سلمان(۱)

محل ولادت

نخستین کتابی که درباره زندگانی سلمان و پیشینه او در ایران آگاهی های گرانقدری در اختیار می نهد، سیره ابن اسحاق است. گرچه در برخی کتب مقدّم بر ابن اسحاق؛ مثل کتاب سلیم بن قیس هلالی مطالبی درباره سلمان آمده و یا در تفسیر مجاهد به سلمان اشاره شده است. امّا ابن اسحاق در ذکر داستان زندگی و گرایش سلمان به اسلام، درباره محل زندگی و شیوه زندگانی خانواده سلمان، نکاتی را مطرح می کند که همان نکات، پنجره ورود ما به شناخت سیر زندگی و تحول اندیشه سلمان است.

ابن اسحاق به نقل از عاصم بن عمر، به نقل از محمود بن لُبید، از قول عبدالله بن عباس روایت می کند که سلمان برای عبدالله بن عباس گفته است: «من مردی فارسی (ایرانی) از اهالی اصفهان، از قریه ای که نام آن جیّ بود می باشم. پدرم دهقان قریه بود.»(1)

از آنجا که این نکته که «سلمان اهل کدام منطقه ایران بوده است»، در منابع بعدی مورد اختلاف و ابهام قرار گرفته، ضرورت دارد اهلیّت سلمان بررسی شود. قول ابن اسحاق مبنی بر این که سلمان اهل جَی اصفهان بوده، در منابع متعددی مطرح شده است.(2)

تنوّع، تقدم و اهمیت منابعی که سلمان را اهل جی می دانند، بحدی است که نمی توان پذیرفت که سلمان به منطقه دیگری تعلق داشته است. بویژه نکته ای که یاقوت از قول هبة الله بن عبدالوارث شیرازی نقل می کند که بلافاصله سلمان پس از فتح اصفهان توسط سپاه اسلام، به اصفهان می رود، مدتی در جی می ماند و در آنجا مسجدی می سازد که آن مسجد تا روزگار یاقوت برجای بوده است. این مطلب براساس قول ابی نعیم اصفهانی در ذکر اخبار اصفهان نیز تأیید می شود. ابو اسحاق از قول ابوالحجّاج الازدی نقل می کند که او در اصفهان با سلمان ملاقات داشته است.(3)

گروهی از منابع، که به لحاظ تاریخی و تقدم و اهمیت، نسبت به منابع گروه اول، در درجه دوّم اهمیت قرار می گیرند، علاوه بر این که سلمان را اهل جی می دانند، رامهرمز را نیز به عنوان محل تولّد و شهر سلمان ذکر کرده اند؛ مثل خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، ابن قتیبه در المعارف، ابن جوزی در صفة الصفوه، ابن اثیر در اسدالغابه، علاءالدین حضرمی در کنزالعمال، ابن حجر عسقلانی در الاصابه و...(4) برخی منابع نیز او را فارسی رامهرمزی اصفهانی خوانده اند!(5)

ابن بوران توانسته است با روایتی، این دوگانگی را حل کند؛ از سلمان نقل شده است که گفته است: در رامهرمز متولد شده و در آن شهر نشو و نما کرده است و پدرش از اهالی اصفهان بوده است.(6)

گروه سوم منابع، بویژه منابع شیعی، سلمان را اهل شیراز می دانند. البته طبری و متن گردانیده تاریخ او، مشهور به تاریخ بلعمی نیز این قول را روایت کرده اند.(7) طبری و بلعمی شهر شاپور یا کور سابور عنوان کرده اند. در بحارالانوار و اکمال الدین، سلمان اهل شیراز قلمداد شده است.(8) محتمل است منابعی که گمان کرده اند سلمان اهل شیراز است باور داشته اند فارس و این که سلمان خود را از فارس می داند و به فارسی مشهور است، تناسب با منطقه فارس و شیراز داشته است. در حالی که فارس به مفهوم ایران امروز است. منطقه ای از جیحون تا فرات. چنانکه در زبانهای اروپایی امروز نیز Persian در زبان انگلیسی یا Perser در آلمانی و Persiqeue در فرانسه، به معنای کسی که اهل استان فارس نیست. قابل توجه است، طبری که سلمان را اهل شهر شاپور در متن طبری کورسابور می داند، حتماً به این نکته توجه داشته که روزگار ساسانیان، فارس یا پارس به پنج قسمت تقسیم شده بود؛ اردشیر خوره، شاپور خوره، ارجان، استخر و دارابگرد.(9) گمان داشته که سلمان اهل فارس به همان مفهوم دقیق استان فارس یا ایالت فارس بوده است.

تاریخ ولادت سلمان

 

تعیین دقیق زمان ولادت سلمان کار دشواری است. لیکن می توان با بررسی سالهای زندگانی او و توجه به سال درگذشت سلمان، حدود سال ولادت او را معین کرد. از آنجا که برخی داستانهای شگفتِ افسانه آمیز درباره سلمان، در بحث طول عمر او مطرح می شود، ضرورت دارد که این مقدمه نیز پژوهش گردد و زندگانی سلمان از لحاظ طول عمر او، از پرده ابهام خارج شود.

الف: تقریباً اکثر منابع درجه اوّل باور دارند که سلمان در دوران خلافت عثمان در مدائن درگذشته، با توجه به این که عثمان در ذی الحجّه سال 35 هجری قمری فوت کرده است.(10) لزوماً درگذشت، سال پیش از این تاریخ بوده است، گرچه برخی مثل ابن قتیبه وفات سلمان را در اوّل یا اوایل خلافت عثمان می دانند.(11) نکته قابل توجهی که دلالت می کند سلمان در دوران خلافت عثمان و در اواخر دوران، درگذشته است، این است که به روایت ابن حجر عسقلانی و نیز المزّی، هنگام فوت سلمان، عبدالله بن مسعود در کنار بستر سلمان حضور داشته است. از آنجا که عبدالله بن مسعود خود در سال 34 ه . ق. درگذشته، بدیهی است که سال درگذشت سلمان نمی تواند پس از سال 34 ه . باشد.(12) در یک کلام سال درگذشت سلمان را می توان سال 33 ه . دانست که مورد پذیرش اکثریت منابع معتبر است.(13)

ب: طول عمر سلمان است که اگر بتوانیم رقم قابل قبولی برای طول عمر سلمان جستجو کنیم، می توان سال ولادت او را به تقریب دریافت.

اکثر منابع تاریخی و رجالی، از طول عمر سلمان سخن گفته اند. ابن قتیبه در المعارف گرچه برای سلمان و طول عمر او عدد معیّن را ذکر نکرده است اما به صراحت می گوید که سلمان عمری طولانی داشته است.(14) منابع دیگر معمولاً عدد 250 تا 350 سال را برای سلمان ذکر کرده اند.

به عنوان نمونه، خطیب بغدادی و ابن عساکر و ابن اثیر و المزّی و کازرونی و حافظ ابی نعیم اصفهانی، همگی نوشته اند که عمر سلمان را 350 سال گفته اند، لیکن رقمی که کسی در آن تردید نمی کند 250 سال است.(15) ابن اثیر نیز رقم 250 را حدّ اقلی که گفته شده می داند.(16) مقدسی در البداء و التاریخ می گوید: عده ای پنداشته اند که سلمان متجاوز از 4200 سال عمر کرده است.(17) ذهبی نیز در کتاب: «کتاب دول الاسلام» همین رقم را پذیرفته است. می نویسد: گفته شده است که سلمان 200 سال عمر کرده است. برخی نیز گفته اند 230 سال و...(18)

ذهبی در الکاشف در مورد ارقام مطرح شده درباره سالهای زندگی سلمان تردید کرده است. می گوید: به نظر من سلمان در دهه هشتاد عمر خود درگذشته است و نهایتاً به صد سالگی نرسیده است.(19)

ابن حجر عسقلانی نیز این تردید و تأمّل ذهبی را ذکر کرده و برای تردید دلائلی نیز بیان کرده است. ذهبی می گوید: «اقوال مختلف درباره عمر سلمان را ملاحظه کردم، دیدم تمامی دلالت دارند بر این که عمر سلمان فراتر از 250 سال است. اختلافی که وجود دارد در ارقامی است که عمر او را بیش از 250 سال بیان کرده اند. امّا به نظر می رسد که او در دهه هشتاد عمر خود، درگذشته است».

ابن حجر می گوید: این که سلمان پس از پیامبر ص در جنگهای مسلمانان با ایرانیان شرکت داشت و این که با زنی از قبیله کنده ازدواج کرد، نشان می دهد که سلمان در آن سالها توان و نشاط جنگ و زناشویی را داشته است.(20)

نکته دیگری که به تردید و تأمّل ابن حجر و ذهبی کمک می کند، نقش سلمان در جنگ خندق و شکستن حصار طائف است. مقریزی در امتاع الاسماع می نویسد: توانایی و مهارت سلمان در حفر خندق موجب شده بود که مسلمانان؛ هر دو گروه مهاجر و انصار، سلمان را منتسب به خود می دانستند.(21) در شکستن حصار طائف، سلمان به دست خود منجنیق تدارک وتعبیه می کند. مقریزی می نویسد: در جنگ خندق سلمان به قدر ده تن خندق را خفر می کرد. از این رو به او چشم زخم رسید. این موارد نشانه های خوبی هستند که سلمان نمی توانسته در جنگ خندق متجاوز از دویست یا سیصد و یا حتّی صد سال داشته باشد، امّا مطلبی که به عمر طولانی سلمان دامن زده است، این است که سلمان در دوران مهاجرت عظیم و شگفت خود، با برخی پیشوایان آیین مسیحیّت روبرو می شود که بعض آنان به عنوان وصی حضرت عیسی ع معرفی شده اند. چنانکه ابن جوزی در صفة الصفوه می گوید: سلمان از معمّرین بود و وصیّ عیسی بن مریم ع را درک کرده بود.(22) شیخ صدوق در اکمال الدین می گوید: سلمان وصی وصیّ حضرت عیسی ع بود.(23) ایشان برای این قول مشخص، هیچگونه سندی را ذکر نکرده اند. ابن اسحاق نیز در سیرة النبی ص داستانی را از قول سلمان روایت کرده است که این داستان در منابع پس از ابن اسحاق نیز آمده و از آن داستان اینگونه تلقّی شده است که گویی سلمان در زمان عیسی بن مریم زندگی می کرده و او را درک کرده است.

سلمانی می گوید: وقتی در عموریّه بود، راهنمای او در عموریّه می گوید: در سرزمین شام، از میان دو بیشه در هر سال مردی بیرون می آید که از بیشه ای به بیشه دیگر می رود. همه دردمندان و بیماران، خود را به او می رسانند. آن مرد برای آنان دعا می کند و آنان بهبود می یابند. راهنمای سلمان می گوید: برو از آن مرد درباره آیینی که جستجو می کنی پرسش کن. سلمان می گوید به همان نقطه رفتم و آن مرد را دیدم و شبی از او پرسیدم از حقیقت دین حنیف ابراهیم آگاهم ساز. گفت: از چیزی پرسش می کنی که معمولاً مردم در این باره نمی پرسند. روزگاری که پیامبری به آن دین مبعوث شود. پیامبری که از اهل مکه است فرا رسیده، به نزد او برو تو را راهنمایی می کند. پیامبر ص به سلمان می گوید: سلمان! اگر راست گفته باشی، عیسی بن مریم را ملاقات کرده ای.(24)

تردیدی نیست، این داستان تلقی صوری و سطحی و شتابزده اش این است که سلمان در زمان عیسی بن مریم زندگی می کرده و مثلاً عمری هفتصد ساله داشته است.(25)

سه نکته مهمّ دیگر به ما کمک می کند تا سالهای زندگی سلمان را با روشنایی و دقّت بیشتری بررسی کنیم: نخست این که سلمان می گوید: پدرش دهقان جی بوده است و دوّم این که او در نوجوانی یا جوانی همراه گروهی راهب یا روحانی مسیحی، از خانه خود و از ایران می گریزد. این سه نکته یعنی: 1 دهقان بودن پدر سلمان 2 آشنایی با مسیحیان کوچنده 3 گریز از خانه در نوجوانی، سه نکته مهمی هستند که در گام نخست شبهه یا توّهم همزمان بودن سلمان و مسیح را برطرف می کند!

الف: دهقان جی

 

شناخت دهقانان و نقش آنان به عنوان یک طبقه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی در ایران دوره ساسانی بویژه در دوران انوشیروان به ما کمک می کند که دقیقا بدانیم سلمان در کدام دوره و یا دهه ها زندگی می کرده است.

تمامی منابع درجه اول، وقتی داستان زندگی سلمان را از قول او نقل کرده اند، تقریبا بدون استثنا آورده اند که سلمان از یک خانواده دهقان بوده است.(26) ابن عبدالبر در استیعاب نوشته است که سلمان گفت: من فرزند «اساوره» فارس هستم.(27) علاءالدین هندی در کنزالعمال همین تعبیر را مطرح کرده است.(28) مرحوم میرزای نوری در نفس الرحمان بدون این که سندی در مورد تعبیر خود ارائه دهند، نوشته اند: از سرگذشت سلمان یا از اطلاعات موجود دریافت می شود که سلمان فرزند یکی از پادشاهان ملوک بوده است.(29) محتمل است مراد ایشان از ملوک، همان حکّام محلی بوده است. مرحوم مجتبی مینوی در مقدمه ای که بر داستان رستم و سهراب نوشته اند. مقوله «دهقان» را بررسی کرده اند. البته برداشت و بررسی ایشان برغم این که نکات قابل توجه و مهمی دارد، خالی از اشتباه نیز نیست که بدان متذکّر می شوم:

نوشته اند: «در جامعه ایرانی، دهقانان طبقه ای از مردم ایران بوده اند، صاحب مقام اجتماعی خاصّ. طبقه نجبازادگان درجه دوّم که قوّت و قدرت ایشان باربسته به این بوده است که اداره محل خویش را ارثا بعهده داشته باشند. از امور نظامی و لشکری دور بودند و تنها به دفاع از ولایتی که در آن سکنی داشتند، مکلّف بودند. و بدین سمت در حکم حلقه های لاینفکّ زنجیره دولت بودند. اگرچه در حوادث عظیم تاریخی کمتر ظاهر می شدند از آنجا که مبنا و اساس اداره و ترکیب دولت بودند، به اندازه بزرگان که اعیان و اشراف درجه اول مملکت باشند قدر و اعتبار داشتند.»(30)

در کتاب مجمل التواریخ و القصص که در نیمه اول قرن ششم یا در سال 520 ه . تألیف شده است. در ذکر طبقات اجتماعی و اقتصادی عصر ساسانی به دهقانان اشاره شده است:

«جماعتی که ملازم [آتش] خانه ها بوده اند و خواننده کتابها، ایشان را هیربد خواندندی امّا جهان پهلوان بزرگتر مرتبتی بوده است از بعد شاه، و از فرود آن پهلوان و سپهبد، بر آن سان که اکنون امیر گویند و امیر سپاه سالار و مرزبان صاحب طرفان را خوانده اند و دهقان رئسیان و خداوند ضیاع و املاک را.»(31)

نکته قابل توجه دیگر در مجمل التواریخ، اشاره به تبار دهقانی است که قباد دختر او را به زنی گرفت و آن دهقان، نژادش به آفریدون می رسید،(32) چنانکه اکثریت منابع نیز نژاد سلمان را به منوچهر رسانده اند.

تعبیری که سمعانی در ذیل دهقان دارد، شبیه تعبیر مجمل التواریخ است. سمعانی نیز دهقان را به عنوان رئیس و بزرگ ده که صاحب ضیاع و عقار و باغ بوده است می داند.(33) ابن منظور دهقان را به مفهوم تاجر بکار برده است،(34) که نشانه دیگری است که دهقانان از لحاظ مالی گروه برخوردار و صاحب مکنتی بوده اند.

دهقانان تنها موقعیت مالی نداشتند. آنان در واقع نماینده اقتصادی دولت در منطقه خود بودند. به تعبیر کریستن سن: «دهقانان به منزله چرخهای ضروری دولت بوده اند... از جهت این که بنیان استوار کشور و تار و پود دولت محسوب می شده اند. آنان را باید دارای اهمیت فوق العاده ای دانست.(35)

ابونواس در شعری به دهقان اشاره می کند. شعر نیز تلمیحی به موقعیت ممتاز دهقانان دارد:

خطبنا من الدهقان بعض نباتهفزوجّنا منهن فی خدرء الکبری(36)

در شرح این بیت، شارح دهقان را تاجر شراب معنی کرده است! نکته قابل توجه دیگر این است که در گروهی از روایات، تدهقن در برابر تذلّل و به مفهوم سرفرازی و یا بزرگ نمایی بکار رفته است.(37)

بعد دیگر شخصیت و منش دهقانان همان نمایندگی آنان از طرف حکومت و ریاست آنان بر منطقه خود بوده است؛ چنانکه در فتوح البلدان و اخبار الطوال و تاریخ طبری و تاریخ بخارا مکرر به نام دهقانانی برمی خوریم که ریاست منطقه خود را برعهده داشته اند و به لحاظ تسلط بر امور مالی و مالیاتی، مسلمانان فاتح، همواره الزام داشته اند از آنان استفاده کنند. البته این نکته بسیار مهم است که دهقانان در فتح ایران توسط مسلمانان نقش اساسی و مؤثری داشته اند. از متن طبری چنین استنباط می شود که دهقانان نواحی بزرگ و مهم توسط پادشاه انتخاب و منصوب می شده اند.

گویی در فتح مناطق مختلف ایران؛ بویژه مناطقی بدون جنگ، تسلیم مسلمانان می شد. طرف گفتگوی مسلمانان دهقانان بوده اند؛ به عنوان مثال در ذکر واقعه جلولاء، طبری نوشته است: قعقاع بن عمرو در رأس دوازده هزار نفر از مسلمانان وقتی به بابل مهروذ(38) رسیدند، دهقان بابل با قعقاع بن عمرو مصالحه می کند که به قدر پوشش یک جریب زمین درهم بدهد و او و سپاهش از کشتن و جنگ با مردم دست بردارند.(39) البته بلاذری نوشته است دهقان مهروذ پیشنهاد کرد به ازای هر جریب زمین مقداری درهم بدهد.(40) بلاذری در ذیل نبرد جلولاء از برخی دهقانان نام می برد که اسلام را پذیرفتند. مثل: جمیل بن بصبهری، دهقان فلاسیج و نهرین، بسطام بن نرسی دهقان بابل و خطرنیه و رفیل دهقان عال و فیروز دهقان نهرالملک و...(41)

نکته قابل ملاحظه واژه «مرزبان» است که به مفهوم دهقان در متون بکار برده شده است. این دو واژه ما را در شناخت واژه «اساوره» نیز که برخی از منابع سلمان را از اساوره فارس خوانده اند، یاری می کند. بلاذری، در مسافرت یا در واقع کوچ اجباری یزدگرد سوّم به کرمان از مرزبان کرمان سخن می گوید که یزدگرد را از قلمرو خود اخراج می کند. همین مضمون را طبری به دهقان کرمان نسبت می دهد. پیداست مرزبان و دهقان مترادف بکار رفته اند.(42) چنانکه ماهویه هم دهقان مرو خوانده شده و هم مرزبان مرو، از واژه مرزبان درمی یابیم که دهقانان به گونه ای مسؤولیت نظامی نیز داشته اند و در واقع مسؤول تدارک و فرماندهی سواره نظام در منطقه خود بوده اند. بی دلیل نیست که سلمان هم در غزوه خندق و هم در شکست طائف به عنوان یک صاحب نظر و فرمانده نظامی هم طرح حفر خندق را می ریزد و اجرا می کند و هم در شکست محاصره طائف، به دست خود منجنیق می سازد.

این نکته قابل توجه است که مارکوارت اساوره را همان واسپورگان، یا هفت خاندان معروف دوران ساسانی می داند و معتقد است اصفهان مقر اصلی اساوره بوده است. امّا در ادامه بحث، اساوره موردنظر او با دهقانان دقیقاً مفهوم مشابهی پیدا می کند، ماسینیون گمان می کند اساوره با دهقانان متفاوت بوده اند، «یزدگرد 300 نفر از اسپهان را که 70 تن آنان از معروف ترین مردان بودند به اصطخر و شوش نزد ابوموسی فرستاد. تا قرارداد تسلیم را امضا کنند و اسلام پذیرفته شود. این اساوره از نجبای عادی نبوده اند بلکه جزء واسپورگان محسوب می شدند.(43)

تناسب مفهوم اساور، دهقانان و مرزبانان و شکل گیری این طبقه اجتماعی ممتاز، به نحو شاخص در دوران انوشیروان، این واقعیت را نشان می دهد یا حداقل نشانه خوبی است که تولد سلمان نمی تواند پیش از حکومت انوشیروان؛ یعنی قبل از سال 531 م. باشد. از طرف دیگر چون پدر او به عنوان دهقان جی شناخته می شود و او نیز در نوجوانی یا جوانی مهاجرت کرده است، ولادت او حتما در دهه های بعدی حکومت انوشیروان اتفاق افتاده است.

ب: آشنایی با مسیحیّت

 

در مورد آشنایی با سلمان دو نکته وجود دارد. هر دو نکته به ما کمک می کند زمان آشنایی با او را به تقریب دریابیم. بدیهی است که مقوله اصلی گرایش سلمان به مسیحیت و مهاجرت او را بعدا بررسی می نمایم. فعلاً نکته مورد نظر، شناسایی زمان ولادت سلمان است. مطابق روایت سیره ابن اسحاق، سلمان روزی برای سرکشی املاک پدر خود از خانه بیرون می رود، به عبادتگاه مسیحیان کنیسه نصاری نزدیک می شود. صدای آنان را می شنود که به نماز ایستاده بودند. شیفته نماز آنان می شود و می پندارد که نماز و دین آنان از دین او آئین زردشت بهتر است. وقتی این واقعه را برای پدرش می گوید، پدر سلمان او را در خانه زندانی می کند.(44)

وجود کنیسه یا صومعه؛ یعنی عبادتگاه مسیحیان در جی اصفهان، رفت و آمد آزادانه سلمان به کنیسه و حتّی گفتگوی او به تعبیر کتاب: مجمع الزوائد و منبع الفوائد با اسقف کنیسه(45) و گرایش سلمان به مسیحیّت و گفتگوی او در این مورد با پدرش نشان می دهد که:

1 شرایطی وجود داشته که مسیحیان در جی کنیسه داشته اند و می توانسته اند بر سلمان اثر بگذارند.

2 پدر سلمان به عنوان مجازات به زندانی کردن سلمان بسنده می کند. این دو ویژگی را می توان به احتمال زیاد مربوط به دوران انوشیروان دانست. گرچه اشاره هیثمی به اسقف کلیسای منطقه، گرچه او نیز سلمان را اهل جی اصفهان می داند، اما این نکته قابل تأمّل است که موسی خورنی، رامهرمز را در حدود سالهای (577 تا 588 م.) اسقف نشین ذکر کرده است.(46)

نکته قابل توجه دیگر، تساهل نسبت به مسیحیت و مسیحیان است. نولوکه در حاشیه ترجمه طبری، به افسانه ای اشاره می کند که به موجب آن خسرو انوشیروان پیش از مرگ خود به مسیحیّت گروید و غسل تعمید داد.(47)

چنانکه نولوکه می گوید پذیرش آیین مسیحیت توسط خسرو انوشیروان به چند افسانه است امّا در هر صورت می توان به عنوان نشانه ای از تساهل دینی در آن یافت. خوشبختانه متن نامه تنسر اطلاعات دقیق و مختصری را به ما می دهد. تنسر ضمن برشمردن مجازات گناهان، از جمله ارتداد، در زمان خسرو انوشیروان اشاره می کند که:

«من ترا بیان کنم که قلّت قتل و عقوبت در آن زمان، و کثرت در این زمان، از خیل رعیّت است، نه از پادشاه: بداند که عقوبات بر سه گناه است، یکی میان بنده و خدای عزّ اسمه، که از دین برگردد و بدعتی احداث کند در شریعت... در این هر سه شهنشاه سنّتی پدید فرمود، به بسیار بهتر از آن پیشینگان، چه در روزگار پیشین هر که از دین برگشتی، حالاً و عاجلاً قتل و سیاست فرمودندی، شهنشاه فرمود که چنین کس را به حبس بازدارند، و علما مدّت یک سال به هر وقت او را خوانند و نصیحت کنند و ادلّه برو عرض دارند و شبهه را زایل گردانند اگر به توبه و انابت و استغفار بازآید، خلاصی دهند، و اگر اصرار و استکبار او را بر استدبار دارد بعد از آن قتل فرمایند».(48)

کریستن سن می گوید: این قانون، درباره یهودیان و مسیحیان اجرا نمی شد. البته کلام او این ایهام را دارد که یعنی اگر مسیحی یا یهودی از آیین خود برمی گشت، درباره او اجرا نمی شد یا معنای دیگری مراد او بوده است.(49) اجمالاً پیداست که در عصر انوشیروان زمینه و شرایطی فراهم شد که مسیحیان به راحتی زندگی می کردند و آیین خویش را نگاه می داشتند و کنیسه های خود را داشتند و نوجوان یا جوانی مثل سلمان نیز نگران جدی جان خود در دست شستن از آیین زردتشت نبوده است.

ج: جوانی یا نوجوانی سلمان

 

نکته سوّمی که به ما کمک می کند تاریخ تولد سلمان را به تقریب دریابیم این مطلب است که او در جوانی از خانه می گریزد. او اشاره می کند که پدرش از شدت علاقه، او را در خانه محبوس کرده بود، یا این که اجازه نمی داد او به تنهایی از خانه خارج شود.(50)

با توجه به این که سلمان در سال 33 ه . ق. (653م.) درگذشته است، می توان با توجه به نکات گفته شده، سال تولد سلمان را در دهه سوّم تا دهه هفتم قرن ششم تخمین بزنیم؛ یعنی سالهای مابین 520 تا 570م. در این صورت حداکثر عمر سلمان 133 سال می شود و حداقل حدود 83 سال، توانایی و کارآیی او در جنگ خندق و شکست حصار طائف و توانایی او در سالهای حکومت که از دستاورد کار خود زنبیل بافی زندگی می کرد موجب می شود، احتمال حداقل را که مورد قبول ذهبی در الکاشف است را بپذیریم که او نیز سلمان را حداکثر صد ساله می داند. ابن حجر نیز چنانکه اشاره شد چنین تردیدی داشته است.

نام سلمان

 

نام سلمان در مراحل گونه گون زندگی او، تا پیش از پذیرش اسلام با ابهام روبروست. بسیاری از منابع مطلقاً اشاره ای به نام سابق او ندارند. چنانکه ابن اسحاق در سیره خود، و نیز ابن هشام پس از او هیچگونه اشاره ای به سابقه نام سلمان ندارند. علاوه بر آنان، در منابع الطبقات الکبیر و الطبقات الکبری، و طبقات خلیفة بن خیاط و در المعارفِ ابن قتیبه، در مروج الذهب مسعودی، در تاریخ بغداد خطیب بغدادی، در استیعاب، در البداء و التاریخ، در صفة الصفوة در السیرة النبویه ابن کثیر اشاره به نام سابق سلمان نشده است.

در دائرة المعارف شیعه، در مجموعه عظیم بحارالانوار، که بیش از هزار بار نام سلمان در روایات مختلف ذکر شده است، هیچگونه اشاره ای به نام سلمان نشده، تنها در جلد 22 این روایت نقل شده است که: پیامبر ص سلمان را در آغوش گرفت و او را سلمان نامید.(51)

منابعی که در آنها نام نخست سلمان آمده است به قرار ذیل اند:

1 در تاریخ طبری، نام سلمان مابه بن بوذخشان بن ده دیده ذکر شده است،(52) این نکته قابل توجه است که در تاریخ بلعمی آمده است که: ونامش به عجم اندر فیروزان بود.(53) معلوم نیست چگونه در ترجمه نام، نام سلمان دگرگون شده است.

2 در اکمال الدین و اتمام النعمه، ابن بابویه از قول و مسؤولیت خود به عنوان نویسنده می گوید: «نام سلمان روزبه بن خشبوذان بوده است».(54)

3 حافظ ابونعیم اصفهانی، در کتاب ذکر اخبار اصبهان می گوید:

نام سلمان ماهویه یامابه بن بدخشان بن آذر جشنس از فرزندان منوچهر و یا بهبود بن رُخشان گفته شده است.(55) قابل توجه است که حافظ ابونعیم در سایر کتب خود مثل حلیة الاولیاء و دلائل النبوه اشاره ای به نام سلمان نمی کند.

4 مافروخی در کتاب محاسن اصفهان نام سلمان را روزبه بن و هامان نقل کرده است.(56)

5 ابن اثیر، در اسدالغابه فی معرفة الصحابه، نام سلمان را در دوره قبل از اسلام: مابه بن بذوخشان بن مورسلان بن بهبوذان بن فیروز بن مهرک از فرزندان آب پادشاه می داند.(57)

ابن اثیر در الکامل فی التاریخ اشاره ای به نام سلمان نکرده است.

6 ابن حجر عسقلانی در الاصابه فی تمییز الصحابه نام سلمان را: مابه بن بود یا بهبود نقل کرده است.(58)

7 حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده، نام سلمان را: مابه بن بوذخشان بن ادریس بن هورسلان از نسب منوچهر ملک می داند.(59)

8 حاج میرزا حسین نوری طبرسی در نفس الرحمان فی فضائل سلمان، علاوه بر نقل قول ابن بابویه در مورد نام سلمان، از سعید بن مسعود کازرونی در المنتقی نقل می کند که او نیز نام سلمان را ماهویه و یا مابه نقل می کند.(60)

9 لوئی ماسینیون در رساله سلمان پاک نام قدیم سلمان را مابه بن بودخشان یا روزبه ابن مرزبان نقل می کند.(61)

10 در دائرة المعارف اسلامی چاپ لیدن نیز نام سلمان ماهبه یا مایه یا روزبه آمده است.(62)

نکته قابل توجه تناسب دو نام ماهبه یا ماهویه با روزبه است. به تعبیر ماسینیون این نام به مفهوم، صبح یا روز بخیر یا ماه خوش! می باشد.