The Oxford Encyclopedia of the Reformation
به جرئت می توان «نهضت اصلاح دینی » (1) را در قرن شانزدهم میلادی، در مغرب زمین،مهم ترین تحول در سراسر تاریخ مسیحیت دانست که هم جهان مسیحیت را به شدت دگرگون کرد و هم حیات دینی، سیاسی و اجتماعی اروپا و فراتر از آن را بسیار تحت تاثیرخود قرار داد. با نگاهی کوتاه و گذرا به تاریخ اروپا نشان می دهد که کلیسا، به ویژه درمسند پاپی، در طول بیش از ده قرن نقش بسیار مهمی در روند تحولات دینی و سیاسی آن داشته است، تا جایی که گاه این موضوع تا سر حد عزل وتوبیخ امپراتور نیز می رسیدو در یک کلام، کلیسا در راس هرم قدرت سیاسی و مرجعیت دینی قرار داشت. ولی سوء استفاده از قدرت و ثروت روزافزون کلیسا و آلوده شدن اصحاب آن به مفاسد مالی و اخلاقی و رواج مسایل خرافی، وجهه و منزلت کلیسا را به عنوان نیروی مقتدر و برترمعنوی و سیاسی در هم شکست و فریاد اصلاح طلبی که از اعماق دل و جان مسیحیان ستم کشیده برخاسته بود، در سراسر اروپا طنین افکن شد، طرفه آن که منادیان وپیش کسوتان این مبارزه نیز از درون همان کلیساها سر بر آوردند.
موج اصلاح طلبی دینی در غرب در قرن شانزدهم پدیده ای بی سابقه و فاقدپشتوانه نبود; زیرا کلیسای قرون وسطا نیز شاهد جریان های اصلاح طلبانه ای به رهبری شخصیت هایی چون فرانسیس قدیس، پیتر والدو، جان هاوس و جان ویکلیف بود ودرهمان سده شانزدهم نیز اراسموس روتردامی، محقق برجسته اومانیست، یکی ازپرچمداران جدی جریان اصلاح طلبی کاتولیکی بود که بر مبازره با سوء استفاده های اخلاقی و رواج خرافات تاکید می ورزید. اما به طور رسمی، اولین جرقه های نهضت اصلاح دینی در جهان غرب به دست مارتین لوتر - که خود نیز کشیش بود - و به هنگامی رخ داد که او در سال 1517 میلادی مواد اصلاحی 95 گانه خود را بر در کلیسای ویتنبرگ نصب کرد. محور انتقادات لوتر در این مواد، مبارزه باسوء استفاده های کلیسا،همچون فروش آمرزش نامه ها و نیز فساد روحانیون و کشیشان بود; (2) اما با گذشت زمان،بر ابعاد و اهداف نهضت و موضوعات نیازمند به اصلاح افزوده شد.
با وجود آن که نکته ها و پیشنهادهای لوتر در اعلامیه معروف خود برای جلب نظراهالی محل بود، لیکن محتوای آن در سراسر آلمان و فراتر از آن جنجالی به پاکرد وطولی نکشید که بحث و جدل بر سرمطالب آن، در سراسر آلمان بالا گرفت. عده ای بامحتوای اعلامیه موافق و عده ای نیز مخالف بودند، ولی منازعه آن چنان جدی بود که لوتر مجبور شد برای دفاع از نظرات خود، به کتاب مقدس متوسل شود.
به طور کلی، لوتر معتقد بود که آنچه او را از سایر اصلاحگران پیشین متمایزمی سازد، آن است که آنها صرفا به مبارزه با مفاسد و سوء استفاده های کلیسا پرداختند،اما او به جای مبارزه با معلول، به مبارزه با علت یعنی ریشه های اعتقادی و الهیاتی این معضل، همچون آموزه رستگاری و آموزه فیض می پردازد.
به هر حال روند تحولات و نیاز به انجام اصلاحات آن چنان ضروری، جدی و شتابان بود که حتی اگر لوتر نیز بدان اقدام نمی کرد، کسان دیگری این بار را به دوش می کشیدند.اما کلیسا به جای تلاش در جهت جبران مافات و چاره جویی و حل مشکل، به مبارزه بااصلاح طلبان و محکوم ساختن آنها پرداخت. در اینجا تذکر این مطلب نیز خالی از فایده نیست که اصطلاح «نهضت اصلاح دینی » یا Reformation ،که موضوع کتابی است که درپی معرفی آنیم، به معانی مختلفی به کار می رود. این اصطلاح در مفهوم عام خود شامل چهار جنبش لوتریسم (3) کالوینیسم، (4) یا کلیسای اصلاح شده، اصلاح گرایی افراطی (5) یاآناباپتیسم، و ضد اصلاح گرایی (6) یا اصلاح گرایی کاتولیکی می شود، اما گاهی تنها در سه معنای نخست به کار می رود و نهضت اصلاح گرایی کاتولیکی را در شمار آن نمی آورند.
همچنین در بسیاری از آثار تحقیقی، این اصطلاح برای اشاره به دو جریان نخستین یعنی لوتریسم و کالوینیسم به کار می رود.
دانش نامه نهضت اصلاح دینی اثر ارجمندی است که با همت و تلاش بیش از چهارصدتن از متخصصان و پژوهشگران این دوره طی سال های 1989 تا 1996 فراهم آمده وانتشارات دانشگاه آکسفورد، در سال 1996، در آمریکا آن را منتشر کرده است.
این مجموعه تحقیقی در چهار مجلد بزرگ و حدود دو هزار صفحه، در بر گیرنده هزار و دویست مقاله و دارای حدودا دو میلیون کلمه است.
ویراستاران آن عموما آمریکایی اند، اما محققانی از سایر کشورها مانند انگلستان،نروژ، مجارستان، هلند، دانمارک، ایتالیا، فنلاند، لهستان و استرالیا در تهیه آن سهیم بوده اند.
ترتیب مدخل ها بر اساس حروف الفباست. در تدوین مقالات سعی شده است حجم مدخل ها با یکدیگر متناسب باشد. از باب نمونه می توان از دو مدخل Calvinism و Anglicanism نام برد.
پدیدآورندگان این اثر، آن گونه که در مقدمه این دانش نامه ذکر کرده اند، کوشیده اند تابه گونه ای منصفانه، به بررسی حوادث و رخدادهای این نهضت در قرن شانزدهم و نیزمعرفی شخصیت های ذی نفوذ آن بپردازند; بدین جهت، تلاش شده است که با توجه به بینش ها و نگرش های تازه ای که در قرن بیستم در تجزیه و تحلیل این نهضت مطرح شده- که متفاوت از تجزیه و تحلیل های پیشین است - و با در نظر گرفتن تعریفی جامع وفراگیر از این نهضت، کلیه پدیده ها و تحولات دینی و نیز تحولات اجتماعی مرتبط با آن را بررسی کنند. از از این رو، دامنه پژوهش را نه به نهضت اصلاح گرایی پروتستانی منحصر کرده اند و نه به حدود جغرافیایی آلمان، و در نتیجه به جریان اصلاح گرایی به معنای عام آن در محدوده وسیع جغرافیایی آلمان، سوئیس، انگلستان و ایتالیا توجه کرده اند.
در پایان این دانش نامه، ضمیمه های سودمندی به ترتیب ذیل ذکر شده است:
- نقشه های جغرافیایی در ارتباط با مهم ترین تحولات این نهضت و تحولات وابسته به آن;
- فهرست اسامی نویسندگان، همراه بامعرفی اجمالی و عناوین مقالات آنان;
- تقسیم بندی موضوعی کلیه مدخل ها در ده مقوله کلی: حوادث تاریخی، گروه ها وجنبش های دینی، نهادهای کلیسایی، اعتقادنامه ها و متون، الهیات، تاریخ اجتماعی، دین مردمی، بیوگرافی ها، مطالعات در باب نهضت اصلاح دینی; برای مثال خواننده می تواندبا نگاهی به بخش دوم این ضمیمه، ازعناوین تمامی مقالات مربوط به حوادث تاریخی این دوره و با نگاهی به بخش نهم از کلیه عناوین مقالات مربوط به معرفی افراد وشخصیت ها آگاهی یابد.
از دیگر نکات قابل توجه در این دانش نامه، کتاب شناسی های مذکور در پایان تمامی مقالات است. نویسنده هر مقاله، در پایان آن، خواننده را با مشخصات کامل کتاب شناختی منابع مربوط به آن مدخل آشنا می کند، و جالب این که در بسیاری از مقالات،این منابع به دو بخش تقسیم شده اند: منابع اولیه، (Primary Sources) و منابع ثانویه( .( Secondary Sources
در پایان این نوشته، برای آگاهی خوانندگان از محتوای این دانش نامه به معرفی اجمالی پاره ای از مدخل های آن می پردازیم:
هنر (7) : دیدگاه های نهضت اصلاح دینی درباره هنر، هنر در دوره اولیه این نهضت،دیدگاه کلیسای کاتولیک در این باره.
کتاب مقدس (8) : حاوی چهار مقاله مفصل در بررسی تفسیر و هرمنوتیک کتاب مقدس وتحولاتی که در قرن شانزدهم دراین زمینه پدید آمد، چاپ ها و ترجمه های جدید کتاب مقدس در این دوره و اهمیت دینی اجتماعی آن در نهضت اصلاح دینی و سرانجام مروری بر شروح و تفاسیر کتاب مقدس در این دوره.
مارتین بوکر (9) : عالم الهیات و سازمان دهنده کلیسا، بیشتر در شمال آلمان.
هاینریش بولینگر (10) : عالم الهیات و اصلاح طلب سوئیسی.
جان کالوین (11) : عالم الهیات و اصلاح طلب فرانسوی در آلمان که آیین کالوینی منسوب به اوست.
دانشگاه کمبریج (12) : این دانشگاه در مقایسه با سایر مراکز آموزش عالی در انگلستان،همچون دانشگاه آکسفورد و لندن، سهم زیادی در نهضت اصلاح دینی داشت.
کاپیتالیسم (13) : به عقیده بسیاری از محققان، از جمله کارل مارکس، کاپیتالیسم امروزین درقرن شانزدهم پابه جهان گذارد. در این مقاله به بررسی این موضوع پرداخته می شود.
نهضت اصلاح گرایی کاتولیکی (14) : در این مدخل به بررسی تحولاتی پرداخته می شود که سرانجام کلیسای کاتولیکی روم پس ازگذشت زمانی طولانی بدان تن داد.
مسیح شناسی (15) : بررسی شخصیت حضرت مسیح به ویژه جنبه بشری و الوهی آن حضرت و معرفی منابع فراوانی در این باب.
کلیسا (16) : کلیسا به معانی مختلفی به کار می رود که عبارت اند از: الف) جامعه مسیحیان- همانند کلمه امت در فرهنگ اسلامی; ب) ساختمانی که آیین های عبادی مسیحیت درآن انجام می شود; و ج) تشکیلاتی که زندگی و فعالیت های جامعه مسیحی راتنظیم می کند. (17) در این مقاله مسبوط، مسائل بسیاری چون ماهیت کلیسا و مرجعیت دینی،نشانه های کلیسا، اجرای صحیح آیین های مقدس، تفسیر صحیح کتاب مقدس، نقش سنت، رابطه کلیسا و دولت و سلسله مراتب کلیسایی بررسی شده است.
کشیش (18) : عمده ترین هدف نهضت اصلاح دینی، تعریف جایگاه کشیش و مبارزه بامفاسد کشیشان بود.
مرگ (19) : نهضت اصلاح دینی، حیات دینی و آداب مذهبی رایج در اواخر قرون وسطارا به شدت متحول کرد و نگرش مسیحیت نسبت به مرگ را تحت تاثیر قرار داد.
تعلیم و تربیت (20) : بررسی تاثیر متقابل تعلیم و تربیت با نهضت اصلاح دینی و نیز تحقیق درباره وضعیت تعلیم و تربیت در اواخر قرون وسطا، جایگاه تعلیم و تربیت نزداصلاحگران، بررسی وضعیت تعلیم و تربیت در اسپانیا، ایتالیا، فرانسه و... .
عشای ربانی (21) : هیچ یک از موضوعات مهم مورد بحث در دوره نهضت اصلاح دینی،حتی موضوع نجات به واسطه ایمان (22) ، نتوانست ازگرمی بحث درباره ماهیت نان و شراب در آیین عشای ربانی (و تبدیل آن به جسم و خون مسیح) بکاهد یا همپایه آن شود. دراین مدخل به تفصیل به بررسی جوانب این موضوع پرداخته می شود.
ایمان (23) : با توجه به اهمیت و جایگاه ایمان در مسیحیت، اصلاحگران کوشیدند تا باتوجه به کتاب مقدس، ایمان رامعنی کنند و لذا معنای رسمی و سنتی آن را دگرگون کردند; و این موضوعی بود که مخالفان کاتولیک آنها هرگز آن را نپذیرفتند.
تبرئه (24) : این اندیشه یکی از اندیشه های کلیدی بود که در نهضت اصلاح دینی بسیاربدان توجه شد. در این مقاله به تفصیل درباره موضوع به خصوص از دیدگاه لوتر،اصلاحگران افراطی، اصلاحگران کاتولیک و نیز شورای ترانت (13 ژانویه 1546) وسایر موضوعات مرتبط با آن بحث شده است یهود (25) : در این مقاله به بررسی وضعیت یهودیان در آستانه نهضت اصلاح دینی پرداخته شده است که در آن عصر به دو گروه بزرگ تقسیم شده بودند: یهودیان اسپانیایی زبان (26) و یهودیان اشکنازی آلمانی زبان که بیشتر در شمال اروپا ساکن بودند.همچنین موضوع اخراج یهودیان از اسپانیا در سال 1492 و شبیه آن در مقیاسی کوچک تر، در میان اشکنازی ها که ناشی ازتعقیب و آزار آنها در امپراتوری روم مقدس دردهه های آخر قرن پانزدهم بود.
شریعت (27) : این مدخل در برگیرنده سه مقاله در توصیف نقش و کارکرد شریعت وتحول آن در قرن شانزدهم است و مطالبی چون برداشت الهیاتی از شریعت، حقوق رومی، قوانین حاکم برکلیساو تاملات اصلاحگران درباره شریعت را مورد بحث قرارداده است.
زبان لاتینی (28) : در سراسرقرون وسطا، زبان رسمی مراکز علمی و دانشگاهی و کلیساها،زبان لاتینی بود. همچنین آیین مهم عشای ربانی نیز به همین زبان برپا می شد و نسخه رسمی کتاب مقدس یاترجمه وولگات نیز به این زبان بود.
مارتین لوتر (29) : مصلح دینی آلمان و بنیانگذار نهضت پروتستان; در این مقاله ادوارمختلف زندگی لوتر مورد بررسی قرار گرفته است.
ازدواج (30) : هر چند در نهضت اصلاح دینی، تعریف متعارف و رایج ازدواج تغییر نکرد،امااصلاح ازدواج بدون تردید یکی از ابتکارات بنیادی و بسیار مشهور بود. اصلاحگران با نفی مفاهیم پذیرفته شده کاتولیکی درباره ترک ازدواج و برتر بودن زندگی مجردانه به لحاظ معنوی، برداشت جدیدی از ازدواج را مطرح کردند. در این مقاله به تفصیل درباره این موضوع بحث شده است.
موسیقی (31) : در میان هنرهای مختلف، هنر موسیقی نزد بیشتر اصلاحگران جایگاه ویژه ای داشت و باتوجه به کارکردهای آن در آیین های عبادی، هدف نقد، تایید و اصلاح قرار گرفت. در این مقاله به مطالب یاد شده پرداخته شده است.
عرفان (32) : بررسی گونه های مختلف عرفان و رازورزی که در پایان دوره قرون وسطاپدید آمده بود.
همچنین مدخل هایی چون: خانواده (33) ،اعیاد مذهبی در مسیحیت (34) ،تقدیر ازلی (35) ،پروتستانتیزم (36) ،برزخ (37) ، در تهیه این مقاله، علاوه بر مقدمه دانش نامه، از این منابع نیز استفاده شده است: اصلاح گرایی افراطی، آیین های مقدس (38) ،حکمت مدرسی (39) وزنان (40) .
1. The New Encyclopedia Britannica, Vol . 9.
