تقسیم بندی علوم

مردم عرب، پیش از ظهور اسلام، از علم طب بی بهره بودند و آنچه به نام طب یاد می شد، چیزی جز اطلاعات ساده و غیر علمی ناشی از تجربیات عامیانه نبود .

تطور علوم طبیعی

اما پس از ظهور اسلام، در دوران شکوفایی تمدن اسلامی، پزشکان مسلمان، علم طب را متحول کردند، و نه تنها آن را از آمیختگی به سحر و جادو پیراسته ساختند، بلکه بر خلاف اطبای یونانی که بیشتر روش نظری و فلسفی را در طب به کار می بردند، روش تجربی را در پیش گرفتند و موفقیت های بزرگی به دست آوردند .

در مباحث پیشین یادآور شدیم که اقوام عرب، نخست چندان معلوماتی از علوم بشری نداشتند . آنچه در میان اعراب، از علم و معرفت وجود داشت، مقداری علم طب بود و اندکی نیز درباره جوشناسی (انواء) معلومات داشتند .

مورخان علم از تعدادی انگشت شمار از اطباء (که معلومات ساده ای از علم طب داشتند) در میان عرب گزارش می دهند . از جمله اطبای زمان پیامبر صلی الله علیه و آله، حارث بن کلدة ثقفی بود که آشنائی با طب ایران و یمن داشت . «ابن ابی رمثر تمیمی » و «ابحر بن ماهر» نیز از اطبا بودند که در زمان عمر بن عبدالعزیز زندگی می کردند ⁽¹⁾.

در قلمرو جو و فضاشناسی نیز، احمد بن داود دینوری، کتابی دارد که درباره «انواء» و معلومات عرب درباره فضا، «انواء» ، مجرای وزش بادها، و تفصیل زمانها در ایام سال، در این مورد گزارش می دهد ⁽²⁾.

اما وقتی اسلام آمد، تحول شگرفی در ذهنیت عرب مسلمان پیدا شد و آفاق اندیشه وی در مطالعه هستی و آیات آفاق و النفس، گسترده گردید تا اینکه در زمان «خالد بن یزید» اموی طلائع فکر یونانی و (علم هیلینی) در جهان اسلام روشن شد و مقدمات ترجمه علوم بیگانه فراهم گردید .

با روشن اندیشی و سماحت و استفاده از علوم بیگانگان که خلفای بنی عباس به خصوص مامون الرشید، از خود نشان دادند، می توان گفت جهان اسلام از ذخائر فکری صاحبان اندیشه بهره مند گردید و به این ترتیب پایه اساسی تمدن اسلام بر زیربنای اندیشه آزاد و معلومات فراوان پی ریزی شد .

این روش تا اواسط قرون میانه، دوران حمله مغول در جهان اسلام ادامه داشته است و از این جهت بوده است که در نظر متفکران، قرن چهارم و پنجم هجری، عصر طلائی تمدن اسلامی نامیده شده است .

چنانکه در تقسیم بندی علوم توسط «ابن خلدون » آمده بود، علوم نزد مسلمانان بر مبنای علوم شرعی و علوم عقلی تقسیم بندی می شد و اگر بنای بخش اول، اسلام و معلومات آن باشد . قطعا بخش دوم از ذخائر اندیشه بشری حاصل شده و در دست مسلمانان تحول و تطور یافته است .

اینک در دنباله بحث از سیر اندیشه علم و معرفت در تمدن اسلامی، به مباحثی هرچند کوتاه پیرامون تطور علوم طبیعی می پردازیم:

مهمترین علومی که در این تقسیم بندی مدنظر قرار می گیرند، عبارت اند از:

1 . علم طب .

2 . داروسازی - صیدله .

3 . شیمی (کیمیا) .

4 . علوم طبیعی .

5 . علم موسیقی .

6 . علوم ریاضی و فروعات آن .

1 . علم طب

در نظر پیشینیان، هر نوع مرضی، معلول نفوذ ارواح شریره در بدن انسان یا در بخشی از جسم آدمی، تلقی می گردید . امراض، نوعی نفرین و لعنت آفت آسمانی بود که به زمینیان در برابر کارهای زشتی که انجام داده بودند، می رسید . در نتیجه، برای شفاء و معالجه امراض، راهی به جز از طریق تعویذ و افسانه خوانی، سحر و جادو و طرد ارواح شریره وجود نداشت . طبیعی است که این نوع معالجه، نوعی سحر بود . و طبیعی است که ساحر، طبیب تلقی می گردید و شاید طبیبان از تبار ساحران انشعاب می یافتند .

شاید، هیچ استبعادی نداشته باشد که یکی از معانی «طب » همان «سحر» باشد . و مطبوب در زبان عرب، همان مسحور، و «سحر شده » باشد . و واژه «طاب » به معنی ساحر که طب را در معالجه امراض استخدام کرده است، به کار می رود .

در فرهنگ لغات عرب از جمله «منجدالطلاب » ⁽³⁾و لسان العرب ابن منظور به این معنا انتشار شده است . جالب اینکه در بعضی احادیث منسوب به پیامبر نیز ماده «طب » به معنی سحر آمده است . در حدیث آمده است: «فلعل طبا اصابه ای سحرا» «شاید به او سحر رسیده است » . یا: «انه مطبوب ای مسحور» «او سحرزده شده است » ⁽⁴⁾.

گرچه از منظر احادیث، بسیار بعید است که طب، نوعی سحر به حساب آید اما به هرحال چنین استعمالی در بیان آنها نیز به کار رفته است .

و از اینجهت است که علم طب، با سحر و ساحری پیوند می خورد . این نوع تلقی از علم طب، حتی در اروپا نیز، شیوع داشته است . تا آنجا که به مدت طولانی، اطباء و پزشکان، بیماران خود را به طریق سحر و ساحری معالجه می کردند، تا اینکه اروپائیان با مسلمانان آشنا شدند . و با تطور علم طب که مسلمانان بدان دست یافته بودند، آشنا گشتند و از این طریق و از راه ترجمه کتابهای طب اسلامی، اروپائیان به علل واقعی امراض و بیماریها آگاهی یافتند ⁽⁵⁾.

صبغه طب یونانی

اگر طب قدیم در پیش بیشتر ملل جهان از اختلاط سیطره سحر و اوهام، رنج می برد، اما طب در نزد یونانیان بمانند دیگر علوم، رنگ فلسفی و نظری داشت . همگان می دانند که روش معرفتی یونانیان چنین بود . جنبه تجربی و عملی و آزمایشی موضوع مورد مطالعه، در جنبه نظری و تاملات انتزاعی فلسفی، هضم می شد و از طریق استنتاج عقلی محض، پدیده مطلوب خود را نتیجه می گرفتند .

طبیعی است که اگر این روش در زمینه علوم نظری، سبب فائده ای باشد، هرگز در مورد علوم تجربی محض بمانند علم طب، ارزشی ندارد .

دسته بندی منطقی بیماریها و تعلیل فلسفی آنها و تصور و ترسیم آنها، بر اساس تجرید عقلی خالص، تجمید و خشکاندن طب در قالبهای جامد است و تغافل و تجاهل به جزئیات فراوان موضوع که علم طب از آنها مستغنی نیست سبب عدم پیشرفت و زایائی علم می گردد . قطعا این روش، ضررش، کمتر از فروغلتیدن طب در اوهام سحر و شعبده و افسونگری های اصحاب سحر نیست .

در قرن پنجم پیش از میلاد سقراط Hippocrate ، در مورد خطر این روش تحلیلی در تفسیر بیماری، هشدار داد و به دنبال او، افلاطون و ارسطو، روش فلسفی تحلیل بیماری را دنبال کردند و حدسیات فلسفی و نظریات عقیم عقلانی را در تحلیل پزشکی رواج دادند، چنانکه هیچ جائی برای تجربیات علمی که در پزشکی کمال ضرورت را دارد، باقی نگذاشتند .

این روش (عقلانی - فلسفی) در دوره «جالینوس » قرن دوم بعد از میلاد، به اوج خود رسید . جالینوس بنای علوم را بر پایه منطق ریاضی و روش هندسی، بنا نهاد و این روش جالینوس در تحلیل فلسفی بیماریها، مدتها طول کشید تا به یک نظام فکری موروثی، بدل گردید و در محافل علمی و طبی به عنوان اصل مسلم پذیرفته شد ⁽⁶⁾.

طب در میان عرب

اعراب، علیرغم سیطره و تسلط سحر بر علم پزشکی، در جاهلیت به بسیاری از امراض شناخت داشتند و با خواص غذاها، داروها و راههای معالجه آشنا بودند ⁽⁷⁾. اما این معلومات بسیار محدود بوده و در نتیجه ممارست و تجربیات زیاد، آنها را به دست آورده بودند اما فاقد هرگونه پایه نظری و علمی بودند .

آغاز فتوحات اسلامی

وقتی فتوحات اسلامی شروع شد و مسلمانان توانستند، با دیگر ملتها، ارتباط داشته باشند و بر منابع علمی ملل بیگانه دست یابند، آنها دانشمندان طبی ایرانی را از دانشگاه جندیشاپور، استخدام کردند و در زمینه علم پزشکی فرآورده های طبی یونانی، ایرانی و هندی را، جمع آوردند .

در این مرحله، علم پزشکی، همچنان آغشته به اوهام سحری، نظریات فلسفی و احیانا تجربیات پراکنده بوده است . اما مسلمانان عطش علمی خود را با معجونی این چنینی، اشباع می کردند . لکن کم کم با گذشت زمان و با تجربیات گرانبها، آنان، راههای درست علم طب را از روشهای نادرست تفکیک کردند و توانستند به جهت مهارتهای علمی و تجربیات زیاد، بر تجربه خود بیافزایند و با انواع مشاهده و آزمایش به وحدت استدلال و برهان بر مبنای قانون علیت، راه یابند ⁽⁸⁾.

ابتکارات مسلمانان در طب

از ابتکارات اطبای اسلامی که در راه معالجه بیماران به کار بردند، تبدیل معالجه با دواهای گرمازا به روش معالجه از طریق دواهای سردمزاج است . مثلا امراض فلج، رعشه و سستی اندام را از راههای: فصه، رژیم غذائی، تر کردن، معالجه می نمودند . این روش را اولین بار «ابو منصور صاعد» طبیب بغدادی، به کار برد ⁽⁹⁾.

پزشکان مسلمان، نخستین گروهی بودند که «ینیج » (داروی بیهوشی) در جراحی به کار بردند . و از ابزار و ادوات جراحی به فراوانی در عمل جراحی استفاده می کردند و از روده های حیوانات در دوختن جراحات استفاده می کردند ⁽¹⁰⁾.

بیمارستانها

مارستان یا بیمارستان واژه فارسی است که بیماران در آنجا معالجه می شوند اما مارستان یا بیمارستان، در تمدن اسلامی به دانشکده های پزشکی و بیمارستان گفته می شد زیرا در آن جا، علم طب نیز تعلیم می گردید .

مسلمانان، شکل و ساختار بیمارستان را از ایرانیان یاد گرفتند و آنها را به سبک بیمارستان جندیشاپور به وجود آوردند .

اعراب در جاهلیت، بیمارستان نداشتند . در ایام جنگ خندق، رسول خدا، خیمه ای در مسجد مدینه برای رفیده (زنی که جراحات را می بست) بر پا کرده بود و چون سعد بن معاذ مجروح شد، او را نزد رفیده فرستاد .

نخستین بیمارستان را در اسلام، ولید بن عبدالملک (وفات 88) ساخت . او پزشکان را در آنجا اسکان داد . آنگاه به حبس جذامیان پرداخت و دستور داد، مردم با آنان آمیزش و اختلاط نداشته باشند ⁽¹¹⁾.

در روزگار عباسیان، بیمارستان زیاد شد (به خصوص در بغداد و شهرهای بزرگ بصره، کوفه، ری و غیره) و از کسانی که به تاسیس بیمارستان همت گماشتند «هارون الرشید» (193 م) بود .

«خالد برمکی » که خود اهل علم و دانش بود . و علاقه داشت که طب هندی و اطبای آنان را به بغداد منتقل سازد، بیمارستانی ساخت و یک طبیب هندی به نام «ابن دهن » به ریاست آن منصوب کرد و او اول کسی است که طب را از زبان هندی به زبان عربی ترجمه کرده است⁽¹²⁾.

به دنبال آن «المقتدر عباسی » (306 ه) نیز در این راه اهتمام ورزید و پس از او «معزالدوله دیلمی » در سال 355 و برادرزاده «عضدالدوله » در سال 372 در بنای بیمارستان و شفاکده، کوشیدند .

مدتی نگذشته بود که روند بیمارستان سازی در جهان اسلام، نضج گرفت و دیگر شهرها به بغداد پیوستند . «فتح بن خاقان » (247 ه)، وزیر «متوکل » در فسطاط، بیمارستانی تاسیس کرد که به بیمارستان مغافر مشهور گردید .

وقتی که «ابن طولون » در 259 به مصر مسلط شد، بیمارستانی به نام خود ساخت و برای بنای آن 000/60 دینار خرج کرد و شرط کرد که در آنجا هیچ سربازی و غلامی، معالجه نشود، بلکه این بیمارستان مخصوص بیماران عمومی و دیوانگان و دیگران باشد ⁽¹³⁾.

هنوز قرن سوم تمام نشده بود که بیمارستانهائی در مکه، مدینه و دیگر شهرها ساخته شد .

در خلال قرن چهارم «المقتدر عباسی » و وزرای او، بیمارستانهائی در بغداد و اطراف آن ساختند . «علی بن عیسی وزیر» ، بیمارستانی، در 302 بنا کرد . «ابن الفرات » وزیر عباسی در سال 302 بیمارستانی به نام خود ساخت و همزمان بیمارستانهائی در ری، نیشابور و دیگر شهرها، بنا گردید .

در اواسط قرن چهارم ⁽³⁴⁶⁾کافور اخشیدی در مصر بیمارستان (المستشفی الاسفل) را بنا کرد . عضدالدوله به سال 368 بیمارستانی در بغداد در جانب غربی بنا کرد و 34 جراح شکسته بند، حجامت کن، پزشکان عادی، بر آن گماشت . این بیمارستان سرآمد همه بیمارستانهای یادشده بود . او برای پزشکان رئیس تعیین کرد که او را «ساعور» می نامید ⁽¹⁴⁾.

زمانی که فاطمیان بر مصر مسلط شدند و بر «اخشیدیها» پیروز آمدند، و به بنای جامع «الازهر» و «قاهره » پرداختند در جنب جامع «بیمارستان القشاثین » را ساختند . چون حکومت به «ایوبیان » رسید، «صلاح الدین » بیمارستان «ناصری » را در قاهره و بیمارستان «عظیمی » را در اسکندریه تاسیس کرد .

در دولت ممالیک، سلطان قلاوون، بیمارستان «منصوری » بزرگترین و مجهزترین بیمارستان را بنا کرد . و به این ترتیب در کلیه کشورهای اسلامی: شام، عراق، سوریه، فلسطین و انطاکیه بیمارستانهایی به وجود آمد ⁽¹⁵⁾.

المستشفی النقال

بیمارستان سیار

بیمارستان گردان یا محمول به ادویه و اغذیه مجهز بوده است و به مناطق دور فرستاده می شد (در مورد بیماریهای واگیر) و همین طور برای معالجه بیماران در زندانها از این بیمارستانها، استفاده می گردید .

نخستین کسی که این کار را به صورت رسمی و دیوانی مرسوم کرد: علی بن عیسی بن الجراح وزیر بود که مدتی وزارت خلیفه المقتدر (320 ه) را داشت و او این کار را به اشاره سنان بن ثابت بن قره (وفات 335) انجام داد ⁽¹⁶⁾. این نوع بیمارستان، بعدها، همراه همه خلفا به وجود آمد، و گسترده گردید .

در همه پ بیمارستانها، نظم خاصی حاکم بود و بیماران از هر گروه و فرقه و طائفه ای بدون در نظر گرفتن نژاد و مذهب امداد می شدند . بیمارستان به بخشهای ویژه تقسیم می گردید و هر بیماری در سالن ویژه قرار داشت و پرستاران با ادویه ویژه، آماده معالجه بیماران بودند . تجزیه خانه ها، داروخانه ها، بخش سرپائی، مطبخها، حمامها، کتابخانه ها، مسجدی برای نماز و سالنی برای مطالعه وجود داشت .

مناظر دل انگیزی برای قسمت بیماران روحی به بیمارستان پیوسته بود . بیماران از زن و مرد، غنی، فقیر، آزاده، برده، در آنجا رایگان معالجه می شدند . به بیماران بهبود یافته، هنگام خروج از بیمارستان مبلغی می دادند تا بلافاصله برای تحصیل غذا، محتاج کار نباشد . بیمارانی که به بی خوابی مبتلا بودند، به موسیقی ملایم و قصه گویان حرفه ای گوش می دادند و احیانا کتابهای تاریخی برای مطالعه دریافت می داشتند .

در اغلب شهرهای اسلامی نیز برای مراقبت دیوانگان، تیمارستانهائی ساخته بودند . این گونه هایی از آثار تطور علوم طبیعی در تمدن اسلامی در قرن پنجم بود ⁽¹⁷⁾.

پی نوشت:

1) قاضی صاعد - التعریف بطبقات الامم، ص 212، چاپ میراث مکتوب .

2) همان، ص 207 .

3) منجدالطلاب، ماده طب، ص 330، ترجمه محمد بندر دیگی، انتشارات اسلام، 1364 .

4) ابن منظور، لسان العرب، ماده «طبب » ، ج 1، ص 554، نشر ادب الحوزه، 1405ه ق .

5) دکتر محمد عبدالرحمن مرحبا، تاریخ العلوم عند العرب، ص 91 و 92، دارالکتب اللبنانی، بیروت، 1970 .

6) دکتر مهدی، محقق به آگاهیهائی درباره جراحی در اسلام، ص 204، ظهوری، 1369 .

7) قاضی صاعد، التعریف بطبقات الامم، 212، چاپ جدید .

8) دکتر مرحبا، تاریخ العلوم عند العرب، ص 93 و جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، ج 3، ص 202، دار مکتبة الحیاة، بیروت، 1967 .

9) ابن ابی اصبعه، طبقات الاطباء، ج 1، ص 232 .

10) جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، ج 3، ص 202، و مهدی محقق، آگاهیهائی درباره جراحی در اسلام، بیست گفتار، ص 212 .

11) عمر فروخ، تاریخ العلوم عند العرب، ص 292 .