بسیاری از دانشمندان «امنیت» را در راس هرم نیازهای بشری قرار می دهند و آن را ابتدایی ترین و ضروری ترین شرط برآوردن سایر نیازهای مادی و معنوی انسان برمی شمارند. امنیت، با وجود آن که مقوله ای ذهنی و روانی و کاملا پیچیده است اما به گونه ای حضوری و فطری قابل درک می باشد و بی آن که بر سر حدّ و رسم منطقی و تعاریف علمی آن مجادله فراوانی کنیم، می توانیم به مفهوم مشترکی از آن دست یابیم؛ اما مقوله های فرهنگ و فرهنگ ملی که محل اختلاف نظرها و دیدگاه های گوناگون هستند، پیچیدگی ها و صعوبت های خود را به مقوله امنیت نیز سرایت می دهند.
در نتیجه امنیت فرهنگی به یکی از پرماجراترین حکایت ها و پرگفت وگوترین مجادله ها تبدیل شده است؛ به گونه ای که به دشواری می توان به یک نظریه جامع و تئوری عام دست یافت. اما به هر حال بازنمودن باب گفت وگو، راه پیمودن در مسیر تحقق ایده ها، و امیدداشتن به سر منزل مقصود، به ویژه در آستانه تحولات فرهنگی شگرفی همچون جهانی شد، یک بایسته قابل قدردانی و ستایش است.
مباحث مطروحه در میزگرد حلقه مطالعات فرهنگی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با موضوع «امنیت فرهنگی» را به همین نیت و به امید بهره مندی علاقه مندان عزیز، در این شماره تقدیمتان نموده ایم.
با تشکر از دوستانی که وقت خود را در اختیار زمانه قرار دادند. همان طور که می دانید، یکی از بحث های اساسی و سرنوشت ساز کشور ما، فرهنگ و موضوعات فرهنگی است. میان مباحث گوناگون فرهنگی نیز بحث امنیت فرهنگی اهمیت خاصی دارد. از این رو، موضوع بحث ما، امنیت فرهنگی و راهکارهای دستیابی به آن است. از کارشناسان محترم تقاضا می کنم؛ با تعریف این موضوع گفت وگو را آغاز کنند.
دکتر احمد کاویانی: امنیت از مقولات مهمی است، که وجود آن در تمام ابعاد زندگی بشری به نحوی ملموس و موثر، منشا تحولات و دگرگونی های فراوان شده است. به عبارت دیگر، انسان در صحنه زندگی فردی و اجتماعی خود، با توجه به نحوه نگرش به هستی و ابعاد آن، نسبت به پدیده های گوناگون، احساس امنیت یا تهدید می کند. انسان به دنبال این احساس، درصدد بهره برداری، همکاری، مشارکت و یا مبارزه برمی آید. درحقیقت، امنیت یک مفهوم چندوجهی است و به همین دلیل، درباره معنای آن اختلاف نظر زیادی وجود دارد. تعاریف مندرج در فرهنگ های لغت درباره مفهوم کلی امنیت، بر روی احساس آزادی از ترس یا احساس ایمنی که ناظر بر امنیت روانی است، تاکید دارد.
از همین جا، چند سوال توصیفی و ارزشی درباره این مفهوم حاصل می شود؛ آیا امنیت هیچ گاه قابل وصول است؟ آیا امنیت همیشه مطلوب و لازم است؟ چه نوع تغییراتی، بیشترین یا کمترین تهدید برای امنیت به شمار می روند؟ و چه کسی مسوول اصلی تغییر یا حفظ امنیت می باشد؟
دکتر احمد کاویانی: احساس ایمنی و آزادی از ترس، بیشتر، شامل قرار گرفتن در معرض کمترین تهدید است. بحث در این که چه نوع تغییری، امنیت را تهدید می کند؛ اهمیت ویژه ای دارد. هر گاه تغییر، تدریجی و تکاملی بوده و از داخل ناشی شود و به طور مستقیم متوجه بقا یا راه و روش بنیادی زندگی نباشد؛ تهدیدآمیز نیست و مشروع تلقی می شود. برعکس، موقعی که تغییر، گسترده، سریع، شدید و ناشی از خارج بوده و به طور مستقیم متوجه بقا و موجودیت یا روش زندگی باشد؛ تهدیدآمیز و غیرمشروع به نظر می رسد. به علاوه، اگر تغییر در داخل سیستم، به افزایش قدرت تبدیل شود؛ به ترمیم امنیت کمک می کند؛ اما وقتی تغییر؛ باعث از دست رفتن کنترل بر سیستم می شود؛ به ناامنی می انجامد. با توجه به این که ارزیابی از تغییر، ریشه در الگوهای روان شناختی و فرهنگی جامعه دارد؛ نمی توان به طور دقیق روشن نمود؛ که چه نوع تغییری، به کمک امنیت می آید و یا به آن ضربه می زند. امنیت، یک پدیده ادراکی و احساسی است، یعنی باید در ذهن مردم و تصمیم گیران، این اطمینان به وجود بیاید؛ که برای ادامه زندگی بدون دغدغه، امنیت لازم است. مفهوم امنیت، به دلیل داشتن ویژگی های ذهنی بودن، نسبی بودن و عدم امکان تعریف مطلق از آن، ابهام های فراوان داشته و تعاریف گوناگونی دارد.
با این وصف، آیا می توان تعریف دقیقی از امنیت فرهنگی داشت؟
دکتر احمد کاویانی: تا حدودی، البته می توان، سطوح امنیت را به امنیت فردی، گروهی، ملی و بین المللی تقسیم کرد؛ تا درباره ابعاد مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و... آن بحث نمود. از آنجا که امنیت را پدیده ای تجزیه ناپذیر تعریف می نمایند؛ نمی توان، آثار و ابعاد مختلف امنیت فرهنگی را مستقل از انواع دیگر امنیت بررسی نمود؛ اما می توان، گرایش بیشتری به یکی از ابعاد داشت؛ که گرایش مورد نظر این بحث، امنیت فرهنگی است.
ما امنیت را احساس آزادی از ترس یا احساس ایمنی از تهدید دانسته و فرهنگ را، مجموعه باورها، ارزش ها و هنجارهای موجود در اجتماع تعریف می کنیم؛ از این رو، می توانیم، وجود احساس ایمنی و درک نبودن تهدید موثر علیه باورها، ارزش ها و هنجارهای اجتماعی را امنیت فرهنگی بدانیم. با این توضیح که هیچ گاه این احساس، به صورت مطلق به وجود نخواهد آمد، که موضوعی نسبی است و تهدید فرهنگی هم باید علیه تک تک عوامل فرهنگ، یعنی باورها، ارزش ها و هنجارها و هم علیه مجموعه این عوامل و شکل ترکیبی آنها که سیستم فرهنگی جامعه نامیده می شود مورد توجه باشد.
در اولویت بندی موضوعات فرهنگی، آنچه مورد نظر مطالعات فرهنگی است، موضوع فرهنگ بومی جامعه ایران می باشد و در موضوع فرهنگ دینی نیز بخش مربوط به نظام دینی حاکم بر جامعه مورد توجه قرار خواهد گرفت.
دکتر علی عسگری: موضوع بحث امنیت فرهنگی از زاویه فرهنگ ملی نیز قابل توجه است و این که متناسب با تامین امنیت فرهنگی، فرهنگ ملی چه نقشی می تواند داشته باشد؟
پیش از شروع بحث، باید فرضیه ای را پذیرفت؛ که امنیت فرهنگی از راه تقویت و اصلاح فرهنگ ملی به دست می آید. به این معنی که پایه بحث امنیت فرهنگی، فرهنگ ملی خواهد بود.
درخصوص مفهوم فرهنگ ملی، چند دیدگاه عمده وجود دارد:
1 از منظر یک دیدگاه فرهنگ ملی یعنی دیدگاه عام و مشترکی که بین تمام افراد جامعه وجود دارد؛ در واقع، فرهنگ ملی را مساوی با فرهنگ عمومی جامعه می داند و معتقد است، هر تحولی که در فرهنگ عمومی رخ دهد؛ در فرهنگ ملی هم تاثیر خواهد گذاشت. این دیدگاه بیان می کند؛ که فرهنگ ملی چیزی نیست، جز آنچه از فرهنگ عمومی برخاسته است؛ یعنی فرهنگ ملی را زاییده فرهنگ عمومی می داند. این دیدگاه برای فرهنگ ملی هیچ نقش نظارتی و هدایتی قائل نمی باشد. با این نگاه، فرهنگ ملی تابعی از فرهنگ عمومی است، که دیدگاه عوام آن را می سازد.
2 دیدگاه دیگر فرهنگ ملی را جمع جبری خرده فرهنگ هایی می داند؛ که در یک حوزه جغرافیایی و در یک سرزمین خاص به یکدیگر پیوند می خورند. به عنوان نمونه، فرهنگ قوم ترک با قوم لر یا عرب یا عجم پیوند می خورند و مجموعه این فرهنگ ها، فرهنگ بزرگ تری با عنوان فرهنگ ملی می سازند. در این نگاه، فرهنگ ملی مربوط به سرزمین است و ویژگی های سرزمین بر فرهنگ ملی، به طور کامل تاثیرگذار خواهد بود. به همین نسبت، اگر مواردی مانند زبان و لباس را جزو فرهنگ ملی بدانیم؛ سرزمین، تاثیر بیشتری در آن خواهد داشت.
3 براساس دیدگاه سوم، فرهنگ ملی فرهنگی است، که بین لایه عوام و خواص قرار دارد؛ یعنی برخلاف دیدگاه اول که معتقد بود؛ فرهنگ ملی، فرهنگ عوام است، اعتقاد دارد؛ که بخشی از فرهنگ ملی از فرهنگ خواص، و بخشی دیگر از فرهنگ عامه گرفته شده و بین این دو لایه واقع گردیده است. هم خواص و هم عوام می توانند، تاثیرگذار باشند. عوام به یک شکل می توانند؛ فرهنگ ملی را جهت دهی کنند و خواص به شکلی دیگر، مجموعه برآیند دیدگاه های عوام و خواص فرهنگ ملی را تشکیل می دهد.
4 دیدگاه چهارم، نظام بیشتری داشته و معتقد است فرهنگ ملی، نظام فرهنگی منسجم جامعه می باشد. یعنی نظامی در جامعه پی ریزی می شود؛ که همه فعالیت های فرهنگی تابع آن خواهند بود و به آن نظام کلی دارای انسجام، فرهنگ ملی می گویند. این دیدگاه، بیشتر دیدگاهی تمرکزگرا بوده و در کشورهایی قابل تامین، و دستیابی است، که معتقد به مبانی و زیرساخت های ایدئولوژیکی فرهنگی هستند و آن را برای فرهنگ لازم می دانند.
5 دیدگاه دیگر اعتقاد دارد؛ فرهنگ ملی، سازوکار و دستگاهی است، که در جامعه حضور و جریان دارد. در این دیدگاه، فرهنگ ملی، مجموعه ای از ورودی ها و خروجی ها است، که شامل عملیات پردازشی می شود. بخشی از افراد که به عنوان شهروند وارد جامعه می شوند؛ باید در این فرهنگ تربیت شوند؛ که در واقع، ورودی فرهنگ ملی محسوب می شود. بخش خروجی نیز وجود دارد. عملیاتی که فرهنگ ملی روی افراد جامعه انجام می دهد؛ موجب تربیت افرادی می شود؛ که متناسب با اهداف فرهنگی و در یک سازگاری پردازشی تربیت خواهند شد. در حقیقت، فردی که در جامعه وارد حوزه تعلیم و تربیت می شود؛ در دستگاه فرهنگ ملی، تربیت لازم روی او صورت می گیرد و سپس به عنوان محصول از دستگاه فرهنگ ملی خارج می شود.
فرهنگ ملی، دستگاهی است، که ورودی ها را می گیرد و به سمت خروجی های مطلوب نظام می برد. این نگاه، دیدی تربیتی به بحث فرهنگ ملی دارد.
در مرحله پردازش، باید دید چه عواملی در سازوکار دستگاه فرهنگ ملی نقش دارند ؟ ارزش ها، باورها، اعتقادات و هنجارها بر ورودی ها تاثیرگذار هستند. البته، برای تاثیرگذاری بستری لازم است، که بستر اجتماعی به نظر می رسد. بنابراین، اگر فرهنگ ملی، انسانی می خواهد؛ که با فرهنگ مشخصی تربیت گردد و به شکل محصول عرضه شود؛ باید مجموعه عوامل دیگری نیز بر روی آن موثر باشند؛ عواملی مانند اقتصاد، امنیت و سیاست. ساختار اجتماعی و عدم شکاف بین لایه های اجتماعی، یعنی ویژگی های مطلوب جامعه نیز بر آن موثر است. مجموعه عوامل باید بتوانند در فرهنگ ملی بستری مناسب فراهم آورند؛ که این سازوکار هم به سادگی امکان پذیر نمی باشد.
فرهنگ ملی چگونه امنیت فرهنگی را به وجود خواهد آورد؟
دکتر علی عسگری: فرهنگ ملی برای تامین این هدف باید پنج ویژگی داشته باشد؛ که عبارتند از:
1 هویت آفرین باشد. در حقیقت، فرد باید بتواند در این سازوکار فرهنگی، هویت خودش را شناسایی و تعریف کند و نقش و جایگاه خود را در جامعه بشناسد.
2 انسجام آفرین باشد. مجموعه اقدامات فرهنگی، تربیتی و اقتصادیی که در نظام انجام می گیرد؛ باید جهت فرهنگی خاصی داشته باشد. فرهنگ ملی باید بتواند، بین مولفه ها انسجام برقرار کند تا محصول نهایی تولید شود. فرهنگ ملی همواره، این سوال را به ذهن متبادر می کند؛ که چرا اقتصاد باید به این شکل پی ریزی شود و چرا سیاست باید این گونه باشد؟ جواب این است، که می خواهد این انسان خاص تربیت شود. بنابراین، هرجا سوال شود؛ چرا این سیستم ؟ جواب می دهند؛ چون می خواهیم این فرهنگ خاص شکل بگیرد.
3 رشدآفرین باشد. یعنی افرادی که وارد این سازوکار می شوند؛ چه آنان که مربی هستند و چه کسانی که می خواهند؛ تربیت شوند؛ رشد پیدا کنند. این فرهنگ باید موجب رشد و ارتقای همگانی شود.
4 تمدن آفرین باشد. از آنجا که در فرهنگ ملی، همه جهت گیری های مادی و معنوی جامعه به سمت یک نقطه خاص که همانا تربیت انسان مورد نظر است، می باشد؛ بنابراین پایه های تمدن بر همان اساس نیز شکل خواهند گرفت. چون تمدن علاوه بر فرهنگ، شامل وجوه مادی هم می باشد.
5 انسان آفرین باشد. مجموع این چهار ویژگی، به یک ویژگی مهم منجر می شود؛ که اساسی ترین ویژگی فرهنگ ملی و مهمترین مولفه امنیت فرهنگی است و آن انسان آفرینی می باشد؛ که به تعبیر امام(ره)، همان تربیت الهی انسان است.
فرهنگ ملی در تعریف بین فرد و فرهنگ، یک شخصیت پایه را خلق می کند؛ که این شخصیت پایه می تواند، به عنوان محور تربیت این نظام، در نظر گرفته شود. در واقع، فرهنگ ملی باید تعریف کند؛ که انسان ها چه ویژگی هایی در جامعه داشته باشند و دست کم این ویژگی ها را تعریف کند. در حقیقت، شخصیت پایه نسبت میان فرد و فرهنگ را تعریف می کند.
نکته دیگر این که، برخی عوامل موجب ثبات و تغییر در فرهنگ ملی می شوند. عواملی که باعث ثبات و تداوم امنیت فرهنگی می شوند؛ عبارتند از: سنت ها، ارزش ها، باورها، میراث فرهنگی، تاریخ اجتماعی، زبان کتبی، ادبیات، هنر و...
آنچه مهم می باشد؛ عوامل تغییر منفی امنیت فرهنگی است، که باید در شناسایی تهدیدها به آنها توجه کرد. این عوامل عبارتند از:
1 نیازها: اگر جامعه در شرایطی واقع شود؛ که نیازهای متعددی مانند نیازهای فرهنگی در افراد پدید آید و فرهنگ ملی نتواند، در زمان مطلوب و مناسبی به آنها پاسخ دهد؛ باعث تغییر برآیند امنیت ملی خواهد شد؛ به عنوان مثال، نیاز به ازدواج در تمام جوامع مساله اساسی است. اگر فرهنگ ملی نتواند، به این نیاز پاسخ دهد؛ افراد جامعه برای تامین نیازهای خود، دست به یک اقدام ضدفرهنگی خواهند زد. بنابراین، در یک بازه زمانی خاص فرهنگ ملی کم کم به سمت رفع نیاز پیش می رود و دیگر، در مجرای اصیل خود حرکت نمی کند.
2 مدرنیته و تکنولوژی: اصول حاکم بر تکنولوژی، به عنوان بحثی که همراه تمدن غرب و مدرنیته متولد شده تابع ارزش های ما نیست. به همین جهت نوع استفاده ای که از آن می شود، دستاوردهایی که خواهد داشت و تاثیرهایی که بر زندگی ما می گذارد؛ باعث تغییر فرهنگ ملی ما می شود. به عنوان نمونه؛ ورود تکنولوژی اینترنت و رایانه به بعضی خانه ها، ممکن است، باعث تغییر فرهنگ شود.
3 تهاجم فرهنگی: این بحث، به عنوان یک اصل عملی پذیرفته شده است و می تواند، مجموع محورهای فرهنگ ملی را تغییر دهد. بحثی به طور کامل جدی است، هر چند در حوزه نظری چندان مورد پذیرش قرار نگرفته، اما تاثیرگذار می باشد.
4 مهاجرت: اکنون شاهد مهاجرت هایی هستیم که بر امنیت ملی بسیار تاثیرگذار است. بخشی از جرم ها و اعمال خلافی که در تهران صورت می گیرد؛ مربوط به خود تهران نیست، بلکه مربوط به مهاجرت هایی است، که از نواحی اطراف صورت گرفته است. به دلیل تفاوت فرهنگی، میان تهران و نواحی اطراف، این تاثیر منفی فرهنگی بر تهران گذاشته شده است. اگر خانواده ای از تهران به منطقه ای دیگر مهاجرت کند؛ آنجا را مطابق فرهنگ خودش خواهد ساخت. به عنوان مثال، در منطقه دیزین و شمشک، بخشی از مرفهین تهران، آپارتمان هایی با تجهیزات مدرن ساخته اند؛ که بر فرهنگ منطقه تاثیرگذار بوده است. بنابراین، مهاجرت ها، در نهایت ممکن است، برآیند امنیت فرهنگی را تغییر دهند.
5 بحران های زیست محیطی: شرایط ابتدایی که انسان ها در زندگی اجتماعی خود بدان خو گرفته اند؛ می تواند از جهت زیست محیطی بر فرهنگ ملی اثرگذار باشد. به ویژه، مسائلی که مربوط به محیط زیست، سلامت انسان ها و توسعه پایدار می شود؛ نیز به شکلی می تواند، بر فرهنگ تاثیر بگذارد.
حجت الاسلام علی ذوعلم: بحث های امنیت ملی، پل زودگذری برای رسیدن به فرهنگ ملی می باشد. اگر امنیت را همان آرامش و ایمنی از نفوذ و تاثیر دشمن در عناصر فرهنگی تلقی کنیم؛ در آن صورت، این احساس آرامش، چندان هم مطلوب نخواهد بود. اگر جامعه ای احساس کند؛ که پایه ها، هنجارها، اصول، ارزش ها و در حقیقت، ریشه های فرهنگی اش مورد تهاجم نیست، دیگر، از فرهنگ خود، صیانت لازم را نخواهد کرد.
باید مشخص کرد؛ که بحث درباره احساس امنیت فرهنگی است یا حقیقت امنیت فرهنگی؟ نمی خواهم بگویم؛ که اینها از هم جدا هستند، اما با یکدیگر متفاوتند.
نکته دیگری که در این بحث باید روشن شود؛ این است، که در بحث امنیت چه محل هایی و چه سطح و لایه ای از لایه های فرهنگی اراده شده است؟ مثال خوبی که مطرح شد؛ بحث گفت وگوهای عامیانه است، که با زبان آسیب وارد می کند. زبان عنصری فرهنگی است، اما لایه فرهنگی این عنصر چطور تعریف می شود و تاثیر می گذارد؟ اگر بخواهیم بحث هنجارها، ارزش ها و باورهای فرهنگی را محل نزاع قرار دهیم؛ در آن صورت، بحث آسیب پذیری زبان چندان مهم نمی باشد. اگر زبان جامعه، از زبان فارسی به زبان اردو یا زبان ترکی و یا زبان عربی تبدیل شود؛ مهم نیست، چرا که ارزش ذاتی تلقی نمی شود. آداب و رسوم هم باید وارد این مقوله شود. اگر روزی، فرزند ما لباسی پوشید؛ که نپسندیدیم؛ اهمیتی ندارد؛ چرا که تغییر در لباس برای ما اصالتی ندارد. البته، لباس چون علامت یا مقدمه تغییر فرهنگی است، دارای اهمیت بوده اما در این مقوله وارد نمی شود. در طرح امنیت فرهنگی باید دانست کدام یک از لایه ها و سطوح و ابعاد فرهنگ، مدنظر است.
نکته دیگری که مطرح می شود؛ شاخص وحدت فرهنگی است. به این معنا که برای فرهنگ چه شاخص هایی قائل هستیم؟ برخی، تغییر فرهنگ اسلامی را به کار می برند؛ یعنی برای فرهنگ شاخصه دینی قائلند؛ مثل این که می گویند؛ فرهنگ مسیحی یا فرهنگ هندو. گاهی شاخص جغرافیایی یا سرزمینی را مد نظر قرار می دهند؛ مانند فرهنگ ایرانی، فرهنگ مصری و فرهنگ پاکستانی یا شاخص قومی به کار می برند که محبوب تر است، مثل فرهنگ کردی، بلوچی، لری یا از شاخص صنفی استفاده می کنند؛ مانند فرهنگ بازاری، دانشجویی، حوزوی یا شاخص جنسی به کار می برند مثل فرهنگ زنانه، فرهنگ مردانه یا به شاخص علمی توجه می کنند؛ مانند فرهنگ پزشکان، فرهنگ مهندسان و فرهنگ مجتهدان. بحث و تامل روی شاخص وحدت فرهنگ ملی، اهمیت بسیار دارد و در بحث امنیت صورت ممتازی پیدا می کند.
در حقیقت، باید دانست عناصر و مقدمات بحث امنیت فرهنگی چیست؟ و شاخص امنیت فرهنگی چه می باشد؟
حجت الاسلام علی ذوعلم: بله، احساس امنیت به یک شکل و تحقق عینی آن به شکل دیگر مورد بحث جدی ماست. آیا هر نوع تغییری، تهدیدکننده امنیت فرهنگی است؟ ممکن است، یک عامل بیرونی، جهش و تغییری شگرف ایجاد کند و به هیچ وجه یک مقوله ضدامنیت فرهنگی تلقی نشود. به عنوان مثال، وقتی فرهنگ انقلاب اسلامی وارد لبنان می شود؛ عاملی خارجی محسوب می گردد؛ که تغییرات بسیاری را ایجاد می کند. هویت از خودبیگانه جوان شیعه مبارز لبنانی در بیست سال گذشته ساقط می شود و این تهدیدکننده نیست، بلکه خود عنصر تقویت کننده فرهنگ تلقی می شود. بنابراین قیاس مطلق امنیت فرهنگی با امنیت سرزمینی، امنیت نظامی و امنیت اقتصادی می تواند، ما را به اشتباه بیندازد.
سوال دیگر، این که آیا امنیت فرهنگی، مقوله ای مطلوب است؟ در بحث سرزمین یا اقتصاد، آسیب پذیری و هجوم، خیلی بد است و موجودیت یک ملت را از بین می برد. آیا ما به همین محکمی می توانیم بگوییم؛ که امنیت فرهنگی مطلوب است؟ ممکن است، ما معنای خاصی از تحول فرهنگی را مدنظر داشته باشیم؛ (البته، تحول لفظ مناسبی نیست، رشد فرهنگی، تعالی فرهنگی) با امنیت فرهنگی سازگار نباشد.
ممکن است، شخصی ادعا کند؛ که اضطراب فرهنگی، چالش فرهنگی، تزاحم فرهنگی و جنگ فرهنگی خوب است، چرا که به تعبیر قرآن، تزاحم بین حق و باطل است، که انسان را رشد می دهد. در باب احساس امنیت فرهنگی و حقیقت امنیت فرهنگی می توان گفت؛ در شرایطی که تضارب، چالش، اضطراب و نگرانی وجود دارد؛ چه بسا، شرایط رشد و تعالی فرهنگی بهتری به وجود آید.
من خود این را دریافت شهودی کرده ام؛ که اگر مقوله ای به عنوان مارکسیسم و ماده گرایی، در کشور ما وارد نمی شد؛ ما به این تعالی و استحکام فرهنگی که امروز داریم؛ نمی رسیدیم.
مقام معظم رهبری، چند سال پیش، معانی مختلف امنیت را مطرح کردند. فرض ایشان این بود، که حکومت مسوول امنیت فرهنگی جامعه است و باید کاری کند؛ که جامعه از دستبرد دشمن محفوظ بماند. این، تعریفی از امنیت ملی است، که به طور خیلی ساده می تواند ما را به راهکاری مناسب برساند. وقتی از فرهنگ سخن می گوییم؛ به عنوان واقعیتی تحقق یافته از آن بحث می کنیم؛ مثل فرهنگ ایرانی و فرهنگ غربی که واقعیت دارند. این فرهنگ با فرهنگی که باید ایجاد شود، متفاوت است. فرهنگ را در بحث جامعه شناسی به عنوان هر آنچه که واقعیت داردتعریف می کنند. به همین جهت آداب و رسوم، سخن، زبان، ادبیات، عقاید، باورها، هنجارها، اخلاق ها، حتی علم و قانون نیز جزو فرهنگ هستند. البته قانونی که در جامعه تحقق یافته است، نه قانونی که در کتاب نوشته شده و در مجلس تصویب شده است، که در این صورت از مباحث حقوقی جامعه می باشد. منظور از فرهنگ آن باوری است، که در جامعه جریان دارد؛ نه آن باوری که ادعا می شود. جامعه ادعا می کند که توحیدی است، اما ممکن است شرک آمیز هم باشد. اگر فرهنگ را واقعیتی عینی و تحقق یافته، تلقی کنیم؛ دیگر نمی شود؛ در خصوص آن احکام تجویزی صادر کرد.
در بحث امنیت فرهنگی، باید دید؛ که فرهنگ ملی چه کار می کند؟ فرهنگی که به عنوان فرهنگ مطلوب تعریف می کنیم، قاعده یک امر ملی است، چارچوبی است، که می تواند برای هر ملتی الگو باشد. این چارچوب تنها به فرهنگ باز نمی گردد؛ بلکه به دین و اخلاق هم مربوط می شود. علامه جعفری(ره) با طرح فرهنگ پیشرو و فرهنگ پیرو، به این مطلب نیز پرداختند؛ که ما یک فرهنگ تحقق یافته داریم و یک فرهنگ دیگری هم داریم که در واقع، تئوری فرهنگی مان است و می گوییم؛ باید به آن برسیم. به نظر می رسد اگر معنای امنیت فرهنگی را وسیع تر بگیریم؛ بهتر باشد. این گونه نیست، که اگر صحبت از امنیت می شود؛ توطئه دشمن بیرونی در کار باشد. گاهی اوقات، ما با نوع عملکردمان، امنیت را از خود سلب می کنیم.
به نظر می رسد؛ قرارگرفتن در یک نقطه مطلوب می تواند امنیت را ایجاد کند.
حجت الاسلام علی ذوعلم: این نقطه مطلوب باید به طور دقیق تعریف شود. این که امنیت به وضعیتی آرام و باثبات تعریف شود؛ درست نیست، چرا که انسان را دچار تنبلی می کند و در حقیقت، ضدامنیت است که امنیت را هم دچار تزلزل می کند. نقطه مطلوب چیزی است، که باید نقد گردد و به چالش کشانده شود. باید خیلی از مسائل را باز گذاشت و مورد بازنگری قرار داد. باید به دیدگاه های مختلف توجه کرد و نقاط قوت آن را پذیرفت؛ که این امر موجب پویایی و بالندگی ما می شود. اینها در نقطه مطلوب، قابل تعریف هستند و باید آنچه باعث تامین منافع فرهنگی می شود را در نظر گرفت. اینها عواملی امنیت زا هستند و با وجود آنها، امنیت حاصل می شود. هر آنچه امنیت ملی ما را دچار آسیب می کند؛ ضدامنیت است و باید راجع به آن چاره جویی کرد.
تعریف شما از فرهنگ ملی و امنیت فرهنگی چیست؟
حجت الاسلام علی ذوعلم: اگر واژه های فرهنگ، امنیت و ملیت هر یک به طور جداگانه تعریف شود. و آنها را کنار هم بگذاریم، نمی توانیم به تعریف امنیت فرهنگ ملی دست پیدا کنیم؛ چرا که آن تعریف جداگانه ای دارد. ما فرهنگ های متفاوتی داریم. فرهنگ بازاری، فرهنگ دانشجویی و... که ممکن است، هیچ یک از اینها به عنوان فرهنگ ملی به حساب نیایند. باید بدانیم؛ به چه چیزی ملی می گوییم و به چه چیزی ملی نمی گوییم. شاید در مقطعی از تاریخ، چیزی در زندگی ایرانی ها گسترش پیدا کرده باشد و بیشتر ایرانی ها به آن سوق پیدا کرده باشند؛ در حالی که با ایرانی بودن و مسلمان بودن آنها سازگار نمی باشد. به عنوان مثال در خلال یک جنگ یا یک اتفاق، تحت تاثیر فرهنگ بیگانه قرار گرفته و به همان سمت متمایل شده باشند.
ممکن است، مدت زمانی طولانی برای 20،30 یا 40 سال هم به آن عادت کرده، خو گرفته و زندگی هم کرده باشند و شاید آثار آن تاکنون هم در زندگی خیلی از ما وجود داشته باشد؛ اما آیا اینها جزو فرهنگ ملی ما به شمار می روند؟ فرهنگ ملی تعریفی خاص دارد؛ رفتارهای سنتی ما در یک پروسه چالشی خاص و جزو ذاتی ایرانی بودن و مسلمان بودن ما هستند و اگر چنین نباشد، فرهنگ ملی به حساب نمی آید. در زبان هم ناخالصی هایی وارد شده که تفکیک آنها از زبان فارسی بسیار مشکل می باشد. خود این که ما به چه چیزی ملی می گوییم؛ بحث بسیار مهمی است. اگر بخواهیم به حرفمان نزدیک تر شویم؛ باید تعریفمان را از این مقوله ها شفاف کنیم. باید شاخصه های فرهنگ ملی یعنی چیزی که اگر دچار مشکل و آسیب شود، امنیت فرهنگی به خطر می افتد و نقش کلیدی آنها را مشخص کنیم.
لطفا از آسیب های فرهنگی بگویید.
حجت الاسلام علی ذوعلم: روشن است، که آسیب فرهنگی ما از کجاست و اگر برای اصلاح آن کاری بکنیم؛ مشکل حل خواهد شد. حرف های خوب خیلی زده شده است؛ اما حرف، مشکل ما را حل نمی کند. اقدام یک چیز است و حرف چیز دیگر. ما باید حرفی بزنیم، که اقدام برانگیز باشد. فرض کنید در نظام آموزش عالی باید فرهنگی تحقق یابد؛ که دانشجو، استاد را ماوای خود بداند و در دانشگاه، احساس آرامش داشته باشد. در خانواده ها، جوان ها احساس امنیت رفتاری، گفتاری و کرداری داشته باشند. به ابزار دستگاه فرهنگی مانند فیلم، موسیقی، تئاتر، کتاب و کتاب خانه ها و... که می توانند فرهنگ رسمی جامعه را القا کنند؛ بسیار کم توجهی شده است. در بحث حوزه ها و تبلیغات دینی نیز به این بحث کمتر توجه می شود؛ اما ما در دستگاه رسمی فرهنگی مان که در سال ده ها میلیارد تومان بودجه صرف می کنیم؛ هنوز نفهمیده ایم، که باید مساجد را تقویت کنیم، می گویند: «مگر فرهنگ و دین دولتی هستند؟» در این جلسات باید سراغ دانه های درشت رفت و ریزه کاری ها را برای بعد گذاشت و حرف هایی را زد؛ که ما را به عمل برساند. از آنجا که ممکن است، تشخیص محل نزاع طول بکشد؛ بهتر است، در بحث به دو موضوع عدول کنیم. نخست، بحث مولفه های فرهنگی امنیت ملی است، چرا که در تحقق امنیت ملی مولفه های اقتصادی، نظامی، سیاسی و فرهنگی هم داریم و دیگری هم شاخص ها و مولفه های فرهنگ ملی یا راهکارهای تقویت، تثبیت و تحکیم آن هستند.
در تعریف نخست، باید شاخص های اصلی را بنویسیم و سپس رابطه آن را با وضعیت فعلی ارزیابی کنیم؛ به عنوان مثال، مسجد را به عنوان شاخصه اصلی بیاوریم و سپس وضعیت آن را بررسی کنیم؛ ممکن است، وضعیت آن مثبت و یا حتی منفی باشد. پس از آن که چند شاخصه اصلی را جمع بندی کردیم، باید پیش بینی کنیم؛ که در آینده دچار چه مشکلی خواهیم شد؟ وضعیت حال و آینده را ترسیم کنیم. و سپس برای رهایی از این وضعیت راهکارهای دقیق و نه کلی پیشنهاد کنیم. به نظر می رسد؛ این مسیر، ما را زودتر به هدف می رساند تا این که وارد بحث های خیلی جزیی شویم. اکنون کم وبیش می دانیم؛ چه مشکلاتی داریم، طبیعی است که برخی مسائل پنهان باشد؛ اما در بحث ها روشن می شود. مشکل ما بیشتر در راهکارهاست. همه جناح ها معتقد هستند، که ما در این حوزه مشکل داریم.
دکتر علی عسگری: آنچه به ذهن من می رسد؛ این است، که احساس امنیت فرهنگی، احساس خوبی نیست و آدمی همیشه باید بین خوف و رجا باشد. باید نشان داد، که بین وضعیت موجود و وضعیت مطلوب فاصله زیادی وجود دارد. احساس این که رسیده ایم، احساس کاذبی است، و جلوی رشد و حرکت را می گیرد؛ اما این که خود امنیت فرهنگی، مطلوب است یا نه، بستگی به تعریفی دارد؛ که از آن داریم. در بحث امنیت فرهنگی این مشکل مطرح می شود؛ که باید از دستبرد فرهنگ ملی جلوگیری کرد و فرهنگ ملی را به شکل روزآمد تقویت کرد. اما بحث بر سر این مطلب نیست، اگر ما فرهنگ را به خون تشبیه کنیم؛ خواهیم پذیرفت؛ که به همه اعضای جامعه سرایت می کند و همه را از خودش متاثر می کند. این نقش ویژه فرهنگ است.
اکنون این خون آلوده است، چه کنیم؛ که خون پاک و سالم به همه بخش های جامعه برسد؟ امنیت فرهنگی به این معناست که خون ناسالم تصفیه شود و تمام دستگاه ها و بخش های جامعه از خونی سالم استفاده کنند. فرهنگ ملی باید اصلاح شود.
ابتدا وضعیت مطلوب را تعریف می کنیم تا بدانیم چه مشکلی ممکن است، امنیت جامعه را سلب کند. در بحث وضعیت مطلوب، باید شاخصه ها ریزبه ریز تعریف و ارزیابی شوند و اصول کلی که نقش عمده تری را دارد؛ مطرح کنیم. به عنوان مثال، در قرآن آمده است: «فخلف من بعد هم خل اضاعوالصلاه و اتبعوالشهوات» همه ما می دانیم؛ نماز در فرهنگ دینی ما برترین جایگاه را دارد و ما باید از جهت فرهنگی به نقطه ای دست پیدا کنیم؛ که نماز در جامعه فراگیر شود. بحث نماز را در فرهنگ دینی تعریف می کنیم. فرهنگ ملی ما ترکیبی از فرهنگ ایرانی و اسلامی است. حال اگر فرهنگ ایرانی اسلامی، مطلوب فرهنگ ملی باشد؛ یک بخش دینی دارد و بخش دیگری که دینی نیست، اما در دین وجود دارد. مثل نوع دوستی. در جشن نیکوکاری افرادی کمک می کنند؛ که ظاهر دینی ندارند و نیت آنها انجام کار دینی نمی باشد؛ بلکه آنها می خواهند به دیگران کمک کنند. اگرچه ظاهر کار ممکن است، در دین نباشد؛ اما در بطن دین وجود دارد. بنابراین، باید در فرهنگ دینی خود جست وجو نمود. و مطلوب ها را از آن استخراج کنیم، چرا که بخشی از فرهنگ ملی ما به طور مستقیم در دین وجود دارد و بخش دیگر، در دل فرهنگ دینی نهفته است. پس فرهنگ دینی باید به عنوان مطلوب و ملاک در نظر گرفته شود و سپس شاخصه های مستقیم و غیرمستقیم از آن استخراج شود.
هدف انقلاب اسلامی هم همین است و آرمان ما رسیدن به مدینة النبی(ص) می باشد. فرهنگ ملی طبقاتی نیست، بلکه آن بخش تحقق یافته فرهنگ جامعه است. برآیند همه اینها فرهنگ را ساخته است؛ اما نقش ها متفاوت می باشند.
نقش افراد عادی صاحب رسانه به خاطر دسترسی به تکنولوژی از نقش افراد نخبه بیشتر است، اگرچه اینها در بخش ارزشی فرهنگ تاثیر نمی گذارند اما در درازمدت می توانند اثرگذار باشند. ادبیات یک فرهنگ را منتقل می کند. مانند زبان جاهل های زمان طاغوت که فیلم های متعددی می ساختند و همان فرهنگ منتقل می شد. کسی که می خواهد، مانند جاهل های زمان طاغوت صحبت کند؛ فرهنگش هم کم کم به همان سمت می رود. شاید، تاثیر ادبیات محاوره چندان ملموس نباشد؛ اما درحقیقت بر فرهنگ ملی تاثیرگذار است.
دکتر فلاح زاده: بحث درباره امنیت نظامی یا امنیت اقتصادی، به مراتب آسان تر از بحث درخصوص امنیت فرهنگی است. مقوله فرهنگ، مقوله بسیار پیچیده ای است و به راحتی به دست نمی آید تا از امنیت و تغییر آن بحث شود. من فکر می کنم؛ باید به بحث تهدید فرهنگی بپردازیم. جلوگیری از تهدید، تامین امنیت است. حال باید پرسید؛ کدام مقوله فرهنگ تهدید می شود؛ چگونه و از کدام زاویه ما را تهدید می کند؟
تهدید را می توان به دو دسته تقسیم کرد: 1 تهدیدهای خارجی 2 تهدیدهای داخلی. ممکن است، این دو با هم ارتباط داشته باشند. نکته مهم، شناخت تهدید است و نباید مصادیقی که تهدید نمی باشند را تهدید محسوب کنیم. به عنوان مثال، اینک بحث جهانی شدن مطرح می باشد، و چیزی است، که دارد اتفاق می افتد و نباید آن را به عنوان یک تهدید در نظر گرفت. در ایران قبل از میلاد، در دوره مادها، نظام قبیله ای به نظام حاکمیت تبدیل شد، اکنون هم حاکمیت ها می خواهند، به نظام جهانی تبدیل شوند و این، امری طبیعی است و نباید به عنوان تهدید در نظر گرفته شود. باید دید؛ چگونه می توانیم، با این روند طبیعی همراه شویم. عدم همراهی با این هماهنگی می تواند، تهدیدی بزرگ باشد.
مقوله فرهنگ به این معنا نیست، که ما باید روی همه چیزمان توقف داشته باشیم. اگر عکسی از تهران 50 سال پیش با تهران امروزی مقایسه شود؛ یک دنیا تفاوت دیده می شود. لباس، کفش و ماشین مردم، همه فرق کرده اند. اگر آن زمان می گفتیم؛ می خواهیم به این نقطه برسیم، همه می گفتند: «این تهدید فرهنگی ماست و ما نمی توانیم این لباس ها را درآوریم.» درست است، که رضاخان آن لباس ها را از تن ما درآورد؛ اما اگر او هم چنین نمی کرد؛ شاید در این مقطع خودمان چنین می کردیم. این مساله را نباید به عنوان تهدید در نظر بگیریم؛ بلکه باید پیشاپیش، خود را آماده این تحولات کنیم.
به نظر می رسد؛ عدم هماهنگی با شرایط روز جهان و توقف در چیزهایی که لزومی بر توقف کردن بر آنها وجود ندارد؛ تهدید محسوب می شود. به عنوان نمونه، فکر می کنیم؛ اگر لباس، رنگ لباس و مدل خانه تغییر پیدا کند؛ دچار تهدید می شویم، در حالی که چنین چیزی نیست. می گویند؛ بلندگو که آمد؛ علما صحبت کردن پشت آن را تحریم کردند و هنوز، خیلی ها، رادیو، تلویزیون و ویدئو را تحریم می کنند. در حالی که هیچ یک از اینها برای ما تهدید نبود.
حجت الاسلام علی ذوعلم: اگر امام تلویزیون را تحریم کردند؛ به این دلیل بود، که آن ابزار در اختیار ما قرار نداشت.
دکتر فلاح زاده:اما زمانی که ما می توانیم، آن ابزار را در دست خود بگیریم؛ چرا باید آن را تهدید محسوب کنیم؟ خیلی از چیزهایی که تهدید محسوب می شوند؛ درحقیقت، تهدید نیستند و باید در مقوله های دیگر متوقف شد. شاید قضیه مدرنیته، مهمترین تهدید جهان اسلام باشد و ما نمی توانیم به تنهایی با آن مقابله کنیم. همان طور که در مسائل دفاعی و سیاسی، جهان اسلام را متحد می کنیم، در مقوله فرهنگ نیز باید وحدت ایجاد کنیم، به تنهایی نمی توان در برابر پدیده مدرنیته مقاومت کرد. متاسفانه، چنین نکرده ایم. متفکرانی داریم، که در جهان اسلام پراکنده هستند، در مالزی، اندونزی، لندن و... اینها را جمع نکرده ایم تا ببینیم؛ در مقابل پدیده مدرنیته چه باید کرد و چه موضعی اتخاذ نمود؛ بنابراین می بینیم؛ عده ای از متفکران داخلی به موضعی افتاده اند؛ که می گویند: «باید تسلیم شویم.»
سوال اصلی در بحث مدرنیته این است، که آیا جمع بین دینداری و مدرنیته امکان پذیر است یا خیر؟ برخی می گویند؛ که اینها قابل جمع نیستند، چون دینداری با عقلانیت ناسازگار است و عقلانیت مهمترین مشخصه مدرنیته می باشند. در مدرنیته یک دگرگونی در حال اتفاق است و به این معنا نیست، که دینداری ما را از بین ببرد؛ بلکه دینداری ما را عمیق تر می کند. ما ناچاریم؛ دینداریمان را عمیق و عقلانی کنیم تا بتوانیم، با مدرنیته مقابله کنیم. عدم تحرک نوعی تهدید است. فرض کنید که یک بازرگان در حالی که ابزار تجارت در حال تغییر است، بگوید؛ که می خواهد ابزار خود را داشته باشد. او فردا تخم مرغ فروش کنار خیابان خواهد بود. در حالی که همکارش صاحب یک مغازه بزرگ شده است. ما برای به روزشدن چه کرده ایم ؟ جهان دائم به روز می شود، اما ما فکر می کنیم که همه چیز ما را تهدید می کند.
چند موضوع می تواند در این بحث مورد توجه باشد که عبارتند از: امنیت فرهنگی، ضرورت امنیت فرهنگی، تفاوت میان احساس امنیت فرهنگی و خود امنیت فرهنگی، آیا نیاز به امنیت فرهنگی داریم یا خیر؟ ما باید شاخص های وضعیت مطلوب را جمع بندی و عرضه کنیم، آن گاه تعریف دقیقی از فرهنگ ملی و مجموعه عواملی که فرهنگ ملی را می سازند؛ ارائه دهیم. آیا اصلاح فرهنگ ملی منجر به امنیت فرهنگی می شود یا نه؟ می توان بحث را کم کم از تهدیدها و آسیب ها شروع کرد و اگر از زاویه فرهنگ ملی، به قضیه نگاه شود؛ قضیه یک مقدار جامع تر خواهد بود؛ چرا که فرهنگ ملی فراگیر است و می توان در آن بیشتر بحث کرد.
حجت الاسلام علی ذوعلم: پیشنهاد من این است، که مدرنیته را به عنوان تهدید فرض کنیم و ببینیم در مقابلش چکار باید بکنیم؟ این، دست کم، یکی از کارهای اساسی ما در حوزه فرهنگ و حفظ امنیت خواهد بود. چگونه باید دینداری و معنویت را با عقلانیت و مدرنیته جمع کرد. در صحبت های آقای دکتر فلاح زاده تفاوتی احساس می شود. شما فرمودید؛ که جهانی شدن طبیعی است و تهدید محسوب نمی شود، پس چگونه مدرنیته تهدید است؟ اگر جهانی شدن، توسعه وتعمیم مدرنیته بوده و مدرنیته تهدید است، جهانی شدن باید تهدید در تهدید باشد.
دکتر فلاح زاده: این دو، یک چیز نیستند. کسانی تلاش می کنند؛ مدرنیته را به عنوان فرهنگ جهانی شدن مطرح کنند؛ اما مساله جهانی شدن طبیعی است. نکته ظریفی که برخی اندیشمندان مطرح می کنند؛ این است که جهانی شدن طبیعی و جهانی سازی تحمیلی می باشد. حال اگر در مقابل جهانی شدن توقف کنیم، تهدید است. مدرنیته هم اگر به موضوعی جهانی تبدیل شود؛ تهدید است.
حجت الاسلام علی ذوعلم: توقف کردن دست ما نیست وقتی می گوییم؛ جهانی شدن یک واقعیت است، درست مثل سیلی است، که می آید و توقف در مقابل آن معنا ندارد و ما را همراه خود خواهد برد. البته، ما که در آن گرداب افتاده ایم؛ می توانیم یک حرکتی هم داشته باشیم.
دکتر فلاح زاده: به روز شدن کمک می کند؛ به امنیت فرهنگی برسیم و اگر جمود نشان دهیم؛ خودبه خود حذف می شویم.
حجت الاسلام علی ذوعلم: لازم است، راجع به ابعاد مختلف مدرنیته بحث کنیم؛ که آیا از هم قابل تفکیک هستند یا نه؟ معتقدیم؛ بعضی از ابعاد مدرنیته می تواند، با تدین ما سازگار باشد و جنبه هایی از مدرنیته به ما آسیب می رساند. برخی اندیشمندان معتقد هستند، که غرب، از نظر فکری به سویی می رود؛ که برای ما مطلوب است و در پست مدرنیسم لایه های نزدیکی به معنویت نهفته است.
دکتر فلاح زاده: در پست مدرنیته چنین است، اما مدرنیسم این گونه نیست. مساله این است، که ما چگونه خود را با جهانی شدن هماهنگ کنیم.
دکتر علی عسگری: بحث کنونی ما، درباره امنیت فرهنگی است و می خواهیم، بر همان بحث متمرکز شویم و طبیعی است، که تعبیر فرهنگ ملی هم مطرح می شود. در بحث مدرنیسم، محور اصلی، بررسی تاثیراتی است، که بر فرهنگ ما گذاشته است. اگر بگوییم؛ مدرنیسم تهدید است، این که، اکنون چه باید بکنیم؛ برای ما اهمیت دارد. در بحث امنیت فرهنگی، شناسایی تهدید، یک بحث است. شاید در مدرنیته ده تهدید وجود داشته باشد، چرا که مدرنیته با خود سکولاریسم و لیبرالیسم را آورده است، این که از نظر فرهنگی چه باید بکنیم تا این فرهنگ نتواند، ما را تهدید کند و ما مقاوم باشیم، برای ما حائز اهمیت است و موضوعیت دارد.
باید ببینیم؛ شاخص های اصلی، بنیادی و غیرقابل تغییر فرهنگ ما از نظر دین که شاخصه داوری و ارزشی فرهنگ است، چیست؟ در واقع، چقدر با آن فاصله داریم و اگر بخواهیم، تهدیدشناسی و آسیب شناسی بکنیم؛ چه مسائلی ارکان اساسی فرهنگ ما را مورد تهدید قرار می دهد؟
دکتر فلاح زاده: موضوع خیلی خوبی مطرح شد، این که چه چیزهایی اساس و ارکان فرهنگ ملی ما را مورد تهدید قرار می دهد و برای دوری از تهدید چه باید کرد؟ پس اگر نماز، مسجد و جماعت به عنوان شاخص های اصلی تلقی می شوند؟ چرا ما از آنها فاصله گرفته ایم و چه باید بکنیم تا به آن نزدیک شویم؟ یعنی نسخه کاربردی بنویسیم. اگر بحث را پهن کرده و به تعاریف و مقدمات بپردازیم؛ جمع کردن آن مشکل خواهد بود.
دکتر علی عسگری: نباید بحث ها را سرزمینی کنیم، چرا که اگر چنین کاری را انجام دهیم؛ باید هم مطالعات بیشتری داشته باشیم و هم جامعه شناسی و آمار دقیق. مهاجرتی که به عنوان تهدید در فرهنگ ملی مطرح شد؛ در فرهنگ اسلامی می تواند، جلوه مثبتی داشته باشد. می توان، از نظر فرهنگی تاثیرات مثبت آن را بررسی کرد. به عنوان نمونه، همان نکته ای که رهبر انقلاب در قم فرمودند؛ که چرا همه علما در قم جمع شده اند؟ در هر شهر باید یکی از علما حضور داشته باشند و علمایی که به شهرهای خودشان بازگشته اند، خیلی منشا اثر شده اند. در اصلاح وضعیت فرهنگی، مهاجرت علما به شهرهای خودشان می تواند، موثر باشد. باید شاخص های دقیق داشته باشیم؛ که مثلا چند درصد مهاجرت داریم. از این زاویه نگاه نکنیم؛ که این مهاجرت ها چقدر باعث افزایش جرم و جنایت شده است، بلکه به مطلوب های دینی بنگریم. ما معتقدیم؛ دین ما چیزی را ناگفته، باقی نگذاشته است و الگوی فرهنگی جامعه مطلوب، همان است، که حضرت رسول(ص) و حضرت امیر(ع) پیاده کرده اند، البته حضرت امیر نتوانستند، آنچه را که می خواستند؛ پیاده کنند؛ اما شاخص ها مشخص شده است و جامعه ما باید همان روند را داشته باشد.
حجت الاسلام علی ذوعلم: اگر کسی از شما بپرسد؛ که آیا همین که منظم باشیم و در خیابان ها آشغال نریزیم؛ فرهنگ است، شما چه می گویید؟
آیا دین برای این آمده که انسان ها مرتب و منظم باشند؟
دکتر فلاح زاده: دین آمده است تا انسان ها را اصلاح کند.
حجت الاسلم علی ذوعلم: آیا به واقع این است؟ عرفای شوریده حال به هیچ وجه مقید به نظم نبوده اند! باید شاخص ها را پیدا کنیم. آیا انضباط اجتماعی به این معنا که کسی در خیابان ها آشغال نریزد، منظم سر کار بیاید و کارش را خوب انجام بدهد و به خانه برود، شاخص تعالی فرهنگی است؟ یا نماز خواندن چنین شاخصی است؟ ممکن است من بگویم آن سطحی نگری و این ژرف نگری است، که بگوییم: «نماز نمی خواند؛ اما خیلی منظم است.» حتی اگر محقق باشد و اکتشافات و اختراعات داشته باشد؛ مطلوب نیست.
دکتر فلاح زاده: تنها این نیست، که ظاهر جامعه درست باشد، و زمانی که به عمق آن می رویم؛ ببینیم؛ سر هم کلاه می گذارند و دروغ می گویند. در واقع، این هم جامعه دینی نیست. یک جامعه دینی، جامعه ای سالم است و بر مبنای عدالت، نظم و تقوای حقیقی بنا شده است. اگر ما تنها ظاهر را حفظ کنیم و اصل جامعه را اصلاح نکنیم؛ نمی توانیم، در دنیای امروز مقاومت کنیم. چون غرب به ظاهر اینها را اصلاح کرده است. اگر غرب اینقدر فاسد بود، که تکنولوژی نداشت. تلویزیون، برنامه ای از صنایع هوایی نشان می داد؛ که یک هواپیمای مسافربری، حدود چهار میلیون قطعه دارد؛ که روی هم سوار می شوند و هواپیما را تشکیل می دهند. باید دانست؛ که روی هر قطعه از آن یک مهندس ساعت ها کار کرده است. نظمی در آنجا حاکم است، که می تواند چنین هواپیمایی در آنجا به پرواز درآید و البته این امر، یک مطلب دینی است. چرا که حضرت علی(ع) می فرمایند: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم.» ما اینها را مراعات نکرده ایم و تا اینها را درست نکنیم ظاهر فرهنگ هم از میان می رود.
فرهنگ باید سازنده باشد و خودش را نشان دهد. جامعه بی نظم، نمی تواند ادعا کند؛ که فرهنگ خوبی دارد. قم که مرکز شیعه است، با آن آشفتگی که در خیابان و در نظم و رفتار مردم است، چگونه می خواهد فرهنگ دینی را تبلیغ کند؟ در حالی که غرب با همه سرزنشی که او را می کنیم؛ اینها را درست کرده است.
دکتر علی عسگری: تصور می کنم؛ ما گاهی دچار خودباختگی می شویم. گاهی می نشینیم و از منابع مختلف خارجی و غربی تحقیق می کنیم؛ که برای اصلاح فرهنگ جامعه باید ضریب همگرایی افزایش داشته باشد. اشکال ما این است، که بیشتر به جنبه های فردی توجه می کنیم و در ایران کار گروهی را یاد نگرفته ایم. در اصل، معنای کار در اسلام، کار گروهی و تعاون است. آنها با کار گروهی هواپیما می سازند؛ اما ما در ساخت پیکان مانده ایم. یعنی می خواهم عرض کنم؛ آنها به دین ما عمل کرده اند.
دکتر فلاح زاده: چرا ما در حوزه دین شناسی دچار سطحی نگری شده ایم؟ الان در حوزه علمیه ما، تنها به فقه توجه می کنند، آن هم نه فقه جمعی، بلکه فقه فردی. بنابراین من هم طوری تربیت می شوم؛ که وقتی به دانشگاه می روم و می بینم؛ آقایی ریش خود را تراشیده است؛ می گویم: «کافر است و به درد نمی خورد.» در حالی که باید ببینم؛ که او چقدر منظم است، چقدر در درسش تعهد دارد، سر ساعت می آید و آیا فرد درستی است؟ چرا که ملاک تشخیص آدم سالم، این چیزهاست. البته، باید این را هم در نظر گرفت؛ که نماز می خواند یا نه. در حالی که ما ظاهربین شده و اساس فرهنگ را رها کرده ایم. اگر من مذهبی هم باشم، وقتی به غرب می روم؛ می بینم؛ آن لامذهب ها، چنین جامعه ای را ایجاد کرده اند، درک می کنم؛ که جامعه عقب مانده ای دارم.
حجت الاسلام علی ذوعلم: من در خیلی از صحبت های شما مناقشه دارم.
چه کسی گفته است؛ که جامعه ما عقب افتاده است؟ این را خود آنها می گویند. آنها پیش دستی می کنند، در کتاب تاریخ سوم آمده است؛ که آنها پیشرفت کرده اند و ما از همان ابتدا، به فرزندانمان القا می کنیم؛ که پیشرفت همان است، که آنها دارند. اما چه کسی گفته، پیشرفت با هواپیما سفرکردن است؟ من می گویم پیشرفت به این معناست که انسان در روز صد بار «لااله الاالله» بگوید، ولو آن که با قاطر سفر کند و بر آتش چوب، نان بپزد نه سر اجاق گاز. می خواهم بدانم؛ که این شاخصه ها را از کجا آورده ایم ؟
دکتر فلاح زاده: ما در دین خود داریم «ربنا اتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره الحسنه.»
حجت الاسلام علی ذوعلم: بله، فی الدنیا حسنه، به این معناست، که بتوانم از این دنیا در جهت آخرت استفاده کنم.
دکتر فلاح زاده: به این معناست، که زندگی درویشی کنیم؟
حجت الاسلام علی ذوعلم: در اسلام غالب ها مهم نیستند، چه درویشی و چه سلطانی. سلطان هم می تواند، در سلطنتش قرب الی الله را در نظر داشته باشد. درویش هم می تواند، درویشی اش را مقدمه دنیا قرار دهد. من بعضی از صحبت های شما را قبول دارم. نباید ظاهربین بود. من خودم، بارها این بحث را مطرح کرده ام و مدافع شما بوده ام. تنها ظاهر ملاک نیست، اما آیا ما به واقع عقب افتاده هستیم؟ در حالی که ما توانسته ایم؛ با حرکتی که امام و ملت کردند؛ دین را در زمانی که محلی از اعراب نداشت؛ مطرح کنیم و در جهت گیری غرب تاثیر بگذاریم. امنیت آنها به خطر افتاده است و آنها به صورت انفعالی با ما برخورد می کنند.
دکتر علی عسگری: هر کدام از ما که انسانی تر زندگی می کنیم؛ پیشرفته تر هستیم. آمار جرم و جنایت در امریکا بسیار بالاست. از هر 200 امریکایی، یک نفر در زندان است و در بعضی از کشورها در هر 30 ثانیه به یک زن تجاوز می شود. بودجه ای که امریکا در دو، سه سال گذشته برای توسعه زندان هایش داشته، 40 درصد افزایش نشان می دهد و آمارهایی که ارائه می کنند؛ در حد میلیارد دلار است. اینها، نتایج همان مدرنیته است.
دکتر فلاح زاده: می خواهم بگویم، یک چیز بینابین است، یعنی نمی توانیم بگوییم؛ که صرف نماز خواندن است و در این صورت ما پیشرفت کرده ایم.
حجت الاسلام علی ذوعلم: اگر یک نفر گفت که تنها معیار تکامل انسان، نمازخواندن است، و از آیات و روایات دلیل آورد؛ که خداوند خالق انسان که کمال او را می فهمد؛ می گوید: «نماز بخوان»، درست می شود. ما نباید به خودمان نگاه کنیم، ما نماز نخوانده ایم! اگر در بعضی زمینه ها عقب افتاده ایم، در بعضی زمینه های دیگر به جلو رفته ایم. از نظر اخلاقی و امنیت اجتماعی، خیلی از آنها جلو هستیم. در حالی که ده درصد از نظم آنها را هم نداریم. الان این نیروی انتظامی نیست، که امنیت ما را حفظ کرده است؛ اما در امریکا (F.B.I) باید امنیت را حفظ کند.
بنابراین، اگر بخواهیم بحث جامعی داشته باشیم؛ باید آن جهات را نیز جمع کنیم، یعنی بدون سطحی نگری و با نگاهی ژرف ببینیم؛ چه مقدار از جهان جلو هستیم و چه مقدار پیشرفت داریم؛ در آنجا که پیشرفت داریم؛ باید همه را به سمت پیشرفت و تعالی سوق دهیم. حتی اگر آن پیشرفت، غربی باشد و در قسمت هایی که عقب مانده ایم؛ باید عقب ماندگی را جبران کنیم.
