انسان کامل
امیرمؤمنان علی علیه السلام در توضیح ویژگی های انسان کامل در قالب شرح حال یکی از برادران دینی شان چنین فرمود: «در گذشته، برادری دینی داشتم که در چشم من بزرگ مقدار بود؛ چون دنیای حرام در چشم او بی ارزش می نمود و از شکم بارگی دور بود، پس آنچه را نمی یافت، آرزو نمی کرد و آنچه را می یافت زیاده روی نداشت. در بیشتر عمرش ساکت بود؛ اما گاهی که لب به سخن می گشود، بر دیگر سخنوران برتری داشت و تشنگی پرسش کنندگان را فرو می نشاند. به ظاهر، ناتوان و مستضعف می نمود؛ امّا در برخورد جدّی، چونان شیر بیشه می خروشید، یا چون مار بیابانی، به حرکت در می آمد... آنچه عمل می کرد، می گفت و بدانچه عمل نمی کرد چیزی نمی گفت... پس بر شما باد روی آوردن به اینگونه از ارزش های اخلاقی و رقابت با یکدیگر در کسب آنها».
توجه به ارزش ها و فضیلت ها
از دیدگاه نهج البلاغه کسی انسان کامل به شمار می رود که نسبت به همه ارزش ها و فضیلت های اخلاقی توجه داشته باد و سعی و تلاش فراوان در جهت تقویت آنها، به خرج دهد و روز و شب، از یاد خدا و شکرگزاری از نعمت های بی کرانش غفلت نورزد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در توصیف پرهیزکاران که برجسته ترین نمونه انسان های کامل اند، چنین فرمود:
«از نشانه های پرهیزکاران این است که او را این گونه می بینی: در دینداری نیرومند، نرم خو و دوراندیش است؛ دارای ایمانی سرشار از یقین؛ حریص در کسب دانش؛ با داشتن علم، بردبار؛ در توانگری، میانه رو؛ در عبادت، فروتن؛ در تهی دستی، آراسته؛ در سختی ها بردبار؛ در جستجوی کسب حلال؛ در راه هدایت، شادمان و از آزمندی به دور است. اعمال نیکو انجام می دهد و ترسان است. روز را به شب می رساند با سپاسگزاری و شب را به روز می آورد با یاد خدا. شب می خوابد اما ترسان؛ و برمی خیزد؛ شادمان. ترس برای اینکه دچار غفلت نشود و شادمانی برای فضل و رحمتی که به او رسیده است».
پرهیز از دنیاپرستی
دنیاپرستی، بزرگ ترین عامل سقوط انسان و انحراف او از مسیر کمال و سعادت است. در روایات اسلامی علاقه و محبت به دنیا، ریشه و اساس همه گناهان شمرده شده است. از این رو، پرهیز از دنیا و دوری از ظواهر فریبنده آن، سیره و روش اصلی انسان های کامل است. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره فرمود: «گروهی از مردم دنیا دنیا پرست نیستند؛ در دنیا زندگی می کنند، اما آلودگی دنیاپرستان را ندارند. در دنیا، با آگاهی و بصیرت عمل می کنند و در ترک زشتی ها، از همه پیشی می گیرند، بدن هایشان به گونه ای در تلاش و حرکت است که گویا میان مردم آخرتند. اهل دنیا را می نگرند که مرگِ بدن ها را بزرگ می شمارند؛ امّا آنها مرگِ دل های زندگان را بزرگ تر می دانند».
بصیرت و آگاهی
بصیرت و آگاهی، یکی از ویژگی های انسان کامل است که در هر موقعیت و زمان، همراه و ملازم اوست. غفلت زدگی، خواه ناخواه انسان را از مسیر حق دور می کند و فطرت حق جو، عدالت خواه و کمال طلب را در انسان کمر رنگ جلوه می دهد. امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:
«انسان بینا کسی است که به درستی شنید و اندیشه کرد؛ سپس به درستی نگریست و آگاه شد و از عبرت ها پند گرفت. سپس، راه روشنی را پیمود و از افتادن در پرتگاه ها و گم شدن در کوره راه ها، دوری کرد و کوشید تا عدالت را پاس دارد و برای گمراهان، جای اعتراض باقی نگذارد که در حق سختگیری کند یا در سخن حق، تحریف روا دارد و یا از گفتن سخن راست، بترسد. پس به هوش باش، ای شنونده! از خواب غفلت بیدار شو، از شتاب خود کم کن و در آنچه از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله بر تو رسیده اندیشه کن، که ناچار به انجام آن می باشی و راه فراری وجود ندارد».
گام در مسیر هدایت
فراگیری علم و دانش و شناخت راه هدایت، نخستین مرحله برای انسان، در راه رسیدن به کمال است؛ پس از آن، به کارگیری دستورات الهی در زندگی و دوری از غفلت زدگی و پرهیز از آرزوهای دروغین و استقامت در مسیر هدایت و فاصله نگرفتن از آن، بزرگ ترین عامل برای دستیابی انسان به سعادت و کمال است، امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود:
«خدا رحمت کند کسی را که چون سخن حکیمانه بشنود، خوب فراگیرد، و چون هدایت شود، بپذیرد. دست به دامن هدایت کننده زند و نجات یابد، مراقب خویش در برابر پروردگار باشد، از گناهان خود بترسد، خالصانه گام بردارد، عمل نیکو انجام دهد، ذخیره ای برای آخرت فراهم اورد، با خواسته های دل، مبارزه کند، آرزوهای دروغین را طرد و استقامت را مرکب نجات خود قرار دهد و تقوا را زاد و توشه روز مردن گرداند، در راه روشن هدایت قدم بگذارد و از راه روشن هدایت فاصله نگیرد، چند روز زندگی دنیا را غنیمت شمارد، پیش از آن که مرگ او فرا رسد خود را آماده سازد و از اعمال نیکو، توشه آخرت برگیرد».
مناجات های شبانه
شب زنده داری، یکی از ویژگی های بندگان شایسته خداست. شب هنگام که سکوت و آرامش و خواب، همگان را فرا می گیرد، پرهیزکاران و صالحین، سجاده نماز می گشایند و با معبودشان به مناجات می پردازند. قرائت قرآن و تأمّل در آیات نورانی آن و بهره وری از آموزه ها و نکات اخلاقی آن نیز بر فضیلت و ارزش این شب زنده داری می افزاید. پیشوای پرهیزکاران در این باره می فرمایند:
«پرهیزکاران، در شب، برپا ایستاده، مشغول نمازند. قرآن را جزء جزء و با تفکر و اندیشه می خوانند. با قرآن، جان خود را محزون و داروی درد خویش را می یابند. وقتی به آیه ای برسند که تشویقی در آن است، با شوق و طمع بهشت، به آن روی می آورند و با جان پر شوق، در آن خیره می شوند؛ گمان می برند که نعمت های بهشتی، برابر دیدگانشان قرار دارد. هرگاه به آیه ای می رسند که ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن می سپارند و گویا صدای بر هم خوردن شعله های آتش، در گوششان طنین انداز است؛ پس قامت به شکل رکوع خم کرده، پیشانی و دست و پا بر خاک سائیده و از خدا، آزادی خود را از آتش جهنم می طلبند».
ترس از خد
یکی از عوامل تاثیرگذار بر رفتار انسان خدا جو، ترس از خداوند است. حضرت علی علیه السلام با توجه دادن همگان به این امر چنین فرمودند:
«از خداوند، چون خردمندی بترسید که دل را به تفکّر مشغول داشته و ترس از خدا، بدنش را فرا گرفته و شب زنده داری، خواب از چشم او ربوده و به امید ثواب، گرمیِ روز را با تشنگی گذرانده، با پارسایی، شهوت ها را کشته و نام خدا، زبانش را همواره به حرکت در آورده... چیزی او را مغرور نساخته و مشکلات و شبهات، او را نابینا نمی سازد. مژده بهشت و زندگی کردن در آسایش و نعمت سرای جاویدان و ایمن ترین روزها، او را خشنود ساخته است. با بهترین روش از گذرگاه دنیا عبور کرده، توشه آخرت را پیش فرستاده و از ترس قیامت، در انجام اعمال صالح، پیش قدم شده است. ایّام زندگی را با شتاب، در اطاعت پروردگار گذرانده، در فراهم آوردن خشنودی خدا، با رغبت تلاش کرده، از زشتی ها فرار کرده، امروز، رعایت زندگی فردا نموده و هم اکنون آینده خود را دیده است».
پرهیزکاری
دقت در ویژگی های پرهیزکاران که بهترین نمونه انسان های کامل اند، انسان را با مسیر صحیح زندگی آشنا می کند و از انحراف و گمراهی باز می دارد. برخی از ویژگی های پرهیزکاران در نگاه امام پرهیزکاران، امیر مؤمنان علی علیه السلام بدین شرح است:
«پرهیزکاران، در دنیا دارای فضیلت های برترند، سخنانشان راست، پوشش آنان میانه روی و راه رفتنشان با تواضع و فروتنی است. چشمان خود را بر آنچه خدا حرام کرده می پوشانند و گوش های خود را وقف دانش سودمند کرده اند. در روزگار سختی و گشایش، حالشان یکسان است. خدا در جانشان بزرگ و دیگران کوچک مقدارند. بهشت برای آنان چنان است که گویی آن را دیده و در نعمت های آن به سر می برند و جهنّم را چنان باور دارند که گویی آن را دیده و در عذابش گرفتارند».
استفاده از فرصت ه
استفاده درست و کامل از فرصت ها و استعدادها، بزرگ ترین عامل کامیابی و خوشبختی انسان است. انسان کامل، انسانی است که در مدّت کوتاه عمر خویش، با بهره گیری از امکاناتی که در اختیار اوست، زمینه را برای زندگی سعادتمندانه در آخرت فراهم کند و پیش از آنکه فرصت ها را از دست بدهد و ناتوانی و سستی وجودش را فرا گیرد، بار سفر آخرتش را به بهتیرن وجه ببندد. امیر مؤمنان علی علیه السلام در این باره فرمود:
«ای جمعیّت انسان ها! پروا کنید، حال که تندرستید، نه بیمار؛ در حال گشایش هستید، نه تنگدست؛ در آزادی خویش، پیش از آنکه درهای امید بسته شود، بکوشید. در دل شب ها، با شب زنده داری و پرهیز از شکم بارگی، به اطاعت برخیزید. با اموال خود انفاق کنید، از جسم خود بگیرید و بر جان خود بیفزایید، و در بخشش بخل نورزید!».
رابطه های خدایی
انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، کسی است که در روابط اجتماعی خویش با دیگران بر اساس ارزش های خدا پسندانه رفتار کند. حضرت علی علیه السلام درباره ویژگی های انسان کامل در روابط اجتماعی فرمودند:
«مردم را با لقب های زشت نمی خواند، همسایگان را آزار نمی رساند، در مصیبت های دیگران شاد نمی شود، در کار ناروا دخالت نمی کند و از محدوده حق خارج نمی شود. اگر خاموش است، سکوت او اندوهگینش نمی کند و اگر بخندد، آواز خنده او بلند نمی شود. اگر به او ستمی روا دارند، صبر می کند تا خدا انتقام او را بگیرد. نفس او از دستش در زحمت، ولی مردم در آسایشند. برای قیامت، خود را به زحمت می افکند، ولی مردم را به رفاه و آسایش می رساند. دوری او ار برخی مردم، از روی زهد و پارسایی و نزدیک شدنش با بعضی دیگر، از روی مهربانی و نرمی است. دوری او از روی تکبّر و خودپسندی و نزدیکی او از روی حیله و نیرنگ نیست».
محبوب ترین بندگان
خودسازی، یکی از ویژگی های بارز انسان های شایسته است که در آن، نه تنها با رذایل اخلاقی نفس خویش به مبارزه می پردازند، بلکه سجایا و اخلاق نیکو را در خویش، تقویت می کنند. حضرت علی علیه السلام درباره بهترین و دوست داشتنی ترین بندگان، چنین فرموده است:
«ای بندگان خدا، همانا بهترین و محبوب ترین بنده نزد خدا، بنده ای است که خدا او را در پیکار با نفس، یاری داده است؛ کسی که جامه زیرین او اندوه، و لباس رویین او ترس از خداست، چراغ هدایت در قلبش روشن شده و وسایل لازم برای روزی او فراهم آمده و دوری ها و دشواری ها را بر خود نزدیک و آسان ساخته است. حقیقت های دنیا را با چشم دل نگریسته، همواره به یاد خدا بوده و اعمال نیکو، فراوان انجام داده است.»
یاد خدا و آخرت
یاد خدا و آخرت، یکی از ویژگی های برجسته انسان های کامل است. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند:
«همانا مردمانی هستند که یاد خدا را به جای دنیا برگزیدند. هیچ تجارتی یا خرید و فروشی، آنها را از یاد خدا باز نمی دارد. با یاد خدا، روزگار می گذرانند و غافلان را با هشدارهای خود، از کیفرهای الهی می ترسانند. به عدالت فرمان می دهند و خود، عدالت گسترند. از بدی ها نهی می کنند و خود، از آنها پرهیز دارند.
با اینکه در دنیا زندگی می کنند، گویا آن را رها کرده، به آخرت پیوسته اند. سرای دیگر را مشاهده کرده، گویا از مسایل پنهان برزخیان و مدت طولانی اقامتشان، آگاهی دارند. گویا قیامت، وعده های خود را برای آنان تحقق بخشیده است! آنان پرده ها را برای مردم دنیا برداشته اند. می بینند آنچه را که مردم نمی نگرند و می شنوند آنچه را که مردم نمی شنوند.»
حسابرسی اعمال
چه خوب است که انسان، در پایان هر روز، به حساب اعمال خویش برسد و بر گناهانی که در آن روز مرتکب شده، استغفار کند و تصمیم بر ترک آن بگیرد و اگر عمل نیکی انجام داده اند، تصمیم بر استمرار آن داشته باشد. این ویژگی، یکی از ویژگی های انسان های صالح و پرهیزکار است که با آن، توانسته اند قله های کمال را یکی پس از دیگری، فتح کنند، امیرمؤمنان، علی علیه السلام در این باره فرمودند:
«اگر اهل ذکر را در اندیشه خودآوری و مقامات ستوده آنان و مجالس آشکارشان را بنگری، می بینی که آنان، نامه های اعمال خود را گشوده، و برای حسابرسی آماده اند که همه را جبران کنند. همواره در این اندیشه اند که در کدام یک از اعمال کوچک و بزرگی که به آنان فرمان داده شده، کوتاهی کرده اند؛ یا چه اعمالی را که از آن نهی شده بودند، مرتکب شده اند. بار سنگین گناهان خویش را بر دوش نهاده و در برداشتن آن ناتوان شدند، گریه در گلویشان شکسته و با ناله و فریاد می گریند و یا یکدیگر گفتگو دارند و در پیشگاه پروردگار خویش، به پشیمانی اعتراف دارند.»
کامل و ایده آل
انسان کامل، انسانی است که زندگی او در تمامی ابعاد، کامل و شایسته باشد. در اخلاق فردی، خانوادگی و اجتماعی، دستورها و آداب دین اسلام را مدّنظر داشته باشد و فراز و نشیب های زندگی، او را دچار ضعف اخلاقی و اعمال و رفتار ناشایست نکند. فروتنی، خوش اخلاقی، دوری از حرف های بیهوده، کسب و کار حلال، دوری از اذیت و آزار مردم، ویژگی هایی است که امیر مؤمنان علی علیه السلام درباره انسان کامل و ایده آل، به آنها اشاره فرمودند:
«خوشا به حال آن کس که خود را کوچک م یشمارد و کسب و کار او پاکیزه است و جانش پاک و اخلاقش نیکوست؛ مازاد بر مصرف زندگی را در راه خدا بخشش می کند، زبان را از زیاده گویی باز می دارد و آزار او به مردم نمی رسد. سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله او را کفایت کرده، بدعتی در دین خدا نمی گذارد.»
بهای انسان
خودشناسی، مهم ترین عامل خوشبختی انسان در دنیا و آخرت است. بزرگان علم اخلاق، با توجه به روایات و آموزه های دینی، از خودشناسی به عنوان سودمندترین علوم یاد کرده و آن را نخستین مرحله در سیر و سلوک اخلاقی برشمرده اند و همانگونه که در روایات اسلامی آمده است، خداشناسی هم از خودشناسی آغاز می شود.
آری! کسی که خود را شناخت و ارزش و بهای این روح ملکوتی که خداوند به او عطا نموده است را فهمید و دانست که قابلیّت آن را دارد که در مقام اشرف مخلوقات، به جایگاهی برتر از فرشتگان برسد، دیگر فریفته ظواهر دنیا نمی شود و دل و جانش را اسیر این دنیای بی ارزش نمی کند، امیر مؤمنان، حضرت علی علیه السلام در سخن کوتاهی درباره دنیا و ارزش و بهای والای جان انسان، چنین می فرمایند:
«آیا آزاد مردی نیست که این لقمه جویده حرام دنیا را به اهلش واگذارد؟ همانا بهایی برای جان شما جز بهشت نیست؛ پس به کمتر از آن نفروشید!»
آثار تقوا در انسان
تقوا، برجسته ترین ویژگی بندگان شایسته خداوند است و یکی از اساسی ترین مباحث علم اخلاق به شمار می رود که در آیات قرآن و روایات اسلامی، نسبت به آن بسیار سفارش شده است؛ چرا که اگر تقوا در وجود انسان جا گرفت، فضایل اخلاقی دیگر نیز به دنبال آن، تقویت و غفلت زدگی و ارتکاب به گناه هم کم رنگ خواهند شد. در این هنگام، رحمت و برکات الهی به انسان روی می آورد. امیر مؤمنان علی علیه السلام درباره آثار تقوا در انسان چنین فرموده است:
«سپس کسی که تقوا را انتخاب کند، سختی ها از او دور گردند، تلخی ها شیرین و فشار مشکلات و ناراحتی ها برطرف خواهند شد. مشکلات پیاپی و خسته کنند آسان گردیده و مجد و بزرگی از دست رفته، چون قطرات باران بر او فرو می بارند. رحمت بازداشته حق باز می گردد و نعمت های الهی، پس از فرونشستن، به جوشش می آیند و برکات تقلیل یافته، فزونی گیرند.»
