حقوق زن در عصر نبوی

پیشتر درباره جایگاه زن سخن گفتیم. در این مقاله، به حقوق زن در عصر نبوی می پردازیم و از دو منظر به این امر توجه می کنیم: حقوق مادی، حقوق معنوی.

الف) حقوق مادی

1. مهریه

در دین مبین اسلام طلاق بسیار مبغوض است،[1] ولی با این حال صبغه و رنگ ذلت زن را ندارد. از همین رو، پیامبر از همان ابتدای بعثت خود، به پشتوانه قرآن، به تحریم تمامی طلاق های ظالمانه ای پرداخت که در عهد جاهلیت رواج داشت؛ طلاق هایی چون: ظهار،[2] ایلا[3] و لعان.[4] آن حضرت قوانین جدیدی درباره طلاق ارائه کرد. بدین منظور، ابتدا به راه های جلوگیری از وقوع این امر مبغوض پرداخت. امر به معاشرت صحیح در میان زن و همسر:)عاشِرُوهُنّ بِالْمَعْرُوفِ([5] ، تشکیل دادگاه خانوادگی،[6] وجود شرایطی در اجرای صیغه طلاق و ...، همه برای جلوگیری از طلاق بود.[7]

ایین اسلام سعی می کند تا به هر طریقی از فروپاشی کانون خانواده جلوگیری شود، اما اگر چاره ای جز طلاق نباشد، قوانین طلاق به گونه ای تنظیم شده تا از هر گونه اجحاف به زن جلوگیری شود. در اسلام طلاق به دو صورت رجعی و بائن قرار داده شده است. در طلاق رجعی، امکان رجوع شوهر به زن در ایام عدّه وجود دارد؛ ولی در طلاق بائن که طلاقی بدون عدّه است، امکان رجوع مرد به زن در ایام عِدّه ممکن نیست.[8]

طلاق بائن خود به انواعی چون طلاق خلع، طلاق مبارات، سه طلاقه و ... تقسیم می شود که از میان این طلاق ها، طلاق خلع یکی از ابتکارات و امتیازات مثبت اسلام برای زنان است؛ چرا که در این طلاق، اختیار طلاق، با زن است. این طلاق اولین بار در عصر نبوی بین جمیله دختر سلول و ثابت پسر قیس واقع شد.

طلاق مبارات، یکی دیگر از انواع طلاق بائن است که به سبب بی میلی طرفین به ادامه زندگی زناشویی واقع می شود.[9]

همچنین شیوه سه طلاقه نیز که طلاق های بی حد و حصر عرب جاهلی را محدود می کرد، از انواع طلاق است.[10]

همانطور که بیان شد، اسلام با راهکارهای گوناگون سعی در جلوگیری از فروپاشی کانون خانواده دارد. آخرین راهکار، مقرر کردن مدت زمانی به نام عِدّه است که در قرآن با لفظ «تَربُّص» از آن یاد شده است.[11] عده، مدتی است که زن آزاد پس از جدایی از شوهرش در حالت انتظار است و در این مدت، مرد حق رجوع به زن را دارد.[12] البته زن پس از مرگ شوهر نیز باید مدتی را در عده به سر ببرد که عده زن مطلقه با عده زن متوفا، اندکی تفاوت دارد. عادلانه بودن قانون عده در اسلام زمانی روشن می شود که به عادات عرب پیش از طلوع اسلام در مسئله عدّه نظری بیفکنیم.

تا به حال نقش و جایگاه دختر و همسر را در خانواده عصر نبوی بیان کردیم، اما نقش آخری که زن در خانواده بر عهده دارد، مادری است. مادر در خانواده عصر نبوی از اهمیت بسیاری برخوردار بود و از همان ابتدای بارداری، به عنوان مؤثرترین نقش در تربیت طفل معرفی شده است. از همین رو، در تعالیم اسلامی عصر نبی اکرم، زنان باردار در حکم دائم الصلوة، دائم الصوم و دائم الجهاد معرفی شده اند :[13] «هنگامی که زن باردار شد، همانند روزه داری است که به عبادتی قیام کرده و با مال و جان در راه خدا به جهاد پرداخته است».[14]

به دلیل اهمیت و نقش عمده مادر در شکل گیری شخصیت فرزند، پیامبر اکرم(ص) در تعالیم خود درباره دقت در انتخاب همسر توصیه های فراوانی فرموده است و مردان به انتخاب همسری با عفت، با تقوا و با ایمان توصیه و از زنانی که همانند سبزه مزبله اند، پرهیز داده شده اند. حمایت های اسلام از مادران، شامل جنبه های دنیوی و اخروی می شود و پاداش های دنیوی و اخروی فراوانی برای مادر ذکر شده است. لزوم احترام و توجه به مادر بارها مورد تأکید بوده است. خداوند می فرماید: ) وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا([15]؛ «و خداوند را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید».

در روایت است که معاویة بن جاهمه خدمت پیامبر رسید و گفت: می خواهم با شما در راه خدا جهاد کنم؟ حضرت فرمودند: ایا مادرت زنده است؟ معاویه گفت: آری. حضرت فرمودند: «برگرد و به او نیکی کن که بهشت زیر پاهای اوست».[16]

یکی از جلوه های حمایت مادی از مادران، مسئله مهریه است. قرآن کریم در این عصر ابتدا تمامی رسوم جاهلیت را درباره مهر منسوخ اعلام کرد، سپس با ایاتی چون ایه 4 و 19 سوره نساء، مهریه را حق مسلم زنان شمرد. پیامبر(ص) نیز تأکید بسیاری بر پرداخت مهریه به زنان داشت و بهترین دارایی زن را مهریه با برکت می دانست.[17] در تاریخ آمده است که زنی خدمت پیامبر(ص) رفت و در حضور جمع گفت: یا رسول الله! مرا شوهر بده. پیامبر اکرم(ص) فرمود: چه کسی او را می خواهد؟ مردی برخاست و گفت: من. پیامبر(ص) فرمود: به او چه می دهی؟ مرد گفت: چیزی ندارم. پیامبر سکوت کرد. سپس دوباره پیشنهاد خود را مطرح ساخت و باز آن مرد برخاست. وقتی پیامبر برای بار سوم پیشنهاد خود را مطرح کرد و مرد برخاست، حضرت به او فرمود: ایا چیزی از قرآن می دانی؟ گفت: می دانم. پیامبر(ص) فرمود: او را به تو تزویج کردم با مهریه یاد دادن آنچه از قرآن می دانی.[18] این چنین پیامبر(ص) با رفتاری زیبا، لزوم پرداخت مهریه را بیان می کرد. سیره آن حضرت در مورد مهریه همسرانش، نمونه دیگری از تأکیدهای او بر این مسئله است.[19] احادیث بسیاری نیز از نبی اکرم در دست است که در آنها مجازات سنگینی برای عدم پرداخت مهر زن ذکر شده است؛ از جمله اینکه فرمود: هر که زنی بگیرد و در نظر داشته باشد که مهر او را نپردازد، هنگام مرگ چون زناکاران بمیرد.[20]

2. نفقه

دومین حق مادی برای زنان، نفقه است. نفقه در ایات و روایات اسلامی از اهمیت بسیاری برخوردار است و خداوند در ایه 233 سوره بقره به این امر اشاره کرده و اهمیت آن به حدی است که در صورت عدم پرداخت نفقه از سوی مرد، زن می تواند نفقه مورد نیاز خود را از دارایی مرد بردارد. برخورد پیامبر(ص) با هند، همسر ابوسفیان در روز فتح مکه مبنی بر برداشتن نفقه (به اندازه متعارف) از دارایی ابوسفیان، (به علت عدم پرداخت نفقه)، نشانه اهمیت این حق است.[21] آن حضرت در خطبه های حجة الوداع نیز به لزوم پرداخت این حق به زنان اشاره کرد[22] و هنگام وصیت نیز نفقه همسران خود را بعد از مرگ، اولویت اصلی قرار داد.[23]

3. ارث

ارث، حق دیگری است که با بعثت پیامبر و نزول ایات قرآنی برای زنان مسجّل گردید. بر این اساس، خداوند در قرآن، ایاتی از سوره نساء را به این مسئله اختصاص داده است. اولین ایه در این زمینه، ایه هفتم سوره نساء بود که در آن بهره ای از ارث برای زنان قرار داده شد، اما به علت نامعلوم بودن این بهره، خداوند در ایه 12 همین سوره به بیان میزان دقیق ارث زنان پرداخته است. شأن نزول هر یک از این ایات، برخی از احجاف های اعراب درباره ارث زنان بود که با نزول ایات ارث، این حق از سوی پیامبر به زنان بازگردانده شد. همچنین سیره پیامبر به گونه ای بود که بعد از نزول این ایات از ظلم به زنان در مسئله ارث جلوگیری می کرد و سهم ارث زنان را مهم تر از هر چیزی حتی انفاق و صدقه مال می دانست.[24]

ب) حقوق اجتماعی

حقوقی که بیان شد، همه جزء حقوق مادی زن در درون خانواده است. اما اسلام در اجتماع نیز برای زنان حقوقی را قائل است. برخورداری از درآمد، یکی از این حقوق اجتماعی است. بر این اساس زنان در عصر نبوی، علاوه بر اینکه حق اشتغال در مشاغل گوناگون را داشتند، درآمد حاصل از کار و تلاش خود را هم مالک بودند و هیچکس حتی شوهر حق تصرف در این حق زنان را نداشت: )لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمّا اکْتَسَبْنَ([25]؛ «مردان را از آنچه کسب می کنند و به دست می آورند، بهره ای است و زنان را از آنچه کسب می کنند و به دست می آورند، بهره ای است».

از این رو، ما شاهدیم که زنان عصر نبوت در حرفه های گوناگون چون: نخ ریسی، صنعتگری، طبابت، تجارت، فروشندگی، کارهای بازار، ساربانی و شترداری، خیاطی، نجاری، دباغی، دایگی، شیرینی پزی، آرایشگری با حفظ عفاف و حجاب اشتغال داشتند و در چگونگی مصرف درآمد خود مختار بودند؛ چنانکه زینب درآمد حاصل از صنعتگری خود را صدقه می داد.[26] رائطه صنعتگر در مورد نحوه خرج کردن درآمدش از پیامبر(ص) پرسش کرد و آن حضرت نیز او را به انفاق به خانواده توصیه فرمود.[27]

دیه، یکی دیگر از حقوق اجتماعی زنان است که در صدر اسلام برای زنان قرار داده شد و ایات (ص)2 سوره نساء و 178 سوره بقره به آن اشاره دارند. همچنین برخی از احادیث نبوی بیانگر اعطای این حق به زنان عصر نبوی است؛ از جمله اینکه در حدیثی آمده است: مردی نزد رسول خدا(ص) آمد که زنش را با عمودی زده و او را به قتل رسانده بود. رسول خدا(ص) اولیای زن را مخیر کرد بین اینکه پنج هزار درهم دیه بگیرند و یا اینکه نصف دیه را بدهند و شوهرش را قصاص کنند.[28]

در عصر نبوی در جنگ ها غنایم جنگی فراوانی به دست مسلمانان می آمد که سهمی از آن به زنان اختصاص داده می شد. در غزوه خیبر پیامبر به زنان شرکت کننده در جنگ سهمی از غنایم را اعطا کردند[29] و علاوه بر این، پیامبر(ص) بخشی از کتیبه را که خمس رسول خدا(ص) بود، به زنان بخشید.[30] در ضمن فدک را که بدون جنگ به دست مسلمانان افتاده بود، به حضرت فاطمه(س) داد.[31]

ج) حقوق سیاسی

زنان در این عصر، در امور سیاسی هم به صورت علنی و غیر علنی، حضور داشتند و در مورد حضور علنی زنان می توان به بیعت، هجرت، امان دادن و حضور در جهاد و حج اشاره کرد.

1. بیعت

بیعت، نخستین عرصه سیاسی صدر اسلام بود که اولین بار در ذی الحجه سال دوازدهم بعثت به وقوع پیوست.[32] در این بیعت چند مرد حضور داشتند و بنا به نقل برخی کتب، زنی به نام عفراء دختر ثعلبه نیز در این بیعت حضور یافت.[33] بعد از این بیعت ، دو زن به نام های نسیبه دختر کعب (ام عماره)، و اسماء دختر عمرو بن عدی (ام منیع) حضور داشتند.[34]

بیعت دیگر در تاریخ صدر اسلام، در صلح حدیبیه رخ داد. این بیعت در شرایط حساسی بسته شد؛ زیرا هنگامی که پیامبر و مسلمانان به قصد انجام حج عازم مکه بودند، متوجه شدند قریشیان قصد حمله به مسلمانان را دارند. از این رو، در زیر درختی جمع شدند و با پیامبر بیعت کردند تا از اوامرش ذره ای تخلف نکنند.[35] منابع تاریخی، نام سه زن شرکت کننده در این بیعت را ذکر کرده اند که عبارت اند از: ربیع دختر معوذ، ام هشام انصاریه و نسیبه دختر حارث.[36]

بیعت دیگر بعد از فتح مکه بود. پیامبر پس از فتح مکه (سال هشتم هجرت) از جانب خداوند مأمور شد تا بر اساس مفاد ایه 12 سوره ممتحنه با زنان بیعت کند. مفاد ایه چنین بود: «ای پیامبر! هنگامی که زنان مؤمن نزد تو آمدند تا در مورد اینکه به خدا شرک نورزند و دزدی نکنند و زنا ندهند و فرزندان خود را نکشند و بهتان نزنند و در کار پسندیده از فرمان تو سرپیچی نکنند، با تو بیعت کنند، با آنان بیعت کن و برای آنها استغفار کن. همانا خداوند آمرزنده و بردبار است».

نحوه بیعت پیامبر با زنان این گونه بود که آن حضرت دستور داد تا ظرف آبی آوردند، سپس حضرت دست خود را در میان آن ظرف گذاشت و مواد پیمان را متذکر شد، آن گاه دست خود را بیرون آورد و پس از آن زنان به عنوان اقرار و ایمان به خدا و تصدیق رسول خدا، دست خویش را در همان آب فرو بردند.[37]

آخرین بیعت که بسیاری از بانوان مسلمان در آن شرکت کردند، در حجة الوداع و جریان غدیر خم بود.

2. هجرت

دومین حرکت سیاسی صدر اسلام، هجرت بود که به دلیل سختی های خاص خود اهمیت بسیاری داشت. بر این اساس، در 21 ایه از قرآن مجید، از هجرت با عبارات تجلیل آمیزی یاد شده است[38] و احادیث زیادی نیز بیان کننده فضیلت این فریضه است. هجرت به حبشه نخستین هجرت عصر نبی اکرم بود که به دلیل آزار و اذیت شدید قریشیان صورت گرفت. هجرت اول به حبشه در سال پنجم بعثت صورت گرفت و یازده مرد و چهار زن در آن شرکت داشتند.[39]

مدتی پس از هجرت نخستین مسلمانان، خبری به آنان رسید مبنی بر اینکه اهل مکه مسلمان شده اند. پس از شنیدن این خبر تعدادی از مسلمانان مهاجر به مکه بازگشتند، ولی با نادرست بودن خبر مواجه شدند. در نتیجه هیچ یک از این افراد، وارد مکه نشد، مگر اینکه خود را در پناه کسی قرار داد. مشرکان پس از این هجرت آزار و شکنجه مسلمانان را افزایش دادند. مسلمانان اندکی پس از هجرت نخستین، هجرتی دیگر به حبشه انجام دادند و هجرت کنندگان 83 مرد و یازده زن بودند.[40] از زنان می توان به افرادی چون: اسماء همسر جعفر، فاطمه دختر صفوان، امینه دختر خلف بن اسعد خزاعی و ... اشاره کرد.[41]

با بالا گرفتن فشارها و شکنجه ها از سوی مشرکان، مسلمانان به دستور پیامبر هجرت دیگری انجام دادند که پر خطرتر از دو هجرت قبل بود؛ چرا که مسلمانان در این هجرت، خانه و کاشانه خود را برای همیشه در مسیری به مسافت 480 کیلومتر به مقصد مدینه ترک می کردند؛ ولی با وجود این، ما در این هجرت شاهد حضور گسترده زنان هستیم؛ زنانی که خالصانه، با وجود لطافت وجودی شان، سختی های راه را به جان خریدند تا اسلام خویش را حفظ کنند.

امّ سلمه، یکی از زنان است که در راه هجرت به مدینه متحمل سختی های فراوان شد و مسیر هجرت را به تنهایی طی کرد.[42]

هجرت فواطم، هجرت دیگری است که همراه با سختی بود؛ چرا که قریشیان پس از اطلاع از هجرت حضرت علی(ع) همراه فواطم و گروهی از زنان و مردان مسلمان، نیروی گشتی را به دنبال آنان فرستادند. این گروه در میانه راه به مسلمانان رسیدند، ولی با رشادت حضرت علی(ع) مجبور به بازگشت شدند.[43]

امّ هشام انصاری، بانوی دیگری است که در راه رسیدن به مدینه سختی های فراوانی را تحمل کرد، ولی با کرامتی که در بین راه از جانب خداوند به او عطا شد، خود را به مدینه رساند.[44]

علاوه بر هجرت هایی که در ابتدای هجرت پیامبر(ص) به مدینه صورت گرفت، هجرت های دیگری هم از سوی زنان پس از صلح حدیبیه انجام شد که به دلیل مفاد صلح حدیبیه (مبنی بر بازگرداندن مهاجران مشرکان به خودشان) در جای خود حائز اهمیت بسیاری است. از زنانی که خطر این هجرت را به جان خریدند، می توان به ام کلثوم دختر عقبه بن ابی معیط، و سبیعه اشاره کرد.[45] پیامبر(ص) پس از هجرت این زنان، مفاد صلح نامه را مربوط به مردان دانست و از بازگرداندن زنان به مشرکان خودداری کرد.[46] البته این مسئله منوط به این بود که این اقدام سیاسی زنان، خالصانه و به دور از ملاحظات فردی باشد.[47]

3. امان دادن

یکی دیگر از حقوقی که پیامبر برای زنان قائل شد، مسئله امان دادن بود. در عصر نبی اکرم در موارد متعددی زنان به برخی از بستگان خود امان دادند؛ مانند: امان دادن زینب به همسرش ابوالعاص،[48] امان دادن امّ هانی در روز فتح مکه به دو تن از بستگانش،[49] و امان دادن ام حکیم به همسرش.[50]

4. حج

حج نیز یکی دیگر از عرصه های عبادی، سیاسی و اجتماعی بود که زنان صدر اسلام در آن حضور یافتند و این حضور با توجه به فضیلت حج در ایات و روایات اهمیت بسیاری داشت. در سفر اول پیامبر(ص) به خانه خدا که در ذی القعده سال ششم هجرت بود، چهار زن به نام های امّ سلمه، امّ عماره، امّ منیع و امّ عامر اشهلی حضور داشتند.[51] در این سفر مسلمانان موفق به زیارت خانه خدا نشدند، ولی صلح نامه ای تنظیم کردند که به موجب آن در سال اینده می توانستند به زیارت خانه خدا مشرف شوند.[52] پس از آن در سال هفتم هجرت، سفر عمرة القضاء صورت گرفت که در این سفر نیز حضور زنانی چون عایشه ر شاهد هستیم.[53] آخرین سفر حج پیامبر(ص) نیز در بیست و ششم ذی القعده سال دهم هجرت بود.[54] آن حضرت در این سفر تمامی زنان خود را به زیارت خانه خدا برد.[55] علاوه بر همسران حضرت، زنانی چون: حضرت فاطمه، اسماء بنت عمیس،[56] خواهر عقبة بن عامر، ضباعه دختر زبیر بن عبدالمطلب و زنان بسیار دیگری همراه مسلمانان بودند.[57]

مواردی که بیان شد، بیانگر حضور علنی زنان در امور سیاسی بود، اما زنان صدر اسلام به صورت غیر علنی نیز در بسیاری از مسائل سیاسی حاضر بودند که یک مورد آن مشورت پیامبر با امّ سلمه در سفر عمرة القضاء است. آن حضرت در این سفر پس از سرپیچی مسلمانان از دستور آن حضرت در مورد نحر و حلق کردن، ناراحت به خیمه همسرش امّ سلمه رفت و علت ناراحتی خود را بیان کرد. امّ سلمه پیشنهاد کرد که پیامبر خود برخیزد و نحر و حلق کند. با این اقدام رسول خدا، تمامی مسلمانان به نحر و حلق کردن پرداختند.[58] پس از شکستن مواد صلح حدیبیه نیز ابوسفیان نزد برخی بانوان و ام حبیبه رفت تا آنان نظر پیامبر را تغییر دهند. البته موارد دیگری از این دست وجود دارد که افراد برای تغییر نظر پیامبر(ص) از زنان درخواست کمک می کردند.[59]

5. جهاد

جهاد، عرصه سیاسی و اجتماعی دیگری است که نه تنها زنان در این عرصه حضور می یافتند، بلکه رشادت های بسیاری از شیر زنان صدر اسلام در این زمینه به ثبت رسیده است. فعالیت های زنان در جبهه های جهاد، در سه صحنه بود: قبل از جهاد، در صحنه نبرد و پس از جهاد. در حیطه اول شاهد کمک های نقدی زنان مسلمان به جبهه و رزمندگان هستیم که نمونه آن جمع آوری کمک های زنان در جنگ تبوک است.[60] فعالیت های زنان در صحنه نبرد، یا در پشت جبهه بود و یا در میدان مبارزه. در پشت جبهه نیز عهده دار مسئولیت هایی چون: تدارکات و پشتیبانی، تشویق مردان به قتال و رسیدگی به مجروحان بودند؛ چرا که وجود سازمان قوی و منظم برای تأمین نیازهای رزمندگان بسیار ضروری است و هنگامی که مردان مشغول رزم اند، زنان می توانند بدین مهم اقدام ورزند.[61] از این رو، زنان در عصر پیامبر(ص) در جنگ های مختلف به کارهای تدارکات و پشتیبانی می پرداختند. در جنگ خیبر شاهد حضور چهارده زن هستیم که از مدینه خوراکی آورده بودند و به جستجوی آب می رفتند.[62] در جنگ خندق آشپزی حضرت فاطمه(س) برای پیامبر را می بینیم.[63] همچنین ام عطیه، در هفت جنگ همراه رسول خدا(ص) حضور داشت و یکی از وظایفش تهیه غذا برای رزمندگان اسلام بود.[64] در جنگ خیبر، ام سنان اسلمی مسئولیت دیده بانی از بارها را برعهده گرفت.[65] زنان کارهای دیگری از قبیل: تهیه دارو، رساندن مهمات به رزمندگان، تعمیر تجهیزات آسیب دیده و انتقال پیکر شهدا را نیز انجام می دادند که در هر کدام از این اقدامات، نام زنانی چون: امّ سنان اسلمیه، امّ ابیه، امّ سلیط، هند دختر عمرو بن خزام و ... به چشم می خورد.

از دیگر فعالیت های زنان در پشت جبهه، رسیدگی به مجروحان بود. حضور سیزده زن در جبهه احد برای مداوای مجروحان، شاهدی بر این مدعاست که با زخم بندی حمنه،[66] امّ سلیم و امّ عماره[67] مصداق علنی پیدا کرد. همچنین برخی از زنان به دلیل تبحری که در امر معالجه بیماران داشتند، خیمه ای مخصوص این کار برپا کرده بودند که از آن جمله می توان به خیمه رفیده در جنگ خندق اشاره کرد.[68]

تشویق مردان به قتال، از دیگر فعالیت های زنان در پشت جبهه های جهاد عصر نبوی است. آنان چه قبل از جنگ و چه در حین جنگ، به تشویق رزمندگان می پرداختند و با سخنان خود نیرویی دوباره به آنان می بخشیدند. یک نمونه آن ام عماره است که پسرش را در نبرد احد، پس از زخم بندی او، به ادامه جهاد ترغیب و تشویق می کرد.[69] زنان در هنگام فرار برخی از رزمندگان سست عنصر از میدان نبرد، با سخنان آتشین خود آنان را به مبارزه فرا می خواندند و باعث حیرت و تحسین همگان حتی رسول خدا می شدند. برخورد امّ حارث و امّ عماره با پسرش عبدالله پس از فرار او در احد،[70] برخورد امّ ایمن و صفیه با فراریان احد[71] و برخورد امّ حارث و امّ عماره با فراریان جنگ حنین،[72] همه موارد اندکی از این گونه رشادت های زنان است.

آنچه بیان شد، فعالیت های مربوط به پشت جبهه بود، ولی زنان صدر اسلام گاه در خود میدان نبرد نیز شرکت می جستند و رشادت های بی نظیری از خود نشان می دادند؛ از آن جمله می توان به رشادت های امّ عماره در جنگ ها اشاره کرد. این شیرزن صدر اسلام، نه تنها در جنگ ها حضور می یافت، بلکه در موقعیت های حساس جنگ هایی چون: احد، خیبر و حنین به جنگاوری و دفاع از پیامبر پرداخت. داستان دلیری های این بانوی فداکار در جبهه احد به حدی شگفت آور بود که پیامبر در حق او فرمود: «مقام نسیبه (امّ عماره) از مقام فلان و فلان برتر است».[73] امّ سلیم بانوی دیگری است که در نبرد حنین خنجری برای محافظت از خود به کمر بسته بود.[74] از زنان دیگری که نامش در نبرد حنین به چشم می خورد، امّ حارث است که پس از فرار جنگجویان، پیش روی پیامبر قرار گرفت و سپر ایشان شد.[75] داستان رشادت صفیه در غزوه خندق و کشتن مرد یهودی به وسیله او، نمونه دیگری از رشادت این زنان است.[76]

پس از جهاد و جنگ نیز زنان نقش سازنده ای بر عهده داشتند. آنان چنان دارای روحیه قوی و نیرومندی بودند که نه تنها کوچک ترین ضعفی در برابر شهادت عزیزانشان ابراز نمی کردند، بلکه با استقامت خود، دشمنان اسلام را مایوس می کردند و مسلمانان را برای دفاع و جنگ آماده می ساختند.[77] نمونه این برخورد زیبا را می توان در رفتار امّ حارث پس از مطلع شدن از خبر شهادت پسرش جستجو کرد. این بانوی صبور پس از اطلاع از شهادت فرزندش، منتظر پیامبر شد و چون از جایگاه پسرش در بهشت اطمینان یافت، گفت: «هرگز بر او گریه نخواهم کرد».[78]

سمیرا، هند و کبشه، زنان دیگری هستند که هر کدام در جبهه احد، شاهد شهادت چند تن از عزیزانشان بودند، ولی پس از اطلاع از سلامتی پیامبر، هر مصیبتی را در قبال آن اندک شمردند.[79] صبر صفیه پس از اطلاع از مثله شدن حمزه (برادرش)، نمونه دیگری از نقش سازنده زنان عصر نبوی است.[80]

البته لازم است ذکر شود که در کنار صبر و استقامت این بزرگ زنان عصر نبوی، برخورد پیامبر(ص) نیز باعث دلگرمی بیشتر آنان می شد. بر این اساس، آن حضرت پس از اتمام جنگ به دیدار خانواده های شهدا می رفت و آنان را دلداری می داد و از جایگاه رفیع شهیدان در بهشت برای آنان سخن می گفت. برخورد پیامبر با کبشه مادر سعد بن معاذ،[81] آگاه کردن مادر و خواهر حارثة بن سراقه از مقام شهیدشان،[82] دعا برای حمنه که سه تن از عزیزانش را در نبرد احد از دست داده بود،[83] برخورد مهربان آن حضرت با بازماندگان جعفر[84] و ده ها نمونه دیگر، مواردی از این رفتار زیبای پیامبر(ص) است که تأثیر شگرفی در روحیه زنان داشت.

آنچه بیان شد، اشاره مختصری به مقام و منزلت زن در عصر نبی اکرم بود. امید است که همه بانوان مسلمان با بازنگری در موقعیت زن در عصر نبی اکرم، به شأن و منزلت والای خود پی ببرند و نقش آفرین تمام صحنه های سازندگی و بالندگی جهان اسلام باشند.