فشار خون؛ یا قاتل بی سر و صدا (۲)

در شماره گذشته یادآور شدیم که سرخ رگهای موئین از راه خون، مواد ضروری را به انساج بدن می رسانند. خود قلب نیز مانند بافتهای دیگر بدن، برای زنده ماندن، نیاز دائم به جریان خون دارد.

خون ماهیچه های قلب چگونه تأمین می شود؟

سرخرگ های «کرونر» مسؤول رسانیدن خون به ماهیچه های قلب هستند. اگر این رگ ها به سبب رسوب مواد چربی در آنها، آزرده شوند، تنگ می گردند. مثلاً در اثر «آرترواسکلروز» (یعنی سفتی و تغییر حالت دیواره سرخرگها) این وضع پیش می آید.

سرخرگ های کرونر در دو سطح قلب قرار دارند که از آئورت جدا شده اند. به طوری که یادآوری شده است، سرخرگ ها که حاوی خون اکسیژن دار هستند، به شاخه های متعددتقسیم می شوند و این شاخه ها نیز به نوبه خود دوباره و چندباره تقسیم می گردند و هربار نازک تر می شوند، به طوری که در انتها، کلفتی آنها به اندازه یک سلول، و یا به عبارت دیگر نازک تر از موی سر انسان می شود. این رگهای موئین به تک تک یاخته های بدن، اکسیژن و مواد غذایی می رسانند و گاز کربنیک و مواد زاید و زیان آور را از آنها می گیرند و وارد جریان خون می کنند تا از بدن دفع گردند، در حالی که در سرخرگ های بزرگ به سبب کلفتی جدار آنها این تبادل، امکان ناپذیر است.

فشار خون 80 روی 50 و 130 روی 85 میلی متر جیوه، معمولاً طبیعی محسوب می شود. رقم نخست مربوط به ضربان قلب، و رقم دوم، میزان فشار در لحظه استراحت قلب است. فشار خون 130 تا 139 روی 85 تا 89 میلی متر جیوه در مرز بالای طبیعی تلقی می شود که باید هر سال و گاهی زودتر هم اندازه گیری شود.

پس از آنکه خون از رگهای موئین، عبور کرد، وارد وریدهای بسیار ریز، که ریزترین و باریک ترین سیاه رگهای بدن هستند می شود. این خون در سیاه رگها که به تدریج با به هم پیوستن، کلفت تر می شوند، جریان می یابد و در نهایت به بزرگترین (کلفت ترین) سیاه رگ بدن یعنی ورید اجوف(توخالی) وارد می شود و از آن راه وارد دهلیز راست قلب می گردد. خون در سرخ رگها در اثر پمپاژ قلب حرکت می کند.

نکته جالب این که وقتی خون به قلب برمی گردد دریچه های وریدی، اثر جاذبه زمین را خنثی می کنند و نمی گذارند که خون به عقب برگردد.

اکنون که طی دو مقاله، با ساز و کار جریان خون، به طور خلاصه آشنا شدیم، می توانیم بحث فشار خون را، بهتر درک کنیم.

فشار خون طبیعی و فشار خون طبیعی پایین

منظور ما پر فشار خونی و یا فشار خون بالاست وگرنه فشار خون برای زنده ماندن، ضروری است. هرکسی نیاز دارد که مقدار معیّنی فشار خون داشته باشد تا خون در بدن وی بگردد. خون بدون فشار کافی نمی تواند به اندام ها برسد و در نتیجه اکسیژن و مواد غذایی که برای ادامه حیات، لازم است به بدن نخواهد رسید.

لوله کشی آب خانه را ملاحظه کرده اید که اگر آب، فشار کافی نداشته باشد، آب رسانی به طبقه بالا، نارسا خواهد بود. همین گونه است جریان خون، اگر فشار آن کافی نباشد، غذا و اکسیژن به مقدار لازم به اعضای بدن نخواهد رسید. به عبارت دیگر قلب نخواهد توانست با فشار کم، خون کافی به اعضای بدن برساند.

وقتی که قلب می زند فشار خون سرخ رگها (فشار سیستولیک) موقتا بالا می رود موقعی که قلب، آرام می شود یعنی بین دو ضربان، فشار خون، موقتا کم می گردد (فشار خون دیاستولیک)، هر تپش یا ضربان قلب یک موج فشار تولید می کند که از دهلیز چپ، آغاز می شود و از قلب به سرخ رگهای همه بدن می رسد.

فشار خون 80 روی 50 و 130 روی 85 میلی متر جیوه معمولاً طبیعی محسوب می شود. توضیح اینکه رقم نخست فشار سیستولیک و رقم دوم فشار دیاستولیک (استراحت قلب است)، اما طبیعی بودن این ارقام نسبت به هر کس فرق می کند. مثلاً هستند کسانی که فشار خونشان تقریبا همیشه پایین است (بین 50/80 و 75/95 میلی متر جیوه) و این میزان برای آنان طبیعی است ولی به هر حال وقتی که فشار خون کسی که معمولاً 85/130 است اگر به 60/90 برسد احساس ناراحتی می کند.

فشار خون زیر 50/80 در شخص سالم، بسیار غیرعادی به نظر می رسد، چراکه چنین فشار خون کم، نشان از بیماری است. فشار خون اگر تا این حد پائین باشد، ممکن است نتواند مقدار کافی اکسیژن و مواد غذایی به مغز و دیگر اعضاء برساند.

مغز عضوی بسیار حساس است که در برابر رسیدن خون ناکافی و یا نرسیدن خون به آن خیلی زود آزرده می شود. کسی که فشار خون وی کم است و احساس بیماری می کند، ممکن است در اثر از دست دادن شدید آب بدن یا خون ریزی زیاد یا بد کارکردن قلب و یا عفونت باشد که در هر حال باید بی درنگ و به سرعت درمان شود.فشار خون 130 تا 139 روی 85 تا 89 میلی متر جیوه در مرز بالای طبیعی، تلقی می شود که باید هر سال و گاهی زودتر هم اندازه گیری شود.

شوک چیست؟

وقتی که خون کافی برای جریان در رگها نباشد و اکسیژن و مواد غذایی لازم که برای یاخته های بدن، حیاتی است تأمین نشود، تهدیدی جدی و خطرناک برای حیات، ایجاد می گردد و این همان حالت شوک است و اگر بی درنگ درمان نشود، مرگ فرا می رسد.

شوک در پی کاهش شدید فشار خون، عارض می شود. این امر گاهی در اثر کمی فشار سرخرگها که آنهم به سبب ناراحتی قلبی است، اتفاق می افتد چه؛ در این صورت ماهیچه های قلب توان پمپاژ قوی را ندارند تا خون کافی به اندام ها برسانند. بهترین مثال در این مورد حمله یا سکته قلبی و بی نظمی شدید تپش قلب است که بطن چپ نمی تواند خون را به خوبی پمپاژ نماید.

گاهی فشار خون کم در پی کمبود مقدار خون است و یکی از علل آن کم شدن شدید آب بدن است که باعث کاهش شدید مقدار مایع در رگها می شود. از دست دادن آب بدن معمولاً در پی قی های زیاد، اسهال و کم خوردن مایعات به ویژه در هوای گرم و در معرض هوای گرم قرار گرفتن است. از بین رفتن مایع بدن به مقدار زیاد، باعث سقوط فشار خون می شود. این عارضه گاهی برای حاجیان در منی اتفاق می افتد. برای پیش گیری، باید مایعات زیاد نوشید. علت دیگر پایین آمدن فشار خون و شوک، خون ریزی شدید است؛ به طوری که اگر 20% خون بدن از بین برود، شوک عارض می گردد. چنین خون ریزی در پی جراحت های شدید و یا به سبب خون ریزی معده و روده ایجاد می شود. پارگی آنوریسم که نوعی اتساع غیرطبیعی سرخرگ است، داخل شکم و یا داخل قفسه سینه نیز به سرعت چنین حالتی را به وجود می آورد.

شوک ممکن است در اثر سم های ناشی از برخی بیماری های مسری و شدید عفونی باشد.

اما گونه ای دیگر از شوک وجود دارد که آن را شوک «آنافیلاکتیک» می نامند که در اثر حساسیت به برخی مواد و داروها ایجاد می شود که آن هم در پی گشادشدن رگها و بیرون آمدن مایع از رگها و ریختن مایع به بافت های نرم بدن به وجود می آید.

علائم شوک

شوک از ترکیب فشار خون پایین (در مقایسه با فشار خون معمولی شخص) و نشانه های کمبود جریان خون که باعث کم خونی در مغز و اعضای دیگر می گردد، ایجاد می شود. این علائم شامل آشفتگی روانی، سردی بدن، تر و چسبناک بودن پوست بدن و کم شدن ادرار است.