلام مستحب بوده اما شرط آن این است که با شکم کاملا خالی نباشد یعنی فرد صبحانه خورده باشد و نیز زمان آن باید کوتاه و مختصر باشد.

از حضرت امام باقر(ع) نقل کرده اند که ایشان فرموده اند خواب قبل ازظهر(قیلوله) نعمت است و حضرت رسول اکرم(ص) به شخصی که شکایت کرد حافظه قوی داشتم و اکنون از دست داده ام، فرمودند خواب قیلوله داشته ای و ترک کرده ای،عرض کرد: آری، فرمودند: باز خواب قیلوله را ادامه بده، او اطاعت کرد و حافظه خود را به دست آورد ⁽³⁾

خوابیدن بعد از عصر در اسلام مذمت شده و در کتاب تقویم المحسنین آمده است که رسول اکرم(ص) فرمودند: کسی که بعد از عصر بخوابد و حافظه و عقلش دچار زوال شود، پس خود را سرزنش کند و منظور از عصر هنگامی است که سایه هر شئ به اندازه دو برابر خودش بشود.

خوابیدن بین نماز مغرب و عشا باعث قطع روزی می شود و در روایت مرسل از حضرت رسول الله(ص) مروی است که خواب هنگام روز پنج نوع است: عیلوله که خواب بین الطلوعین است و مکروه می باشد و اگر شخصی بعد از طلوع فجر صادق تا طلوع آفتاب عمدا بخوابد، کراهت دارد و حتی این فعل حرام است.

حضرت امام سجاد(ع) به ابی حمزه ثمالی فرمود: خوابیدن قبل از طلوع آفتاب رابرای تو روا نمی دانم، زیرا حق تعالی روزی بندگان را در این وقت قسمت می نمایدو از نبی اکرم(ص) است: زمین به سوی خدا از سه چیز می نالد: خون حرامی که برآن ریخته شود، غسلی که از زنا کنند، خوابیدن قبل از طلوع آفتاب و از حضرت صادق(ع) نقل نموده اند که ایشان فرموده اند: خواب بامداد شوم است و روزی رامانع شده و رنگ چهره را زرد می کند و مرغ بریان و ترنجبین در این وقت بنی اسرائیل نازل شد و آنان که در خواب بودند از آن محروم شدند، البته اگرکسی به هنگام صبح صادق بیدار شده و تا قبل از طلوع آفتاب کارهای واجب و امورعبادی خود را انجام دهد، بر او اشکالی وارد نباشد زیرا روایت شده که حضرت رضا(ع) به شخصی فرمود بعد از طلوع آفتاب به نزدم بیا که قبل از آن می خوابم.

خواب فیلوله به خوابیدن بعد از طلوع آفتاب گویند و ابتدای روز صورت می گیرد،این خواب نه تنها خاصیتی ندارد، بلکه موجب ضعف می شود.

خواب قیلوله که بدان اشاره شد، خواب حیلوله و آن خواب هنگام اذان ظهر و بعداز آن است و گفته اند: این خواب ظلمت است زیرا وقت عبادت و از بهترین اوقات دعا و اجابت آن و نیز باز شدن ابواب آسمان می باشد.

خواب غیلوله که در انتهای روز صورت گرفته و امراض بدنی و ظاهری را به ارمغان می آورد ⁽⁴⁾ .

سیاحت راحت

خوابیدن انسان با مسائل جغرافیایی و پدیده های جوی سخت در ارتباط می باشد، ما باید در جایی بخوابیم که دارای دمای متناسب، رطوبت نسبی توام بااعتدال و نیز هوایی سالم و پاکیزه داشته باشد وقتی ما یک خواب راحت و خوبی می کنیم، زمین مسافتهای زیادی را دور خورشید پیموده و در واقع ما هم در این مسیر مشغول حرکت بوده ایم ولی به آن توجه نداریم، حتی در بیداری از این سفرکره زمین غافلیم، همچنین هنگامی که در سرزمینی عده ای از مردم مشغول استراحت شبانه هستند در جای دیگر افرادی اوقات خود را به تلاش و فعالیت می گذرانند وهنوز شب آنها فرا نرسیده است، در مناطق معتدله خواب مردم زیاد با مشکل توام نیست ولی در نقاط گرم و مرطوب استوایی و خصوصا در نواحی قطب شمالی و قطب جنوب که در حالت متناوب شش ماه شب و شش ماه روز دارند خوابیدن انسانها ازحالت معمولی خارج می شود و مثلا آنان که شش ماه تمام تابستان را سپری می کنند،خوابی ندارند و اگر هم استراحتی دارند، مختصر است.

وقتی هوا سرد می شود، بدن ما برای گرم شدن به حرارت زیادی نیاز دارد و گرمای افزونتری مصرف می کند، به همین خاطر در بعضی کشورهای سردسیر مثل سوئد و نروژاهالی این نقاط به خواب افزونتری نیاز دارند، زیرا به هنگام خواب بدن انسان انرژی فراوانی ذخیره می کند.

در کشورهایی که گرمای طاقت فرسا و خشنی دارند، اهالی خیلی زود کار خود راشروع می کنند و وقتی گرمای هوا به حداکثر رسید، استراحت می کنند.

مشهور بین علما آن است که خوابیدن در مساجد مکروه بوده و در احادیث آمده که در مسجدالحرام و مسجد حضرت رسول اکرم(ص) نخوابید، در مکانی که انسان تنهاست نباید بخوابد و به استناد روایات معتبر تنها خوابیدن موجب اختلالات عصبی وخوابهای پریشان و آشفته می شود.

از حضرت امام موسی کاظم(ع) منقول است که اگر کسی خواهد در بیابانی تنهابخوابد این ذکر را بر زبان جاری نماید: «اللهم انس وحشتی و اعنی علی وحدتی ». در احادیث معتبره از خوابیدن بر بامی که دیوار ندارد، و یا تنهاخوابیدن بر بام نهی شده و حتی از امام صادق(ع) روایت شده که اگر بام از سه جهت هم دوایر داشته باشد کفایت نمی کند و باید هر چهار ضلع آن محصور باشد ⁽⁵⁾ .

خوابیدن در اتاقی که نور خورشید به طور مستقیم بر آن می تابد و نیز اتاق فاقددر و پوشش همچنین جایی که سقف بسیار مرتفعی دارد مکروه است.

از خوابیدن در مکانی که زباله آن خارج نشده و تار عنکبوت در آن است و نیزتصویر انسان یا حیوان یا مجسمه ای در آن نصب شده، اجتناب کنید.

استراحت در مکان غصبی و یا مشتبه روا نبوده و فرشتگان از مکان نجس تنفردارند و نیز پرهیز از خوابیدن در فضایی که شخص جنب یا حائض باشد، شایسته است ⁽⁶⁾ .

انسان موقع خوابیدن باید از اکسیژن سالم و هوای تمیز توام با طروات استفاده کند و از این جهت به خوابیدن در جایی که هوای مصفایی دارد و نسیمی درحال وزش است توصیه شده و از خوابیدن در نواحی آلوده و محیط کثیف نهی شده وخوابیدن زیر درخت (هنگام شب) کراهت دارد، زیرا شب هنگام در محیطی که درختان سبز وجود دارند، اکسیژن محیط به حداقل می رسد ولی میزان گاز کربنیک که برای تنفس انسان زیان بار است، زیاد می باشد ⁽⁷⁾ .

از حضرت صادق(ع) روایت شده که چون کسی از خواب برخاست این ذکر را بر زبان جاری سازد: «سبحان الله رب النبیین و آله المرسلین و رب المستضعفین والحمدلله الذی یحیی الموتی و هو علی کل شی قدیر» و چون این آیه را بگوید،پروردگارش فرماید: راست گفت بنده من و مرا سپاس گفت.

در حدیث دیگر آمده است که مسلمان وقتی بیدار شود بگوید:

«سبوح قدوس رب الملائکه والروح سبقت رحمتک غضبک لا اله الا انت ظلمت نفسی فاغفر لی وارحمنی انک انت التواب الرحیم الغفور».

در خوابگاه رسول اکرم(ص) مشرکان مکه از این که حضرت محمد(ص) در یثرب پایگاه دومی به دست آوردند، خت بیمناک گردیدند و نمی دانستند چگونه از این شکوفایی شکوهمند جلوگیری کنند، رسول خدا(ص) به یاران خویش دستور دادند تا به مدینه مهاجرت کنند و به انصار بپیوندند.

در ربیع الاول سال سیزدهم هجرت -که مهاجرت پیامبر در آن اتفاق افتاد- در مکه جز رسول اکرم(ص) حضرت علی(ع) و گروه معدودی از مسلمانان نبودند و این عده نیز در آستانه مهاجرت بودند که ناگهان مغرضین و دشمنان مشرک در جلسه مشورتی «دارالندوه » گرد آمدند تا برای کشتن پیامبر نقشه ای را طرح ریزی کنند، آنان تصمیم گرفتند از تمام قبائل افرادی انتخاب شوند و شبانه به صورت دسته جمعی به خانه حضرت محمد(ص) یورش ببرند و او را بکشند تا خونش در میان تمام قبائل پخش گردد و قاتل آن حضرت مشخص نباشد ⁽⁸⁾ .

اما خداوند لایزال از توطئه آنان باخبر بود و فرستاده خویش را از نقشه های شوم مشرکان توسط فرشته وحی آگاه ساخت و بنا به نظر مفسران آیه ذیل در این موردنازل گردید:

(و اذ یمکر بک الذین کفروا لیثبتوک او یقتلوک او یخرجوک و یمکرون و یمکرالله والله خیر الماکرین) ⁽⁹⁾ .

«(ای پیامبر) آن هنگام را به خاطر آور که کافران درباره تو نقشه ای طرح کردند تا در بندت افکنند یا به قتلت برسانند یا از (مکه) بیرونت کنند، آنان مکر پیشه نمودند و خدا نیز مکر کرد و بهترین مکر کنندگان خداوند است ».

رسول اکرم(ص) برای رهایی از توطئه خطرناک کافران از سوی خداوند مامور گردیدمکه را به قصد مدینه ترک نماید و این برنامه را با مراقبت کامل عملی سازد،قرار بر این شد پیامبر مهاجرت نماید و کسی در رختخواب آن وجود مبارک بخوابدتا مشرکان تصور کنند رسول خدا(ص) بیرون نرفته و در خانه مشغول استراحت است ودر نتیجه به جای کنترل معابر منتهی به مدینه به فکر محاصره خانه باشند.

کسی که برای این جانفشانی انتخاب گردید، و لیاقت چنین کاری را داشت، اول کسی بود که به پیامبر ایمان آورد و از نخستین روزهای بعثت پروانه وار شمع وجودرسول اکرم(ص) بود و این انسان والا و جانباز و فداکار فردی جز حضرت علی(ع)نبود، از این جهت پیامبر رو به سوی وی نمود و فرمود:

امشب در بستر من استراحت کن و آن برد سبز رنگی را که هنگام خواب به روی خودمی کشیدم به روی خود بکش، زیرا از سوی مخالفان و معاندان توطئه ای برای کشتن من تدارک دیده شده و باید به مدینه مهاجرت کنم.

حضرت علی(ع) از آغاز شب در خوابگاه پیامبر آرمید، پاسی از شب گذشت که چهل نفر کافر مسلح خانه وحی را محاصره نمودند، آنان با بررسی اوضاع متوجه شدندکسی در خوابگاه پیامبر است، و به تصور خویش فکر کردند او خود رسول اکرم(ص)است و شاید قصد مهاجرت ندارد.

پیامبر اکرم(ص) به طریقی از خانه بیرون رفتند که آن فرومایگان متوجه این مهاجرت نشدند و نیز آن حضرت از آغاز سوره یس تا آیه نهم تا (فهم لا یبصرون)به هنگام خروج از خانه تلاوت فرمود و از تفاسیر شیعه چنین مستفاد می گردد که آنان در موقع بیرون رفتن رسول اکرم(ص) به خواب رفته و منتظر بودند بامدادان و در هوای روشن به بسترش یورش برند و نمی دانستند نبی اکرم(ص) از مکر آنان توسط وحی آگاه شده است. برخی هم خاطرنشان نموده اند که چشمهای مشرکان باز بودولی از روی کرامت و اعجاز بیرون رفتن رسول خدا(ص) را متوجه نشدند.

رفته رفته تیرگی شب به تحلیل رفت و صبح صادق در افق هویدا گشت، مشرکان عاصی و خشمگین درحالی که دستها به قبضه شمشیر برده و با شور خاصی می خواستند به نیت پلید خویش برسند، وارد بیت پیامبر شدند و متوجه اتاق خواب وی گشتند،حضرت علی(ع) سر از بالین برداشت و برد سبز رنگ را برکناری نهاد و با کمال خونسری فرمود: چه می خواهید؟ دنبال که هستید؟ آنان درحالی که برافروخته وآشفته به نظر می رسیدند و از شدت خشم رگهای گردنشان متورم شده بود، فریادزدند: محمد را می خواهیم، او کجاست؟ مخفی گاهش را به ما نشان دهید، حضرت علی(ع) فرمود: مگر ایشان را تحویل من داده بودید، تا به شماها بسپارمشان، آن سرور عالمیان اکنون در خانه نیست، مهاجمان از شدت غضب می لرزیدند و خشم گلوی آنان را در فشار قرار داده بود. و از این که تا بامداد صبر کرده بودند، نادم گشتند و تصمیم گرفتند پیامبر را در مسیر راه مدینه بیابند و کار او رابسازند پیامبر(ص) نخستین شب هجرت و دو شب پس از آن را درغار ثور، -جنوب مکه و نقطه مقابل مدینه- بسر بردند و سپس به سوی مدینه مهاجرت فرمودند.

جانبازی حضرت علی(ع) در این ماجرا در درجه ای از ارزش بود که خداوند در قرآن آن را ستوده و چنین فداکاری را تحصیل رضای الهی نامیده و آیه ذیل بنا به اظهارات اغلب مفسران در این خصوص نازل گردیده است:

(و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله والله رئوف بالعباد) ⁽¹⁰⁾ .

«یعنی فردی از مردم برای کسب خشنودی خداوند، جان خویش را در طبق اخلاص نهاد،خدا بر این بندگان رئوف است ».

فضیلت این ایثار موجب آن گشته که علمای اسلام و مورخان و تراجم نویسان آن رایکی از خصال برجسته امیرمومنان علی(ع) قلمداد کنند و در منابع تفسیری وتاریخی وقتی کلام به این فراز شکوهمند تاریخ اسلام رسیده، شان نزول آیه مزبوررا در خصوص حضرت علی(ع) محتوم دانسته اند، محدثان در تمامی اعصار از این شب به «لیله المبیت » یاد کرده و اعتراف کرده اند که این آیه درباره فداکاری حضرت علی(ع) است ⁽¹¹⁾ .

ابن بود ماجرای خوابیدنی با برکت که حاوی فضیلت، فداکاری و اخلاص بود.

پی نوشت ها:

1- سفینه البحار، حاج شیخ عباس قمی، ماده صوم.

2- سوره فرقان، آیه 24.

3- نک: مفاتیح الحاجات، ص 127 - 128.

4- نک: مفاتیح الحاجات، ص 127 - 128.

5- حلیه المتقین، ص 231 - 232.

6- مفاتیح الحاجات، ص 125 - 126.

7- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 17، ص 142.

8- در این مورد نگاه کنید به کتاب سیره ابن هشام، ج 1، ص 480 - 481 و نیزطبقات ابن سعد، ج 1، ص 227 - 228.

9- سوره انفال; 20.

10- سوره بقره: 207.

11- در این خصوص بنگرید به شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 13، ص 262 -مسند احمد، ج 1، ص 87 - کنزالعمال، ج 5، ص 407 - الغدیر، علامه امینی، ج 2، ص 44و 45 - تاریخ طبری، ج 2، ص 100 - طبقات کبری، ج 1، ص 229 - اعلام الوری، ص 39 -بحارالانوار، ج 19، ص 50.