ایالت سند در عصر تیموریان

تاریخ معصومی یا تاریخ سند / تألیف سید محمد معصوم بکری؛

به تصحیح عمر بن محمد داود پوته. تهران: اساطیر، 1382.

چکیده

میرمحمّد معصوم بهکری (944 1019 ه . ق) از شعرا، اطبّا، و تاریخ نگاران دوره اکبرشاه گورکانی است. مهم ترین اثر وی تاریخ سند است که در سال 1009 ه . ق به درخواست فرزند بزرگ خود نگاشت و به اکبر شاه اتحاف داشت. تاریخ سند حاوی یک مقدّمه وچهار جزء است: 1. جزء نخست: فتح سند به دست مسلمانان و حوادث پس از آن در دوره خلفای اموی و عباسی؛ 2. جزء دوم: ذکر پادشاهانی که پس از آن بر سند حکومت کردند؛ 3. جزء سوم: فرمانروایان ارغونیه و جنگ های آنان؛ 4. جزء چهارم: انتقال فرمانروایی به تیموریان در عصر اکبرشاه تا روزگار نگارش کتاب. میر معصوم، بخش نخست کتاب خود را بر اساس چچ نامه، تاریخ مرآة الجنان و تاریخ گزیده نوشته و در آن مطلب تازه ای پیدا نیست. جزء دوم نیز که مختصّ تاریخ هند در دوره سلاطین دهلی است، عینا برگرفته از آثاری چون تاریخ مبارکشاهی، طبقات ناصری و تاریخ فیروز شاهی است. اجزاء سوم و چهارم تاریخ سند که بیشتر آنها مربوط به حوادث عصر مؤلّف است، حاوی اطلاعات تازه و ارزشمند تاریخی است. این بخش ها شرح رویدادهای عصر سلطان محمود خان بهکری و حوادث فتح سند به دست عبدالرحیم خان خانان و نیروهای اکبرشاه است. متن منقّح و مصحّح تاریخ سند توسّط عمر بن محمد داود پوته (استاد زبان عربی در دانشکده اسماعیل کالج بمبئی) در سال 1357 ه . ق در بمبئی منتشر گردید و در سال 1382 همین متن، توسّط انتشارات اساطیر به صورت افست در تهران، مجال نشر دوباره یافت.

کلید واژه: میرمحمد معصوم، تاریخ معصومی، تاریخ سند، اکبر شاه.

سند از جمله ایالات شبه قاره هند، در سال 90 ه / 709 م بر دست محمد بن قاسم، سردار فاتح مسلمانان که برای نخستین بار به آن سرزمین هجوم برده بود، گشوده شد. چندین قرن پس از آن به ضمیمه قلمرو دولت گورکانی هند درآمد. این زمان مقارن با پادشاهی اکبر بزرگترین شاه دودمان تیموری هند بود و به سبب تشویق او دانشمندان و مورخان، آثار ارزنده ای به ویژه در تاریخ تألیف کردند. از جمله این نوشته ها تاریخ سند اثر میر محمد معصوم بهکری یکی از مورخان عصر اکبرشاه در سند است. میرمعصوم متخلص به نامی (944 1019 ق / 1538 1611 م) گذشته از تاریخ نگاری، شاعری زبردست و طبیبی حاذق بود و در این رشته ها آثاری تألیف کرد.

نیاکان میر معصوم از ماوراء النهر به هند هجرت کرده و از سادات شهر ترمذ بودند. پدر او سید صفایی در زمان سلطان محمود خان ترخان (898 982 ق / 1492 1574 م) در بهکر اقامت گزید و در همانجا به منصب شیخ الاسلامی دست یافت. میر معصوم در هفتم رمضان سال 944 ق / 8 فوریه 1538 م در شهر مذکور دیده به جهان گشود. او پس از اتمام تحصیلات متداول، نخست در مسلک ملازمان سلطان محمود خان ترخان درآمد و سپس در سال 988 ق / 1589 م به خدمت اکبرشاه پیوست و نزد او مقرّب شد و برخی مأموریت های نظامی به وی محول گردید، چنانکه در فتح گجرات، شجاعت ها از خود نشان داد. میر معصوم در سال 1012 ق به عنوان سفیر اکبرشاه به دربار شاه عباس اوّل گسیل گردید و به خوبی از عهده انجام مأموریت برآمد.

آخرین خدمت سیاسی وی اعزام به بهکر از سوی جهانگیر شاه به عنوان امین الملک بود. میر معصوم سرانجام در 6 ذیحجه 1019 ق / 10 فوریه 1611 م در همانجا درگذشت و در مقبره ای که برای خود در سکهر یا بکّر جنب بهکر هند بنا نهاده بود به خاک سپرده شد. میر معصوم شاعری خوش ذوق بود و «نامی» تخلص می کرد. شعر او متوسط است و جز دیوانی ناقص، خمسه ای به اقتباس از پنج گنج نظامی سروده است. مثنوی های او به نام های زیر خوانده شده اند: معدن الافکار، حسن و ناز، اکبرنامه، رای و صورت (یا پری و صورت)، خمسه متحیّره. دیوان غزل او هم در حدود پنج هزار بیت دارد. به جز آثار مذکور و چند ساقی نامه و مجموعه رباعیات، از وی دو کتاب طبی به نام های مفردات معصومی و طب نامی باقی مانده است.

اما تاریخ سند مهم ترین اثر میر معصوم و باعث شهرت وی در میان دانشمندان عصر اکبر شاه شده است. او این کتاب را در سال 1009 ق / 1600 م به خواست فرزند بزرگ خود میر بزرگ نگاشت و آن را به اکبر شاه تقدیم کرد.

تاریخ سند حاوی یک مقدمه و چهار جزء به شرح زیر است: 1. جزء اوّل: فتح سند به دست مسلمانان در روزگار ولید بن عبدالملک و حوادث پس از آن در عصر خلفای اموی و عباسی؛ 2. جزء دوم: ذکر پادشاهانی که پس از آن بر سند فرمانروایی کردند، تاریخ این ایالت در عصر غزنویان، غوریان و سلاطین دهلی؛ 3. جزء سوم: فرمانروایان ارغونیه و جنگ های آنان. در ذیل این فصل احوال سادات، پیران، قضات و سرایندگان و بزرگان عصر میرزا شاه حسن ارغون و سلطان محمودخان بهکر را نیز آورده است؛ 4. جزء چهارم: انتقال فرمانروایی به تیموریان در عصر اکبر شاه تا روزگار نگارش کتاب.

تاریخ سند پس از چچ نامه نخستین اثر مدون به زبان فارسی در باب سند است و در آن اطلاعات منحصر به فرد و گرانبهایی در باب آنجا به دست می آید. چنانکه بیشتر مورخانی که پس از وی درباره سند اثری نوشته اند بی تردید از کتاب میرمعصوم به عنوان منبع اوّل بهره برده و گاه بخش های زیادی را عینا نقل کرده اند. از جمله این آثار می توان به تاریخ طاهری، بیگلرنامه و ترخان نامه اشاره کرد.

میرمعصوم بخش نخست کتاب خود را بر اساس چچ نامه، تاریخ مرآة الجنان و تاریخ گزیده نوشته و در آن مطلب تازه ای به چشم نمی خورد. چچ نامه یا منهاج المسالک نخستین کتابی است که در تاریخ سند و پس از فتح این ناحیه به دست محمد بن قاسم، به زبان عربی نوشته شده، اما اصل عربی از میان رفته لیکن ترجمه ای به فارسی از آن که به قلم علی بن حامد بن ابی بکر کوفی که در حوالی سال 613 ه . ق صورت گرفته، اکنون در دست است. بخش فتوحات مسلمانان این اثر نیز برگرفته از اخبار بلاذری در فتوح البلدان است.

جزء دوم تاریخ معصومی مختّص تاریخ هند در دوره سلاطین دهلی و عینا برگرفته از آثاری چون تاریخ مبارک شاهی، طبقات ناصری و تاریخ فیروزشاهی است. اما اجزاء سوم و چهارم کتاب که بیشتر آنها مربوط به حوادث عصر مؤلف است از اصالت برخوردار و اهمیت کتاب به اجزاء اخیر است. این بخش ها شرح رویدادهای عصر سلطان محمودخان بهکری و حوادث فتح سند به دست عبدالرحیم خان خانان و نیروهای اکبرشاه و از نظر تاریخی واجد ارزش بسیار است؛ زیرا نویسنده بیشتر این حوادث را به چشم دیده و در برخی شرکت داشته است. با این همه او در گزارش برخی وقایع تاریخی مرتکب اشتباهاتی شده، از جمله معلوم می شود که واقعه حمله محمد بن قاسم به هند را به دقت در منابع اصلی چون فتوح البلدان و تاریخ یعقوبی بررسی نکرده است. اشکال دیگری که به این کتاب و آثار مشابه می توان وارد ساخت این است که نویسنده مطالب تاریخی نامربوط زیادی را در کتاب خود آورده، از جمله احوال سلاطین هند و دهلی را که اساسا ارتباطی با ناحیه سند نداشته است. بخش دیگر کتاب گزارش احوال شاعران، بزرگان و دانشمندان هم روزگار مؤلف است. با اینکه میرمعصوم خود به این گروه تعلق دارد شرح حال اینان را با اختصار هر چه تمام تر در کتابش بیان کرده است.

با همه اینها تاریخ سند اثری ارزشمند است وتقریبا اکثر کسانی که پس از میرمعصوم دست به تألیف کتابی در این زمینه زده اند کتاب او را زیر دست داشته و اطلاعات زیادی را از آن اقتباس یا انتحال کرده اند. به ویژه مؤلف تحفة الکرام در خیلی موارد عین عبارات میرمعصوم را در کتاب خود نقل کرده است. برخی آگاهی های مندرج در این کتاب تقریبا منحصر و محصول دیده ها و شنیده های مؤلف است. مثلاً آنچه در باب میرزا شاه حسین ارغون و میرزا عیسی ترخان و سلطان محمود ترخان و دانشمندان سند آورده، همه اطلاعات منحصری است که فقط در تاریخ سند مشاهده می شود.

تاریخ سند از حیث نگارش، سبکی آسان و روان و بی تکلّف دارد و فاقد پیچیدگی و تصنّع و تکلّفی است که در متون مشابه آن عصر مشهود است. مؤلف به نثر فارسی تسلط دارد و جملاتش محکم و سلیس است. با این وصف از آیات قرآنی و احادیث نبوی مکرّر استفاده می کند. البته نثر مقدمه با متن کتاب اندکی متفاوت و در آنجا صنایع بدیعی و سجع را به کار گرفته است.

از این کتاب چندین نسخه خطی در کتابخانه های ایران، شبه قاره هند و بریتانیا و احیانا کتابخانه های دیگر در دست است و متن آن چند بار به زبان های انگلیسی، سندی و اردو ترجمه شده و به چاپ رسیده است. متن فارسی هم تاکنون سه بار به شرح زیر منتشر شده است: 1. چاپ اوّل، بمبئی، 1272 ه . ق / 1855 م، سنگی، 156 ص.

2. چاپ دوم به تصحیح و اهتمام دکتر عمر بن محمد داود پوته، استاد زبان عربی در دانشکده اسماعیل کالج بمبئی و در این شهر به سال 1357 ه . ق / 1938 م در 385 ص همراه با توضیحات و تعلیقات و استدراکات به طبع رسیده است.

مصحّح از درس خواندگان دانشگاه کمبریج و به رموز تصحیح انتقادی کاملاً وارد است و تاریخ سند را بر اساس چندین نسخه خطی مقابله و تصحیح کرده است. نسخه اساس او در سال 1045 ه . ق / 1635 م یعنی 26 سال پس از وفات مؤلف کتابت شده است.

مصحّح در تصحیح متن، مقابله نسخ خطی، حل مشکلات و نگارش تعلیقات و استخراج فهارس گوناگون زحمت بسیار کشیده، مع هذا در حاصل کار او برخی اشکالات وجود دارد. از جمله در مقدمه اشاره می کند که او به دست نویسی از دیوان میر معصوم دست یافته و برخی اشعار آن را نقل می کند. ظاهرا نسخه مذکور که وی گمان برده، دیوان مؤلف این کتاب است، جنگی است از سروده های شاعران گوناگون و بیشتر اشعاری که وی به عنوان نمونه ای از سروده های میر معصوم نقل می کند، به او تعلق ندارد و از دیگران است. از جمله قصیده ای از سعدی با مطلع زیر:

یا قصیده دیگری از سعدی با این مطلع:

* * *

در سال جاری انتشارات اساطیر همّتی به خرج داده و تصحیح تاریخ سند عمر بن محمد داود پوته را به شکلی زیبا و چشم نواز به صورت افست تجدید چاپ کرده است. ناشر ملاحظات فنی را در تجدید چاپ کاملاً مراعات نموده و به گونه ای متن افست شده که افتادگی و ریختگی ندارد و چاپی تمیز و شسته و رفته است و مخصوصا در مقام مقایسه با برخی چاپ های افست که در سال های اخیر از روی کتب چاپ لیدن و هند صورت گرفته از امتیازاتی برخوردار است.

منابع:

آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، 1364 ش، صص 167 171.

گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره های فارسی، تهران، دانشگاه 1350 ش، ج 2/535 540.

مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1344 ش، ج 6/257. معصوم بکری، سیدمحمد، تاریخ سند، به تصحیح عمر بن محمد داود پوته، تهران، اساطیر، 1382 ش، مقدمه و جاهای دیگر.

منزوی، احمد، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران، موسسه فرهنگی منطقه ای، 1353 ش، ج 6/4606 4607؛

همو، فهرستواره کتاب های فارسی، تهران انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1375 ش، ج 2/1182 1184.

1. نویسنده و پژوهشگر متون ادبی و تاریخی.