فصل چهارم: شرح احادیث نبوی / شیرینی توکل و آخرت جویی

کسب و کار

شیخ گفت: در بصره از ابوالحسن احمدبن محمدبن سالم شنیدم که در معنای گفته پیامبر صلی الله علیه و آله که: «پاکیزه ترین خوراکی مرد آن است که از کوشش دست فراهم آید» گفت در جواب مردی که خود را کاسبی پرستشکار خواند. کسب سنت پیامبر بود و توکّل حالت روحی او و از آن جهت پیامبر کسب را جزو سنت خویش قرار داد که از ناتوانی مردم در توکّل آگاه بود و خواست که اگر توکل نمی کنند لااقل بکوشند تا نابود نشوند.

از شبلی نیز مفهوم این گفته پیامبر صلی الله علیه و آله که «روزیَم در سایه شمشیرم می باشد» پرسیده شد. گفت: شمشیر پیامبر توکّل بر خدا بود. اما ذوالفقار، فقط قطعه ای آهن بود.

توکل بر خدا

مردی از جنید معنای سخن پیامبر را پرسید که: اگر چنان که شایسته است بر خدا توکّل کنید شما را مثل پرندگان سیر می ساخت. شکم گرسنه برمی خاستید و آکنده از خوردنی برمی گشتید. چنان که پرندگانی که در جست وجوی خوردنی از جایی به جایی پرواز می کنند و می جویند و می یابند و شادانند.

خداوند فرمود: هر چه بر روی خاک است، زینت زمین ساختیم. و همچنین پرواز پرنده ها و حرکتشان از جایی به جایی را زینت زمین ساختیم، این تکاپوی پرندگان، تنها جست وجوی خوراک نیست که برای زیبایی زمین نیز هست.

ولیّ خدا

ابوبکر واسطی را از سخن پیامبر پرسیدند که «ولی خدا بر سخا و حُسن خُلق سرشته شده» گفت: یعنی جان و دلش را در راه خدا ببخشد و حُسن خلق او بدان معناست که رفتارش موافق تدبیرهای حق باشد.

از شبلی معنای این حدیث پرسیده شد که «نفس اگر باور کند که روزی می یابد، آرام می گیرد.» گفت: یعنی اگر بداند چه کسی روزی دهنده اوست آرام می گیرد و سپس آیه ای از قرآن خواند: به راستی که خداوند همه چیز را روزی رساند.

حلاوت آخرت

از جنید معنای این گفته پیامبر را پرسیدند که: «دوستی تو نسبت به چیزی تو را در شناخت آن کور و کر می سازد.» شبلی گفت: دوستی دنیا تو را نسبت به آخرت کور و کر می کند. از شبلی معنای این روایت پیامبر پرسیده شد که: «هرگاه اهل بلا را دیدید از خداوند عافیت طلب کنید.» گفت: اهل بلا آنهایند که از خدا غفلت کرده اند و از شبلی پرسیده شد که معنای این گفته که از پیامبر روایت شده، چیست: «بر دلی که گرمایی از دنیا هست، چشش حلاوت آخرت حرام است.» گفت: پیامبر راست گفت و من هم می گویم اگر بر دلی گرمایی از آخرت هست، چشیدن حلاوت توحید بر آن حرام است.

جویای حکمت

از محمد بن موسی فَرغانی معنای گفته پیامبر را به ابوحُجَیفه پرسیدند که: «یا ابوحجیفه! پیوسته خواهان علما و جویای حکما و همنشین بزرگان باش. از علما، حلال و حرام را بپرس؛ دانایانی را بجوی که به شیوه صدق و صفا و اخلاص می روند و بزرگانی را همنشینی کن که از خدا می گویند و به ربوبیت او اشاره می کنند و با نورِ او می نگرند».

از سهل بن عبداللّه پرسیده شد که معنای این گفته پیامبر صلی الله علیه و آله چیست؟ «مؤمن کسی است که نیکی، شادش کند و زشتی، اندوهناکش سازد.» گفت: نیکی هایش، فضل و نعمت های خدا هستند و بدی ها نفس اوست اگر بدان تکیه زند.

از او پرسیده شد که معنای گفته پیامبر صلی الله علیه و آله چیست: «دنیا و هر آنچه در آن است ملعون است، جز ذکر خداوند بزرگ». گفت: معنای ذکر خدا در این جا کناره گیری از حرام دنیاست؛ یعنی اگر حرامی به پیشواز او آید خدای را یاد می کند و به دل، خدا را دانای همه چیز می شمارد و از گناه دوری می جوید.