نقدی بردایرةالمعارف زن ایرانی

چکیده:

دایرةالمعارف نویسی که طریقه ای جهت شناسایی و کاوش در زوایای پنهان و آشکار فرهنگ، تمدن و پیشینه تاریخی است، سابقه ای دو هزار ساله دارد و تاکنون نیز دایرةالمعارف های مختلف به زبان فارسی به رشته تحریر درآمده، از جمله دایرةالمعارف زن ایرانی که به سفارش مرکز امور مشارکت زنان در سال 1382 چاپ و منتشر گردیده است؛ با عنایت به اینکه بررسی بازخورد اندیشه ها و فهم برداشت های مختلف از یک اثر، هم از سوی مؤلف و هم از سوی جامعه علمی دور از انتظار نیست، مقاله حاضر برخی از اشکالات علمی، صوری و آنچه را که مربوط به روش تألیف مقالات دایرةالمعارف زن ایرانی است، بررسی می کند و برخی از مسامحه های فکری و فرهنگی آن را یادآوری می نماید.

واژگان کلیدی:

دایرةالمعارف، زن، تمدن، فرهنگ، ایران، مرکز امور مشارکت زنان.

دایرةالمعارف نویسی با سابقه جهانی دوهزار ساله حکایت از اهمیت این شاخه از تألیفات دانش بشری در طول تاریخ دارد. وجود آن سابقه و این اهمیت اقتضا می کند هر دایرةالمعارف گامی جلوتر از دایرةالمعارف های قبلی و کاری متکامل تر از آنها باشد. اخیراً شاهد چاپ و نشر دایرةالمعارف زن ایرانی از سوی مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری بودیم. مرکز مزبور در پی آن بوده که با کاوش در زوایای آشکار و نهان فرهنگ، تاریخ و تمدن ایران، نقش و تأثیر زن ایرانی را در طول تاریخ بنمایاند و از این طریق، خودآگاهی زنان جامعه را محقق سازد. (دایرةالمعارف زن ایرانی، 1382، ص نوزده)

دایرةالمعارف مورد نظر، به اعتقاد مسؤولان آن «طریقه ای است منحصر و نو در احوال زن ایرانی به منظور معرفی و شناساندن سهم او در تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره های مختلف تاریخ؛ به کوششی کم نظیر در ایران و جهان اسلام که با ارج نهادن به فرهنگ غنی اسلامی بر آن است تا جایگاه زن ایرانی را در فرهنگ ایرانی- اسلامی به مخاطبین خود بشناساند.» (همان، ص بیست)

در جهت تحقق اهداف مذکور، دایرةالمعارف زن ایرانی «حاصل تجارب بشری و با عنایت ویژه به ارزش های دینی و ملی و به همت اربابان معرفت و صاحبان قلم این دیار به رشتة تحریر درآمده است و تلاشی در جهت شناساندن سهم منزلت و جایگاه زن در عرصة فرهنگ این مرز و بوم است». (همان، ص بیست و یک)

عنایت مسؤولان مرکز مزبور به چنین اقدام مهمی جای سپاس و قدردانی دارد؛ اما از آنجا که مؤلف یا مؤلفان هر اثر ارزنده ای پس از چاپ اثر منتظر بازخوردهای علمی و اجتماعی کار خود و ارزیابی آنها هستند و دست اندرکاران فاضل دایرةالمعارف زن ایرانی هم از این امر مستثنی نیستند، اشکالاتی که در دایرةالمعارف مزبور به چشم می خورد، ذیلاً یادآور می شود تا در چاپ های بعدی مورد تصحیح و توجه قرار گیرد:

1 مدخل هایی در این دایرةالمعارف وجود دارد که به زن ایرانی مربوط نمی شود و حتی با توضیحی که در مقدمة دایرةالمعارف (ص بیست و پنج) آمده نیز نمی توان آنها را مربوط به جامعه، فرهنگ و تمدن ایرانی دانست؛ از آن جمله است: حبابه کنیز یزید، خیزران مادر هارون الرشید، حسنیه که در مجلس هارون مناظره کرده، زینب اسعردیه، سلمی خاتون جرزی، عایشه جرزی، فاطمه جرزی، تعداد زیادی از زنان خاندان ایوبی مصر مانند خاتون مادر ملک عادل ایوبی، ستّ الشام ایوبی، ستّ العراق ایوبی، شجرة الدر، ضیفه خاتون ایوبی، عذرا خاتون ایوبی، ملکه خاتون ایوبی و مونسه خاتون ایوبی؛ همچنین آرتمیس (در 2 مدخل) اهل کاریه در جنوب غربی آسیای صغیر که از متحدان هخامنشیان بوده و لبابة کردی دختر یکی از فرمانروایان کرد موصل و مادر یکی از خلفای اموی. اگر این زنان اصلیت ایرانی داشته باشند، یا کاری کرده باشند که ربطی به جامعه زنان ایران داشته باشد، باید در مقاله مربوط به آنها ذکر می شد که البته چنین نیست. مدخل های مزبور عمدتاً تک منبعی نوشته شده اند و خطای مؤلف آن منابع از طریق نقل مستقیم بدون نقد به دایرةالمعارف راه پیدا کرده است و گاه منابع مزبور شامل زنان ایران و جهان می شده و مؤلفان محترم دایرةالمعارف به قید «جهان» توجه نکرده، موجودی آن منابع را تماماً به دایرةالمعارف زن ایرانی منتقل کرده اند. لذا می بینیم زنانی هم در این دایرةالمعارف هستند که اشاره ای به ملیتشان نشده و ایرانی بودن و نبودنشان معلوم نیست.

از مدخل های دیگری که ربطی به زنان ندارد، می توان به این موارد اشاره کرد: مجله پیک دانش آموز، مجله در خدمت مردم، مجله رنگین کمان نو، معرق روی چوب.

برخی مدخل ها هم اختصاصی زنان نیست، بلکه مشترک میان زن و مرد است و لذا نمی تواند در دایرةالمعارف اختصاصی زنان بیاید؛ مثل حج و اجتهاد. درست تر بود که مدخل ها به صورت «حج زنان» و «اجتهاد زن» انتخاب می شد که در آن صورت هم با ذیل مدخل مطابقت نداشت و باید مقالاتی غیر از مقالات فعلی نوشته می شد که در آنها احکام مخصوص زنان در حج و امکان اجتهاد زن با استناد به قرآن و حدیث و نظر فقهای عظام بررسی می شد.

2 برخی مدخل ها به طرز ناشیانه ای در این دایرةالمعارف تکرار شده است که از نبودن نظارت و مدیریت دقیق علمی برکار مؤلفان حکایت می کند. مدخل برقع و درج هرکدام دوبار پی درپی تکرار شده است؛ به عبارت دیگر هر کدام توسط دو مؤلف نوشته شده و به طور جدا از هم و به دنبال یکدیگر با مطالب تکراری آمده است. فاطمه جزری همان فاطمه خاتون جزری است که باز هم با دو نویسنده تکرار شده در حالیکه باید در دومی با علامت ← به اولی ارجاع داده می شد. روزنامه شکوفه در ص 495 همان شکوفه، نشریه در ص 651 است؛ در اولی نخستین روزنامه زنان در ایران دانسته شده و مدت انتشار آن 4 سال قید شده، اما در دومی، دومین نشریه ویژه بانوان با 6 سال مدت انتشار آمده است.

یک شاعر در 3 مدخل توسط 3 نویسندة مختلف معرفی شده است: ژاله قائم مقامی، عالم تاج قائم مقامی و قائم مقامی. مدیر و ناظر علمی خاطرنشان نکرده است که این هر سه یک نفر است و در دومی و سومی باید به اولی ارجاع داد. تناقض مطالب این سه مقاله هم محل تأمل است: در مقاله اول آمده که «از مدفن وی اطلاعی در دست نیست.» اما مقاله سوم می گوید «در امامزاده حسن در جنوب تهران دفن شده است.» مقالة دوم می گوید «پس از فوت همسرش تا پایان عمر با تنها فرزندش حسین پژمان بختیاری زندگی کرد.» اما در ص 739 خبر از به دنیا آمدن فرزند دوم اوست و مقاله سوم هم می گوید پس از تولد دومین پسر، همسر و دو فرزندش را رها کرد و به فراهان رفت تا به برادر افلیجش رسیدگی کند. شوهرش فوت کرد و او در سال 44 سالگی به پسرش پژمان که 27 ساله بود، پیوست و تا آخر عمر با او زندگی کرد.

ماهنامه ایران پترول (فرانسوی) همان مجله نامه صنعت نفت ایران (فارسی) و نیز مجله نفت ایران (یا ایران اویل جورنال) است. هر سه یکی است به زبانهای مختلف؛ اما با اینکه نویسنده یکی است، متوجه این ارتباط نشده و توضیحی نداده است. البته معلوم نیست این مجلات چه ارتباطی به مسائل زنان داشته اند، الاّ اینکه سردبیرشان زن بوده است. آیا کسی به این مدخل ها مراجعه می کند تا پیگیر مسائل زنان باشد؟ اگر مقصود معرفی سر دبیر زن بود، باید ذیل نام خود وی به معرفی اش می پرداختند.

آرایش مو یکبار بعنوان تیتر فرعی ذیل مدخل آرایش در ص 15 آمده، یک بار بعنوان مدخل مستقل در ص 21، و یک بار هم ذیل تیتر فرعی زلف در مدخل آرایش ادبی در ص19.

مطالب تیتر حجاب در ایران باستان و نیز حجاب زن در دورة پس از اسلام ص 372 و 373 عیناً در ص 377 و 378 تکرار شده است.

3 صفحه بیست و پنج مقدمه دایرةالمعارف می گوید دسترسی پیداکردن خوانندگان به آخرین دانسته های لازم و کافی زمان خود در ذیل هر مدخل، از اهداف دایرةالمعارف است و در ص بیست و هفت نیز ادعا شده است که در ذیل هر مدخل، آخرین دانسته های موجود دربارة زن ایرانی گردآوری شده است. اما این امر در تمام مدخل ها مدنظر قرار نگرفته است؛ چنانکه در مدخل مدرسه دخترانه شش کلاسه رضائیه (یا دبیرستان شاهدخت) آخرین اطلاعاتی که داده می شود، مربوط به سال 1324 شمسی است و می گوید «اطلاعات دیگری دربارة این مدرسه در دست نیست.» در حالیکه این دبیرستان با یک بنای تاریخی هم اکنون در ارومیه مشغول فعالیت است و از مدارس معتبر به شمار می رود. فقط بعد از انقلاب اسلامی نام آن به «لعیا» تغییر یافته است.

در مدخل مدرسه عالی دماوند تهران نیز آخرین اطلاعات مربوط به سال تحصیلی 5049 است. و می گوید: «از چگونگی ادامه و سرانجام کار این مؤسسه اطلاعی در دست نیست.» در حالیکه به دنبال اشغال لانه جاسوسی آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام در سال 1358 از مسؤولان امریکایی این مدرسه عالی خلع ید شد و پس از انقلاب فرهنگی سال 1359 مدرسة مزبور با چند مدرسه عالی دیگر ادغام شده، دانشگاه علامه طباطبایی فعلی را تشکیل دادند؛ ساختمان آن هم در اختیار دانشگاه پیام نور قرار گرفت.

در معرفی مدارس مربوط به دختران که از ص 819 تا 845 آمده است، تقریباً در همة موارد عبارت «اطلاع دیگری در دست نیست» دیده می شود. این نقیصه با استعلام آخرین وضعیت و سرانجام کار آنها از وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم قابل رفع بود؛ اما چون منبع مقالات عمدتاً کتب چاپی قدیمی است، اطلاعات جدید از آنها بدست نمی آید.

4 در برخی مقالات، مطالب نادرست راه پیدا کرده که نشان دهندة قصور مؤلف و تقصیر ارزیاب و مدیرعلمی است. در مقاله خویت وگدس می خوانیم که «ویس دختر شرمگین و نحیف بود و عاشق برادر خود رامین شد، اما او را به پیرمردی دادند.» در حالیکه اولاً ویس دختر شرمگین و نحیفی نبود و برعکس بسیار هم جسور و مقتدر بود؛ ثانیاً رامین برادر او نبود، بلکه برادر شوهرش بود، و ثالثاً او را اول به پیرمرد دادند سپس عاشق برادر همان پیرمرد شد (برادر ویس، ویرو بود که با او ازدواج کرده بود).

در مقاله زن در شعر فارسی نگاهی سطحی و گذرا به برخی از شعرای ایران شده که داوری درست از آن به دست نمی آید؛ چنانکه دربارة فخرالدین اسعد گرگانی می گوید: در نگاه وی زن موجودی است انعطاف پذیر در دست مرد. در حالیکه او قهرمان اول منظومة خود، یعنی ویس را به گونة سرکش ترین، تسلیم ناپذیرترین و انعطاف ناپذیرترین زن در ادبیات فارسی پرداخته است. «انعطاف پذیر بودن زن در دست مرد» چیزی است که فقط در یک جای داستان، از زبان ضدقهرمان (موبد) بیان می شود (فخرالدین اسعد گرگانی، ویس ورامین، 1381، ص55) و نظر فخرالدین اسعد نیست.

در مقاله شکر اصفهانی آمده است که «خسرو از ندیمان خواست تا با زنی دیگر ازدواج کند تا حسادت شیرین را برانگیزد» در حالیکه صحبت از ازدواج نبود و سؤال خسرو از ندیمان این بود که زنان کدام اقلیم شهوت انگیزتر و برای هماغوشی مناسبترند که آنها وی را به شکر اصفهانی هدایت کردند. (نظامی، خسرو و شیرین، 1363، ص278) شیرویه هم به تصریح نظامی پسر مریم بود نه شکر. (همان منبع، ص412)

در مقاله جمیله اصفهانی وی صیغه خواجه حبیب الله ترکی دانسته شده است؛ درست تر خواجه حبیب الله ترکه از خاندان مشهور ابن ترکه و قاضی القضات اصفهان است.[1]

5 در ص بیست و هفت مقدمه دایرةالمعارف، معیار تعیین حجم مقالات به تناسب اهمیتی که دارند (درجه یک، دو، سه و...) نهایتاً 100، 500 و 1000 کلمه و در موارد خاص 1200 کلمه تعریف شده و پیش بینی شده که در موارد استثنایی با توجه به اهمیت موضوع شاید برخی مقالات تا 3000 کلمه نیز مطوّل شوند. این تقسیم بندی مناسب کار دایرةالمعارف هاست، اما عملاً در این دایرةالمعارف به کار گرفته نشده است. چنانکه مثلاً مقالة عروسی 18 صفحه را به خود اختصاص داده است که با احتساب هر صفحه حدود 600 کلمه مجموعاً می شود حدود 10800 کلمه. یعنی بیش از 3 برابر موارد خاص و استثنایی. این در حالی است که مقاله فاطمه (فاطمه زهرا) علیها السلام با همة اهمیتی که دارد، در 5 صفحه نگارش یافته است.

علاوه براین، مقالة مورد بحث با نثری غیر دایرةالمعارفی و با جملاتی سست و سخیف نگارش یافته است. مثلاً می خوانیم: «وقتی عروس را مثل یک عروسک، خوب خوشگل می کردند... (ص702).

6 اصولاً بر گزینش مدخل ها و تناسب کمّی و کیفی مقالات نظارت دقیق علمی و تخصصی صورت نگرفته است. مدخل هایی که مربوط به زن ایران باستان است، حجم بالایی از دایرةالمعارف را به خود اختصاص داده است (احتمالآً به دلیل توجه و توانایی علمی مسؤولان آن بخش)، اما در بخش اسلامی مدخل ها محدود و مقالات ضعیف هستند. در دوره اسلامی هم اطلاعات مربوط به زنان دورة قاجار قابل توجه است که خود جای تحقیق مستقلی دارد. زنان عقدی، صیغه و اینکه مثلاً چندمین زن فلان شاه بودند، شاهزاده ها، رمال ها، مطرب ها، مشاطه ها و... همگی با ذکر جزئیات تمام آمده اند، ولی خبری از زنان فرهیختة معاصر نیست و امثال بانو امین اصفهانی مورد غفلت واقع شده اند. حتی یک مدخل اختصاصی انقلاب اسلامی در این دایرةالمعارف نمی توان دید و هیچگونه اطلاعاتی دربارة زنان شهید، فعالان مبارزاتی، شاعران و هنرمندان یا متخصصان و پژوهشگران نمی توان از آن به دست آورد. جای این سؤال باقی است که دایرةالمعارف زن ایرانی چه نقشی در شناساندن زن عصر حاضر به آیندگان ایفا می کند؟ در حالی که به اعتراف خود مسؤولان، هدف غایی و نهایی این دایرةالمعارف، معرفی زن ایرانی و شناساندن سهم او در تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره های مختلف تاریخی است؛ در دوره های پیش و پس از اسلام و تا به امروز (ص بیست و پنج مقدمه).

7 در ص بیست و هفت مقدمه دایرةالمعارف آمده است که «مقاله ها به زبان فارسی ساده و به دور از تکلّف و عاری از عبارت های کنایی، استعاری، مجازی و... خواهد بود.» انتخاب این نثر کاملاً مطابق با سبک دایرةالمعارف هاست؛ اما خلاف آن در این دایرةالمعارف دیده می شود. در مقالة رقص کردی که تحقیق میدانی است نه برگرفته از منابع، و با نثر ادبی، تشبیهی و تهییج کننده نوشته شده است، می خوانیم: «حلقه ای از مردان و زنان به صورتی در کنار هم قرار می گیرند که هر مردی بین دو زن همپای رقصش جای می گیرد؛ به طوری که دستشان در دست هم و شانه هایشان به هم ساییده می شود... حرکاتشان همچون مزرعة گندمی است که در معرض وزش نسیم ملایم قرار گرفته باشد... جنگجوی کردی وقتی می رقصد، احساساتی ترین و عاشقانه ترین حالت ممکن را به خود می گیرد و غرق در موسیقی می شود. گاه به جنگ دهل و سرنا می رود... و حتی دهل را پاره می کند و دوباره به حلقه باز می گردد و به زیبایی تمام اجرا می شود.»

در پایان مقالة چارقد و ذکر عاقبت یکی از ملاباجی های زمان قاجار که به خیال خود می خواست با بی حجابی مبارزه کند و سرانجام مجبور به ترک تهران شد، معلوم نیست این بیت چه ارتباطی با مقاله دارد: مژدگانی که گل از غنچه برون می آید... آیا مؤلفان مقاله که البته از یک منبع دیگر فقط رونویسی کرده اند واقعاً متوجه تعریض و کنایة این بیت در کنار ماجرای چارقد و حجاب نشده اند؟ ذکر شعر در مقاله ها با شیوة خود دایرةالمعارف زن ایرانی هم مغایرت دارد؛ چنانکه در صفحه بیست و هفت یادآور شده است که «در این مقاله ها از آوردن شعر و شواهد شعری پرهیز می شود؛ مگر در مواردی که آن شعر تنها سند و یا مدرکی باشد که وثاقت ادعای مؤلف را تأیید کند».

8 تکیه کردن مؤلفان دایرةالمعارف به منابع زمان پهلوی و وابستگان فکری و فرهنگی آنها سبب شده نوعی اسلام ستیزی بر این دایرةالمعارف سایه افکند که صلاحیت علمی و تشخیص سیاسی، و نه الزاماً بی غرض بودن آنها را زیر سؤال می برد. در مقالة روبند با چه سند و استدلال علمی و منطقی گفته اند که «در دوران ناصرالدین شاه، پیچه یا نقاب زیاد رایج نبود و منحصر به زنان بدکاره بود» (ص491). آیا نمی توان پرسید که اگر پیچه مخصوص زنان بدکاره بود، پس حجاب واقعی آن زمان چه بود؟

این تحلیل که «زنان پیر و مؤمنه تمام صورت را با روبند می پوشاندند، ولی جوانترها اغلب آنها را لوله کرده در یک طرف صورت نگه می داشتند و قسمتی از زیبایی های صورت و چشم و ابروی خود را بیرون می گذاشتند» آیا جدّ تحلیل های امروزی برای گریزاندن دختران جوان و زیبا از حجاب اسلامی نیست؟

چه لزومی داشته که کلمات قصار یک اروپایی (مریت هاکس) در این دایرةالمعارف بیاید که زنان با آن حجاب و با آن شکل و شمایل «به شکل پرنده ای مضحک در نظر مجسم می شدند» یا ذکر این که زنان پایبند حجاب آن دوره «خانم کربلایی ها و پیرزنان بودند» چه هدفی را دنبال می کند؟ آیا کاملاً تصادفی است که مقاله چادر از نظر حجم، مقالة درجه 2 محسوب شده و در آن به شکل ظاهری، رنگ ها و جنس پارچه و تفاوت های اقلیمی اکتفا شده است و هیچگونه اشاره ای به انتخاب چادر از طرف زنان مسلمان در انقلاب اسلامی صورت نگرفته است؟

مدخل رقیه باجی چه ضرورتی داشت عیناً از یک غربزدة مسیحی گرای تمام عیار نقل شود و هیچ نقدی هم بر آن صورت نگیرد؟ اولاً لفظ باجی به معنی خواهر در کنار اسم مقدسی به مسخره گرفته شده و دقیقاً از موضع کسی که درهم کوبیدن تمام سنگرهای عقیدتی و اصالتی جامعه را دارد، اظهار می شود که «این کنایه ای برای زنان عامی و کهنه پرستی است که علاقه ای شدید بر رواج خرافات و اجرای رسوم خرافی داشته باشند، «خواهر» به زنان پایین دست و فرومایة جامعه اطلاق شده و می شود. امروزه بیشتر به منظور تخفیف زنانی به کار برده می شود که اصطلاحاً امروزی نیستند و هنوز به آیین و رسوم کهن خود پای بند هستند.» زمان فعل ها که مضارع و حال است و نیز تأکید امروزه محل درنگ و توجه است.

زنان و دختران امروزی که این مدخل و مدخل های مشابه را می خوانند، برای گریز از اینکه «رقیه باجی» محسوب نشوند، به نظر شما چه کار می کنند؟

مدخل کلثوم ننه (یا عقاید النساء) با چه ضرورتی از دایرةالمعارف دیگر زمان پهلوی عیناً نقل شده است؟ آیا نویسنده واقعاً متوجه نشده است «فقه خرافی» یعنی چه؟ آیا مدیرعلمی نمی توانسته تشخیص دهد که اصلاً تقسیم فقه به خرافی و غیرخرافی معنی ندارد. با این که کتاب کلثوم ننه چاپ شده، چرا اصل کتاب و تمسخر عقاید اسلامی را در آن ندیده اند و سخنی دربارة علل و انگیزه های آن نگفته اند؟

در کنار چنین مدخل هایی که هویت اسلامی ملت ایران و زنان مؤمن را به وهن و مسخره می گیرند، مراجعه کنید به مدخل مثلآً رخشان تهرانی تا متوجه شوید که در آن گرداب خرافات دینی چه قهرمانان بی دینی وجود داشته اند: به خاطر عشق به علم و ادامه تحصیل به خانه اتابک صدراعظم دشمن پدرش می رود و یک ماه در آنجا می ماند تا رضایت پدر را برای تحصیل خود جلب کند. چادر و حجاب را که در راه مدرسه با جهل و خرافات پیوندخورده بود، کنار می گذارد. اذیت و آزارها می بیند و مجبور می شود دوباره چادر سر کند و سرانجام برای همیشه بی حجاب می شود. به طور ستایش انگیزی می نویسد که او اولین دختر ایرانی بود که دیپلم گرفت و بی حجاب در جشن فارغ التحصیلی خود سخنرانی کرد. افتخار او این بوده که چاقچور را کنار گذاشت و پوشیدن جوراب را بین خانم های اعیان و اشراف آن دوره مد کرد. پیانو می زد و در مبارزات سیاسی فعال بود.

در مدخل کودکستان ایرانی برسابه تهران نیز می خوانیم که یک خانم ارمنی با الگوی غرب می خواهد در ایران کودکستان دایر کند. منبع اصلی این مقاله که در زمان پهلوی تألیف شده با رعایت احترام مقتضی آن روزگار گفته است که «خانم مزبور با تشویق سپهبد زاهدی و پشتیبانی ایشان درصدد تأسیس این کودکستان برآمد.» مؤلف دایرةالمعارف نیز جملة اخیر را عیناً نقل می کند بی آنکه اولاً متوجه ناهمگونی لفظ «ایشان» با نثر دایرةالمعارف باشد و ثانیاً بیندیشد که آیا سپهبد زاهدی سرسپردة امریکا و مجری کودتای 28 مرداد اصلاً استحقاق رعایت این احترام را دارد یا نه.

9 از اشکالاتی که می توان به دایرةالمعارف زن ایرانی گرفت، این است که مقالات مندرج در آن ارجاع دقیق ندارد و به روش دایرةالمعارف هایی رفته است که منابع را در پایان مقاله به طور یکجا ارائه می دهند. در این روش هیچ معلوم نمی شود که هرکدام از مطالب از چه منبعی گرفته شده است و در واقع مؤلف ردپای تحقیق را گم می کند. اگر فردی خرده گیر و نقاد به یک مطلب ایراد بگیرد و بخواهد منبعش را ببیند، باید تمام منابع را زیر و رو کند و این عملاً امکان پذیر نیست. روش بهتر و درست تر، ارجاع هر نکته و مطلب به منبع مربوط در متن مقاله است. همان روشی که دایرةالمعارف بزرگ اسلامی هم در پیش گرفته و بدان عمل کرده است.

10 در ص بیست و هفت مقدمه دایرةالمعارف ادعا شده است که «مقاله ها با استناد به مدارک و اسناد معتبر و منابع دست اول تهیه و تدوین می شود». اما مقالات بسیاری در دایرةالمعارف دیده می شود که اولاً تک منبعی است و ثانیاً از دایرةالمعارف ها، دایرةالمعارف گونه ها، منابع دست چندم و مجلات رونویسی شده است؛ مثل مقالات آب چله، آتونی، آذر، آذرهمایون، آمله، آمنه فدوی، اجتهاد، اخترتابان، اسماء، اسماء خاتون هکاری، اسیری اردکانی، اشرف السلطنه و بسیاری موارد دیگر. در برخی موارد حتی نشانی دقیق منبع هم ذکر نمی شود؛ مثل مقاله اجاق قراقی که تنها ارجاعش چنین است: گلیم های ایرانی، ترجمه کرامت الله افسر. یا مقالة بوخوش ارجاعش: مجلة سخن؛ آجیل مشکل گشا: با تلخیص از مجله سخن. دیگر کدام شماره و کدام دوره یا چه تاریخی، معلوم نیست. تورّق دایرةالمعارف نمونه های فراوان دیگری را به دست می دهد. اصولاً بنای این دایرةالمعارف براین است که مطالب خود را به منابع مورد استفاده ارجاع ندهد و اگر کسی خواست مطلب را با منبع تطبیق دهد، باید تمام منابع ذکر شده را از ابتدا تا انتها بخواند؛ یعنی امر ناممکن.

11 در انتخاب مدخل های مربوط به هم و تألیف مقالات آنها روش یکسانی وجود ندارد و تشتت دیده می شود. هرکدام از این مدخل ها گاه مقاله مستقل با کتاب شناسی مستقل دارند؛ مثل انواع رقص ها: رقص زنان شمال، رقص کردی، رقص لری؛ یا آناهیتا و آناهیتا در گسترة تاریخی که دومی در واقع تیتر فرعی اولی است، اما مقاله و مدخل مستقلی محسوب شده است و گاه زیر مجموعة هم به شمار رفته اند؛ مانند مدخل حجاب که شامل این زیرمجموعه هاست: حجاب در ایران باستان، حجاب زن در دورة پس از اسلام، حجاب در فقه و حدیث، حجاب در فقه امامیه، حجاب قبل از اسلام، فلسفه حجاب در اسلام، حجاب و حدود آن در اسلام، حجاب سیر تاریخی پوشش اسلامی، حجاب در ایران و شرایط امروزی کشورهای اسلامی[2] و در پایان مقاله، یک کتاب شناسی ذکر شده است (کتاب شناسی که چه عرض شود! معرفی دایرةالمعارف دیگری است).

گاهی هم روش های مغشوش دیگری دیده می شود. در مدخل زن ابتدا گفته می شود که منظور از این مقاله ارائه تصویری از زن ایرانی در فرهنگ پیش و پس از اسلام تاکنون است؛ اما تیترهای فرعی آن جغرافیایی تاریخی فرهنگی، دوران زن سالاری، مردسالاری، زنان سومری، زنان مصری، زنان بابلی و زنان آشوری است. مقاله تمام می شود و کتاب شناسی ذکر می گردد، بی آنکه به طور جدی به زن ایرانی پرداخته شود. سپس در مقاله های مستقل دیگری زن در دوره های مختلف تاریخی بررسی می شود: زن در دورة عیلام، زن در دورة ماد، زن در دورة هخامنشی، ... تا زن و مشروطه. اولاً دوره های تاریخی به عصر مشروطه ختم می شود و 100 سال پس از آن به حساب نمی آید؛ یعنی دورة پهلوی و دورة انقلاب و جمهوری اسلامی حذف می شود. ثانیاً در لابلای این مقالات که دوره های تاریخی را بررسی می کند، مدخل های دیگری آمده است که نظم منطقی تألیف را برهم می زند: زن در اساطیر ایران، زن در آیین زرتشتی، زن در ادبیات حماسی ایران، زن در شاهنامه، زن در شعر فارسی، زن در نهج البلاغه، زن در عرفان، زن، لوازم حسن و تجلی آن در عرفان (که بی نظمی را مضاعف کرده است. این مدخل باید در ذیل مدخل قبل یعنی زن در عرفان گنجانده می شد)، زن در فقه شیعه، زن در ادبیات داستانی. چنانکه ملاحظه می شود اغتشاش در خود این مدخل ها نیز که ناخوانده در میان مدخل های اصلی جاخوش کرده اند، کاملاً مشهود است.

اغتشاش در مدخل پوشاک سرسام آورتر و کابوسناک تر است. اولاً 16 صفحه به این مدخل و مدخل های اقماری آن با اطناب تمام اختصاص یافته است که این امر با هدف دایرةالمعارف یعنی ارائه بیشترین اطلاعات ممکن در کمترین حجم و پرهیز از زیاده گویی (ص بیست و پنج مقدمه) مغایرت دارد. ثانیاً هیچگونه نظمی بر تمام مدخل ها حاکم نیست. اطلاعات تاریخی، جغرافیایی، قطعات مختلف پوشاک و... به طرز کشکولی و سرگیجه آور در هم مخلوط شده اند: ابتدا یک مقالة جامع 5 صفحه ای (حداکثر میزان تعریف شده برای دایرةالمعارف) دربارة اصل پوشش، پوشش انسان های نخستین و دوره های باستانی و تاریخی با ویژگی های هر دوره تا عصر پهلوی و کشف حجاب آمده است که از نظر شیوة تألیف دایرةالمعارفی برای این مدخل کافی بود. سپس مقاله پوشاک زنان ایران با تیترهای فرعی پوشاک زنان در ایران باستان، پوشاک زنان در بدو ورود اسلام، پوشاک زنان از دوران صفویه (به ساختار ویرایش نشدة عبارات و کلمات عناوین توجه شود)، پوشاک زنان ایرانی در دوران معاصر، پوشاک زنان در دورة صفوی (این تکرار تیتر به فاصلة یک تیتر فرعی در یک مقاله اتفاق افتاده است؛ تعجب نکنید) که شامل تیترهای فرعی تر سرپوش زنان، تن پوش زنان و پاپوش زنان می شود، بی آنکه اول راجع به ارتباط این تیترها با تیتر اصلی سخن گفته شود.

مقالة بعدی پوشاک سنتی زنان ترکمن است با تیترهای فرعی کلاه، پیراهن زنان، شلوار سنتی زنان ترکمن، بالاپوش یا قبای سنتی زنان، روسری، کفش. هیچ معلوم نیست که علت انتخاب پوشاک سنتی زنان ترکمن از میان انواع لباسهای سنتی نژادهای مختلف ایرانی چیست؟

پس از این مقاله دوباره بررسی تاریخی شروع می شود، بدون هیچ ترتیب تاریخی؛ از اشکانیان آغاز می شود تا به ساسانیان می رسد؛ سپس به عقب برمی گردد: پوشاک و تزئینات زنان در دورة عیلام، با تیترهای فرعی در دورة ماد، در دورة قبل از اسلام (گویی بقیه بعد از اسلام بوده اند)، دورة هخامنشی (توضیح بالاپوش، دامن، کفش، تاج و چادر)، پوشش از دیدگاه اسلام (با یک جهش تقریباً هزارساله). هیچ مدیر و ناظر علمی، طرح این مقالات را بررسی نکرده و به مؤلفانِ احتمالاً تازه کار یادآوری نکرده است که آخر دورة ماد، دورة قبل از اسلام و دورة هخامنشی نمی توانند زیرمجموعه و تیترهای فرعی «زنان در دورة عیلام» قرار بگیرند. به نظر می رسد مؤلفان این گونه مقالات بدون هیچ نظارت و هدایتی، هر کدام با روش بی روشی خود مقاله ای نوشته اند و سپس با عجلة تمام و بدون هیچ مدیریتی مقاله های مزبور کنار هم چیده شده و ملقمه ای را به وجود آورده است که اگر نبود، دایرةالمعارف وزین تر از این بود.

در مقاله های مربوط به آرایش هم این بی نظمی دیده می شود. آرایش عروس، آرایش مو، هفت قلم آرایش قاعدتاً باید ذیل مقالة آرایش بیاید و در مدخل های اخیر با علامت ← به همان مقالة اول ارجاع داده شود. در حالی که هرکدام مقالة مستقل با مطالب تکراری هستند و حجم زیادی را هم به خود اختصاص داده اند. علاوه براین، مدخل آرایش بیگم که اسم خاص است به لحاظ ترتیب الفبایی در وسط مقاله های مربوط به آرایش آمده است که اگر این مقاله ها مستقل نبودند، چنین اتفاقی نمی افتاد. مدخل آرایش در ادب فارسی هم که در عین حال آرایه های ادبی را در ذهن انسان تداعی می کند، بدون پرداختن به آرایه ها چیزی جز مطالب هفت قلم آرایش ندارد.

اصولاً مدخل هایی که در دایرةالمعارف زن ایرانی دارای مقالات طولانی هستند، بیش از آنکه مطلب داشته باشند، گرفتار اطناب قلم و انحراف از نثر فشردة دایرةالمعارفی شده اند. یک نمونة دیگر در تأیید این نکته، مقاله رابعه قزداری است. دربارة رابعة قزداری اساساً 1200 کلمه فشردة دایرةالمعارفی، اطلاعات در ادبیات فارسی وجود ندارد؛ ولی نویسندة مقاله با ذکر اشعار و قصه نویسی، آنهم قصه ای مجعول و بی پایه و اساس، مقاله را کش داده است.

12 در انتخاب برخی مدخل ها به نیاز خوانندگان و علت مراجعه آنها به دایرةالمعارف توجه فنی نشده است. مثلاً در مدخل آرامگاه ابش خاتون، آرامگاه سلطان بخت آغا و آرامگاه استرومردخای ملاک انتخاب چه بوده؟ آیا می خواسته اند آرامگاههای زنان مشهور را معرفی کنند که در آن صورت به چند آرامگاه محدود نمی شد. بهتر بود که این آرامگاهها ذیل مدخل صاحبانشان مثلاً ابش خاتون و سلطان بخت آغا می آمد و اگر هم ذکر مدخل آرامگاهها ضرورتی داشت، با علامت←به مدخل های اصلی ارجاع داده می شد. در آرامگاه استرومردخای هم اطلاعاتی راجع به زن به دست نمی آید الا این که سفارش دهندة بنا، زن بوده است. لازم بود در مورد خود استرومردخای هم توضیحاتی داده شود، زیرا باید توجه کرد که خوانندگان دایرةالمعارف در جستجوی چه مطلبی ممکن است نیاز پیدا کنند به آرامگاه استرومردخای مراجعه نمایند.

در مدخل مدرسه مادرشاه یا چهارباغ اصفهان نیز هیچگونه مطلبی راجع به زن وجود ندارد؛ لااقل به وجه تسمیة مدرسه باید اشاره می شد. هم چنین است برج فیروزه و برج چهل دختران دامغان. بناها، پل ها، کوه ها و چشمه های بسیاری در دایرةالمعارف وجود دارد که در ترکیب نامشان «بانو»، «دختر» یا ترجمه آنها دیده می شود؛ مثل پل دختر، پل خاتون، چهل قیز، پل قلعه دختر، قلعه بی بی دوست، قلعه دختر، قیزلار قالاسی و... این گونه اسامی با آناهیتا الهة آبها که جایگاه او در بلندی ها و دریاها بود، ارتباط دارد. این ارتباط، در برخی از مدخل ها مورد اشاره واقع شده و در برخی دیگر مسکوت مانده است. چنانکه اگر کسی به مدخل های اخیر مراجعه کند، اطلاعی از وجه تسمیة آنها به دست نمی آورد و مدخل را بی ارتباط با دایرةالمعارف زن می یابد. بهتر بود به این نکته در مقالة آناهیتا اشاره می شد که نشده است و در تمام مدخل های مربوط به بناهای مزبور با علامت ← به آناهیتا ارجاع داده می شد تا خواننده با مراجعه به آناهیتا از وجه تسمیة بناها و مکان های یادشده آگاهی یابد و در عین حال لازم نباشد این ارتباط در هر مدخل تکرار شود.

13 آوانگاری و ضبط تلفظ دقیق مدخل ها لازمة کار دایرةالمعارفی است که در دایرةالمعارف زن بندرت مورد توجه قرار گرفته است و اغلب مدخل ها بدون راهنمای تلفظ آمده است که کار خواندن را برای خوانندة عادی دشوار می کند؛ مثل معبد داش کسن، مردوت، ردگون، جهی، جزع، ثریتی، پروشات، پئوروچیستا و...

14 در پایان، برخی اغلاط تایپی و نگارشی که از تورّق دایرةالمعارف، و نه بررسی دقیق آن، به چشم خورده است، یادآوری می شود:

- در ص بیست: «مخاطبین» به جای «مخاطبان» آمده است. «ین» علامت جمع عربی در حالت نصب و جرّ است. در فارسی، کلمات با «ان» و «ها» جمع بسته می شود.

- در ص بیست و یک: «اربابان معرفت» به جای «ارباب معرفت» آمده است که خود جمع رب به معنای خداوند و صاحب است و نیازی به جمع بستن مجدد ندارد.

- سرصفحة «زمین» در ص 510، 511، 512 زاید است و با مدخل ها همخوانی ندارد؛ زیرا مدخل زمین در ص 509 تمام شده است.

- در مدخل زن یک بخته غلط تایپی معنا را بر هم زده و وارونه کرده است: زن یک بخته زنی است که یک شوهر بیشتر کرده (به جای نکرده) و با او در قید زناشویی باشد.

- در مدخل رباط زبیده: مکان های منصوب (به جای منسوب) به آناهیتا...

- غلط در خود مدخل: خان زداه تربتی (به جای خان زاده تربتی)

- در ص 512: به کارت (به جای بکارت) 2 بار

- در مدخل قلعة دختر عراق، حص المرأه (به جای حصن المرأة)

- ص 475 ستون اول سطر23 افتادگی دارد: (چه چیز را؟) در آب می انداختند و باور داشتند که...

- در مدخل ملولی: از نام اصلی، نسب و احوالات (به جای احوال) این زن اطلاعی در دست نیست.

- در ص 610: کورش را در جنگ (به جای جنگل) رها کرد.

- در ص 58: علاقة (به جای علامه) قزوینی در تصحیح شدّالازار تصریح کرده...

- در ص 74: در کتاب صد در بندهش آمده لطیفة (به جای نطفة) زرتشت در دریای هامون نگهداری شده ...

- در ص 90: به ریاست هیئت مدریه (به جای مدیره) برگزیده شد.

- رد ص 372: آنان شلوار و پیراهن کتابی (به جای کتانی) و دو لباس رو داشتند.

- در ص 383: در آن دوران به عشترگاه (به جای عشرتگاه) خیشخانه می گفتند.

- در ص 715: فاضلة سمرقندی از زنان شاعر پیشینة (به جای شاعرپیشة) قرن هفتم.

در ص 634 و مدخل سیندخت روی کلمة سیمرغ ستاره گذاشته شده که نشانة ارجاع به سیمرغ است. در حالیکه سیمرغ در این دایرةالمعارف وجود ندارد (و نباید هم وجود داشته باشد چون ارتباطی به موضوع زن ندارد)؛ اما مؤلف که مطلب را عیناً از منبع دایرةالمعارف گونة دیگر (فرهنگ نامهای شاهنامه) نقل کرده است، فراموش کرده علامت مزبور را حذف کند.

در خاتمه، ذکر این نکته لازم است که هر کار بزرگی اشکالات معدودی هم دارد که در مقایسه با ارزش و اهمیت کار قابل اغماض است؛ لکن ذکر این گونه اشکال ها و ایرادها به منظور اصلاح کار و بهبود امور در ادامه راه است و از ارج و بهای کار قبلی نمی کاهد. دایرةالمعارف زن ایرانی در عین حال که فضل تقدم را در این وادی از آن خود کرده، راهی را گشوده است که کارهای نکردة بسیاری را می توان در آن سامان بخشید.

پی نوشتها

* - عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع)، دکترای زبان و ادبیات فارسی.

[1] - بنگرید به: آفتاب رای لکهنویی، ریاض العارفین، 1355، ص185 ؛ اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، عکس ش 5324، آستان قدس، ص321.

[2] - البته ملاحظه می شود که این زیرمجموعه ها حدود و ثغور روشن و مشخصی ندارند؛ مثلاً حجاب در ایران باستان چه فرقی با حجاب در ایران و حجاب قبل از اسلام دارد؟ یا حجاب در فقه و حدیث چه مرزی با حجاب در فقه امامیه دارد؟ کلاً می توان گفت که این تیترها ارتباط منطقی موازی با یکدیگر ندارند که بتوانند زیر مجموعة حجاب قرار گیرند و هرکدام گوشه ای از مطلب را بدون ارتباط با دیگری گرفته اند. البته پس از اتمام این مقالة مفصل که هرکدام از عناصرش به سویی می گریزند، یک مقالة مستقل و اُسطقس دار نوشته شده است با عنوان حجاب زنان در ایران قبل از ورود اسلام که به هیچ وجه قابل مقایسه با مقالة مورد بحث نیست.