اشاره:
آن چه در این نوشتار بدان پرداخته شده، موشکافی و بررسی سطوح، أبعاد و گسترة عدالت در حکومت حضرت مهدی(عج) می باشد.
سطوح عدالت، فردی، اجتماعی و تاریخی دانسته شده، امّا از آنجا که تمام مکاتب لاف برقراری عدالت اجتماعی را می زنند به ابعاد عدالت اجتماعی پرداخته شده و تفاوت آن در دو جامعة مهدوی (اوج جامعة توحیدی انبیاء) و جامعه ابلیسی روشن شده است. در جامعة مهدوی بر خلاف جامعة شهوت و لذّت ابلیسی که رفاه و لاف عدالت اقتصادی بُعد اصلی است، عدالت سیاسی و عدالت فرهنگی در قلّة اهمیّت می باشد.
برای روشن شدن ابعاد در این دو جامعه، در مقدمه به تفاوت جامعه توحیدی و الحادی در علّت فاعلی، مادّی، صوری و غایی پرداخته شده تا روشن شود که عدالت اجتماعی در هر یک از این دو جامعه، هم آغوش نوع پرستش اجتماعی است و با پرستش خدا یا پرستش انسان سیر همسری دارد.
در بخش پایانی مقاله نیز گسترة جغرافیایی و گسترة انسانی عدالت نمایان شده است.
در همة این بحث ها در ساحل معارف اهل بیت : از صدف روایاتِ دریای وجودشان گوهرهایی برگرفته شده است.
دریچه:
یکی از واژه هایی که بشر همیشه با آن انس ویژه ای داشته، واژه عدالت است.عدالت، آزادی ،امنیت، آسایش، آرامش و ... از کلید واژه های حیات انسانی و از آرزوهای آغازین حیات اجتماعی بشر بوده و هست. اما این آرزوی آدمی ناظر به مفهوم عدالت نبوده، بلکه تحقق آن را همواره آرزو می کرده است و آن چه این واژه را در نظر او زیبا و با شرافت جلوه می داده، آرزوی دیدن عدالت در تمام مناسبات حیات بوده است. در مقابل ، آن چه خاطر انسان را ازخاطرة زندگی مشمئز می کرده، دیدن ظلم و تبعیض در مناسبات و تصرفات آدمی بوده است.
آن انس و این اشمئزاز، سبب می شده است که بشر به دنبال دستی از پس غیب باشد تا بیاید و عدالت را به او تقدیم کند و همین، راز تمسک آدمی به هر مدّعی و هر شعاری به عنوان موعود و بشیر عدالت می باشد. این موعودها یک بار در لباس شخص ظاهر شدند و یک بار در لباس مکتب و ایدئولوژی. یک بار با شعار توسعه و دموکراسی و لیبرالیسم در سه بعد اقتصادی و سیاسی و فرهنگی خود را به بشر عرضه کردند و یک بار در مانکن های به ظاهر زیبای جامعه اشتراکی ، اقتصاد اشتراکی و همه چیزِ اشتراکی.
همه این ها را بشر تجربه کرده است و آن چه یافته، دروغ است و جامعه طبقاتی و حقوق سرمایه داران و فقر و محرومیت از حقوق اجتماعی و شکاف و شکاف بیش تر. آن چه هنوز بشرآن را به بوتة آزمایش نسپرده است، تعالیم انبیا و اولیای الهی در باب عدالت است . تاریخ آدمی از این تعالیم بیگانه نیست و کسانی را از آدم تا محمد(ع)و از علی تا عسکری: به چشم رصد کرده است و دیده که تعالیمشان در باب عدالت، بالاتر از توسعه یا اشتراک است . آن ها در پی باروری انسان با عدالت بوده اند، نه این که چوب حراج بر انسانیت او بزنند و عدالت را در حدّ رفاه و نظم اجتماعی و حقوق اکثر و ... تنزل دهند تا بتوانند از انسان، حیوانی متکامل تر با ابزاری پیچیده تر و با درندگی بیش تر بپرورانند. امّا همه این زیبایی ها و جلوه ها تنها بخش اندکی از عمر بشر را در برگرفته و تنها مقاطع کوتاهی از زندگی اجتماعی آدمی با عدالت انبیا و اولیا به نور نشسته است. چرا که همیشه طواغیت، مترفان و سران باطل سدّ راه رشد و تکامل و عدالت گستری انبیا و اوصیای آن ها بوده اند. از این رو، بشر هنوز منتظر است و چراغ امید در روح و فکر او به خاموشی نگراییده است و ندای موعود اصلی و حقیقی را هنوز از فطرت و عقل خود به ترنم می شنود و عزم این دارد که به بزم این موعود چنگ زند. شیعه این موعود را (( مهدی)) می نامد و او را خوب می شناسد و با او انس و الفتی دیرین دارد.
ما در این نوشتار به عدالت در حکومت این موعود می پردازیم و گستره و ابعاد عدالت او را از کلمات اجدادش استخراج خواهیم کرد تا بفهمیم تفاوت عدالت او در ابعاد و سطوح و گستره با عدالتی که دیگران نوید آن را داده اند، چیست و تا کجاست.
قبل از پرداختن به بحث اصلی، باید مفاهیم و تعاریف واژه های بحث در فرهنگ انبیا و اولیا روشن شود. چرا که عدالت مهدوی همان عدالت انبیا و اولیا است که او وارث آدم، نوح، ابراهیم و... ، محمد، علی، فاطمه و... : می باشد.
1. حقیقت و مفهوم عدالت و قسط در فرهنگ انبیا و اولیا
وقتی از عدالت در فرهنگ انبیا سخن می گوییم، واژة قسط هم دوشادوش آن به ذهن می آید. حال آیا این دو واژه مترادف هستند یا تفاوت معنایی دارند ؟ در آیات قرآن، پیامبر اکرم (ص) به عنوان شأن رسالت و شریعتش امر به عدل شده است:
] ...و قل آمنتُ بما أنزل الله من کتابٍ و اُمرت لأعدِلَ بینکم...[[1]
(( ...و بگو: به هر کتابی که خدا نازل کرده، ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم...))
در جای دیگر خداوند به پیامبر6 خود می گوید:
]قل أمر ربّی بالقسط...[[2]؛ (( به مردم بگو: پروردگارمن به قسط امر نموده است... .))
و در آیه دیگر، اقامه قسط به عنوان هدف بعثت رسولان بیان شده است:
] لقد ارسلنا رسلنا بالبیّنات و أنزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط...[[3]
به راستی ما پیامبران خود را با دلایل آشکار فرستادیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به قسط قیام کنند...
نکته ای که از تتّبع آیات به دست می آید این است که در بسیاری از موارد که قسط به عنوان هدف بعثت انبیا مطرح شده یا مؤمنان تکلیف به قسط شده اند، سخن از (( اقامه و برپایی)) است. شاید از این مطالب بتوان نتیجه گرفت که: قسط همان عدل است با این تفاوت که قسط شکل اجرایی و عینی عدل می باشد. یعنی وقتی عدل شکل اجتماعی و بروز و ظهور خارجی یافت، از آن تعبیر به قسط می شود و بدین جهت است که قسط متعلق اقامه قرار گرفته و به عنوان غایت و هدف ارسال رسولان بیان شده است.
2. تفاوت عدالت اجتماعی در جامعه توحیدی با عدالت اجتماعی در جامعه الحادی
در مقدمه قبل روشن شد که قسط در فرهنگ توحیدی مترادف است با عدالت اجتماعی. حال سخن در این است که آیا عدالت اجتماعی در جامعه توحیدی و الحادی یکسان است ؟ و اگر یکی است، چرا عدالت اجتماعی و اقامه قسط به عنوان اهداف بعثت رسولان آمده است؟ یعنی اگر بشر خود می تواند با عقل جمعی و قراردادهای اجتماعی ، عدالت اجتماعی را برقرار کند، پس چرا در آیات قرآن، اقامه قسط جزء اصلی ترین و محوری ترین اهداف انبیا بیان شده و حتی إنزال کتب آسمانی و میزان و در یک کلام وحی، به عنوان ابزار اقامه قسط شمرده شده است؟
برای این که تفاوت عدالت اجتماعی در دو جامعه روشن شود باید چند مطلب را بررسی کنیم.
1/2 نسبت عدالت اجتماعی با پرستش اجتماعی حول محور ولیّ الهی یا ولیّ طاغوت
1/1/2 تفاوت جامعه توحیدی و جامعه الحادی
هنگامی که افرادی دارای تمایلات روحی واحد و گرایش های فکری واحد و تصرفات خارجی واحد باشند، به هم پیوند می خورند و جامعه را می سازند. یعنی هر جامعه ای از ترکیب و تقوم سه نظام تشکیل یافته است به طوری که اگر عده ای بتوانند تمایلات و انگیزه های خود را از یک سو، اندیشه و افکار خود را از سوی دیگر و تصرفات و رفتارهای خود را با هم هماهنگ نمایند، جامعه تشکیل می شود و از این هماهنگی ، نظام انگیزه ها و تمایلات اجتماعی (نظام اراده) و نظام فکری و نظام تصرفات اجتماعی شکل می گیرد.
اما آن چه می تواند بین این سه ، وحدت و هماهنگی ایجاد کند خود این ها نیست. این ها تا بر محور واحدی شکل نگرفته باشند متشتت خواهند بود و تفاوت دو جامعه توحیدی و الحادی در این سه نظام ، در تفاوت محور است .
جامعه توحیدی و الهی بر محور پرستش حضرت حق و عبودیت و تکامل قرب شکل می گیرد و آن چه این سه نظام را هماهنگ می کند و جهت می دهد همین محوریت قرب حضرت حق به سرپرستی ولیّ خدا است. اما جامعه الحادی بر محور پرستش طاغوت و پرستش انسان و انانیت بشری به سرپرستی ابلیس شکل می گیرد و هماهنگ کننده نیز همین محور می باشد. آن چه این تفاوت در محور را در دو جامعه ایجاد کرده، دونوع نگرش به انسان است. در نگرش الهی به انسان ، انسان از منزلت خلیفة اللهی برخوردار است. از این رو، انسان باید از یک مصرف کننده صِرف نعم الهی بالاتر رود و سطح حضورش در جامعه، تاریخ و هستی از چریدن و لذت مادی بردن ارتقا پیدا کند و خود را از حضور مبتنی بر تحقیر انسانیت و تنزل انسانیت به بهیمیت برهاند و در نظام اختیارات و فاعلیت خود در جامعه ، تاریخ و هستی توسعه ایجاد کند و حضوری مبتنی بر تصمیم و عزم برای به فعلیت رساندن خلیفة اللّهی و رسیدن به قرب داشته باشد. انسان در جامعه توحیدی بالاتر از دهن و دامن است.
اما انسان در جامعه الحادی و با نگرش مادی و به برکت مکتب اصالت انسان (امانیسم) به دنبال توسعه لذّت ها و شهوات روز افزون مادی است . او خود بنیادی و عقل بنیادی را بر خدا بنیادی ترجیح داده و اصالت لذت مادی را برابر اصالت لذت پرستش و قرب، عَلَم کرده است و اصالت رفاه مادی را در برابر اصالت سعادت جست وجو می کند .
بنا بر این، آن چه دو جامعه الحادی و الهی را از هم متمایز می کند، تفاوت در محور پرستش و تفاوت در پذیرش ولایت ولیّ خدا یا ولایت ابلیس برای سرپرستی جامعه است و آن چه تاریخ را صحنة درگیری این دو جامعه و جبهه قرار داده، همین تفاوت در محور پرستش است و تفاوت در نظام تمایلات ،افکار و افعال به تبع تفاوت در پذیرش ولایت خدا یا شیطان است.
از این مطالب چند نکته روشن می شود:
1- جامعه که حاصل عبادت اجتماعی برای پرستش ولایت شیطان یا ولایت الهیه است، امری حقیقی می باشد که از هماهنگی تمایلات و اندیشه ها و تصرفات حول محور واحد تشکیل می یابد به طوری که تمایلات و اراده هر فرد در فعل کلّ حضور دارد و شریک در فعل کلّ است. یعنی هویت جامعه، وحدت یافتن تعلق ها و پیدایش یک مرکب جدید است به طوری که وجود جامعه متقوم به وجود افراد و عناصر است و وجود قدرت عناصر هم متقوم به وجود جامعه است.
2- پرستش دو گونه فردی و اجتماعی می باشد . در پرستش فردی که فرد با معبود خود ارتباط دارد فقط خود او مسؤول است و از نیت ، اراده و رفتار فرد سؤال می شود نه از نظام. ولی در پرستش اجتماعی، کلّ نظام مشارکت دارد و از هر فردی به میزان قدرتی که در نظام به شراکت گذاشته و به میزانی که در رشد و انحطاط کلّ مؤثر بوده, سؤال می شود به طوری که می توان هر فرد را نسبت به فعل کلّ و جامعه پاداش داد یا مؤاخذه کرد و از این جاست که در نصوص دینی ما، هم فرد کتاب و نامه عمل دارد و هم امّت و جامعه.[4]
3- پرستش اجتماعی در دو جبهه حق و باطل صورت می گیرد که اولی به دنبال توسعه تمایلات و افکار و تصرفات در جهت قرب و عبودیت به سرپرستی اولیا و انبیا است و دیگری به دنبال توسعه ابعاد روحی ، فکری و عملی در جهت و با محوریت لذت مادی و پرستش خود و ابلیس است.
2/1/2 رابطه عدالت با پرستش اجتماعی در جبهه حق و باطل
حال سخن این است که پرستش اجتماعی که حاصل ترکیب سه نظام است، در مرحله اول با چه ابزاری تحقق و در مرتبه بعد، تکامل پیدا می کند؟
پرستش اجتماعی اگر بخواهد صورت عینی پیدا کند و وصف حکومت شود، باید بتواند عدالت را در جامعه نهادینه کند. یک حکومت وقتی می تواند امیال و افکار و اعمال را برای هدف خود به کار اندازد که عدالت را در جامعه اقامه کند. یعنی پیش شرط تکامل یک جامعه بر محور پرستش ابلیس یا خدا ، برقراری عدالت بر اساس انسان شناسی آن جامعه است. مثلا در جامعه الهی که هدف جامعه، رشد و تکامل قرب است، این رشد نمی تواند جنبه عینی پیدا کند مگر این که عدالت الهی در این جامعه گسترش یابد. در چنین جامعه ای وقتی تکامل قربی پدید می آید که افراد جامعه ، همه امکان به کارگیری اختیارات و فاعلیّت های خود را داشته باشند (عدالت سیاسی) و همه امکان استفاده از آموزش و اطلاعات و کسب فضائل را داشته باشند (عدالت فرهنگی) و همه امکان استفاده از امکانات و ثروت را بدست آورده باشند(عدالت اقتصادی). در چنین جامعه ای چون هدف تکامل الهی انسانهاست، باید عدالت در سه بخش توزیع اختیارات اجتماعی، توزیع معرفت ها و آگاهی ها و توزیع امکانات و برخورداری ها اجرا شود.
محور عدالت در عدالت الهی، اصالت معنویت، ارزش ها و قرب در تنظیمات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است. اما محور و اساس در جامعه الحادی و نظام های مادی، لذت بیشتر از ماده و دنیا است. از این رو، عدالت اجتماعی غالباً به عدالت اقتصادی تفسیر می شود. یعنی عدالت را از طریق توزیع ثروت جست وجو می کنند و اگر سخن از عدالت سیاسی و فرهنگی زیر لوای دموکراسی و لیبرالیسم به میان می آید یک شوخی بیشتر نیست. چرا که مناصب اجتماعی به دست همان سرمایه داران و کارتل های اقتصادی است و لیبرالیسم نیز چیزی جز هرزگی فرهنگی، به جای عدالت فرهنگی، برای رسیدن کارتل ها به مقاصد اقتصادی نیست. این عدالت هیچ گاه نمی تواند صورت عینّیت به خود گیرد؛ چرا که محور جامعه و جبهه الحاد، حرص به دنیا است نه ایثار و تعاون و با وجود حرص به دنیا، دیگر جایی برای توزیع عادلانه ثروت باقی نمی ماند. از این رو در عدالت غربی آن چه در تعریف عدالت، محور است اصالت سود می باشد.
خلاصة بحث: در نظام قرب گرا و خدا محور، عدالت صرفاً هدف نیست؛ بلکه راهی است برای تکامل قرب به سوی حق، و در نظام بت گرا و انسان محور، عدالت به نقیض خود یعنی اصالت سود و لذت بیشتر تعریف می شود.
توسعه الهی عدالت اجتماعی پرستش اجتماعی قرب به خدا
2/2 خصوصیات و شاخصه های عدالت اجتماعی در جامعة انبیا و اولیا
از بحث های گذشته روشن شد که عدالت اجتماعی همه جانبه و فراگیر تنها با تمسک به وحی و معارف انبیا و اولیا امکان پذیر است و استقرار عدالت اجتماعی در این جامعه مساوی است با نوسازی معنوی جامعه. روشن شد که ویژگی چنین عدالتی عبارت است از:
1- تکامل و گسترش دیانت و معنویت(تکامل قرب)؛
2- فقر زدایی به معنای عام آن در توزیع عادلانة سهمِ تأثیر در حیات اجتماعی، توزیع عادلانه آموزش و فرهنگ و توزیع عادلانه ثروت و امکانات؛
3- تبعیض زدایی؛
4- فضیلت مجاهدت و ایثار اجتماعی؛
5- فضیلت زهد اجتماعی؛
6- فضیلت برّ و تقوا.
اصل بحث:
حال بعد از این بحث فلسفی- جامعه شناختی در مورد مفهوم عدالت اجتماعی در دو جبهه انبیا و جبهه طواغیت، وارد بحث اصلی یعنی گستره و ابعاد عدالت مهدوی در حکومت حضرت مهدی(عج) می شویم. چرا که جامعه آرمانی وجود مقدس امام زمان همان جامعه آرمانی انبیا و اوصیای آن ها است و به تبع آن، عدالت آرمانی جامعه مهدوی همان عدالت آرمانی جامعه نبوی است با این تفاوت که جامعه مهدوی، اوج بعثت انبیا و در واقع، ثمرة تامّ و تمام آن تلاش ها و خون دل خوردن ها است. در جامعه مهدوی و به برکت عدالت مهدوی، انسان بعثتی دوباره از خاک به افلاک دارد. در جامعه موعود حتی تعاریف هم عوض می شود، تعریف انسان، تعریف عدالت، تعریف لذت و... یعنی انسان ممکن است به دنبال لذّت باشد، ولی این لذّت چیزی جز لذت عبودیت نیست. یعنی مصداق این فرمایش می شود که:
أستغفرک مِنْ کلّ لذّة بغیر ذکرک و من کلّ سُرور بغیر قُربک و من کلّ راحة بغیر اُنْسک و مِنْ کلّ شغل بغیر طاعتک.
در جامعه موعود، تمام ابعاد و لایه های زندگی انسان، آهنگ عدالت در جهت عبودیت می گیرد و مصداق سخن امیرمؤمنان(ع) می شود که:
(( ... حتی تکونَ أعمالی وأورادی کلّها ورداً واحداً و حالی فی خدمتک سرمداً....))[5]
1. سطوح عدالت در حکومت مهدوی
عدالت در جامعه مهدوی در سه سطح تاریخی، اجتماعی و طبیعی(فردی) خود را به تمام مدعیان عدالت نشان می دهد و روشن می سازد که عدالت در این جامعه، انسان را بالاتر از طبیعت می بیند. عدالت مهدوی به نیاز فردی، طبیعی و غریزی انسان نظر دارد و در مقابل هر خصلت طبیعی و غریزی، حقی را قائل است و عهده دار پاسخ گویی به این حق طبیعی است. این سطح عدالت زمینه ساز پرستش فردی و تسهیل کننده تحصیل پرستش فردی است. اما عدالت مهدوی در این سطح نمی ماند و به جامعه راه پیدا می کند. چرا که بر اساس انسان شناسی الهی بسیاری از استعدادهای آدمی در بستر جامعه رشد می یابد. عدالت مهدوی در این سطح هم باقی نمی ماند؛ بلکه سطحی دیگر از عدالت نیز در حکومت مهدوی محقق می شود و آن عدالت تاریخی است. در زمان حضرت با وقوع رجعت انسانها - که بهترین خوبان تاریخ و بدترین بدان تاریخ سر از قبر بر می دارند- حضرت از اولیای طاغوت و جبهه تاریخی باطل انتقام خواهند گرفت و عدالت قضایی را در مورد آن ها اجرا خواهند کرد.
در روایاتی که به توصیف عصر ظهور پرداخته، هر سه سطح عدالت مورد توجه قرار گرفته است. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است:
إذا قام القائم حکم بالعدل و ارتفع فی أیّامه الجور و أ منت به السُبل و أخرجت الارض برکاتها و رُدّ کلّ حق إلی أهله و لم یبق أهلُ دین حتی یظهروا الاسلام و یعترفوا بالایمان ... .[6]
آن گاه که قائم قیام کند ، به عدالت حکم راند و در زمان او، ستم رخت بربندد و به واسطه او، راه ها ایمن شود و زمین برکاتش را بیرون ریزد و هر حقی به صاحب آن برگردانده شود و پیروان تمام ادیان، اسلام را اظهار و اعتراف به ایمان کنند... .
چنان که در این روایت آمده، برقراری امنیت و رجوع هر حق به صاحب آن از برکات قیام حضرت است که هر دو از نیازهای طبیعی است . اما رجوع هر حق به صاحب آن می تواند از حقوق اجتماعی باشد که همان عدالت اجتماعی است و می تواند از حقوق طبیعی باشد که همان عدالت در سطح طبیعت است.
در مورد عدالت تاریخی آن حضرت چنین نقل شده است:
آن گاه که قائم خروج کند فرزندان قاتلان امام حسین(ع) را به سبب فعل پدرانشان به قتل برساند. چرا که آن ها راضی به فعل پدرانشان هستند.
حضرت رضا(ع) در ادامه فرمودند:
و لو أنّ رجلا قُتل بالمشرق فرضی بقتله رجلٌ بالمغرب لکان الراضی عند الله عز و جل شریک القاتل.[7]
اگر شخصی در مشرق کشته شود و شخصی در مغرب به قتل او راضی باشد، در نزد خداوند، شخص راضی شریک قاتل محسوب می شود.
در روایات متعدد دیگری آمده است که:
(( حضرت انتقام امام حسین(ع) را می گیرد.))[8]
یا این که ذیل آیه 5 سورة قصص آمده است که:
مراد از فرعون و هامان دو تن از جباران قریش هستند که حضرت بعد از زنده شدنشان از آنها انتقام خواهد گرفت.[9]
و در روایت دیگری آمده است که آن حضرت از بنی امیه انتقام می گیرد.[10]
2- ابعاد و عرصه های عدالت اجتماعی در جامعة مهدوی بر محور ولیّ خدا
عدالت اجتماعی در حکومت مهدوی، در عدالت اقتصادی، رفع فقر و تبعیض اقتصادی خلاصه نمی شود؛ بلکه عدالت اجتماعی شامل چهار بُعد و عرصه خواهد شد و اتفاقاً اقامة قسط اقتصادی در آن حکومت، بُعد تبعی عدالت اجتماعی است. در حکومت مهدوی، از تمام طبقات اجتماع در سه بُعد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، فقرزدا
یی خواهد شد که این فقر زدایی راه تحققّ عدالت اجتماعی است. در واقع، عدالت اجتماعی
همان جنبة ایجابی فقر زدایی می باشد.
سه بعد محوری:
1- عدالت اجتماعی در بُعد سیاسی: توزیع عادلانه اختیارات و مناصب اجتماعی یا توزیع عادلانه قدرت.
2- عدالت اجتماعی در بُعد فرهنگی: توزیع عادلانه آموزش و اطلاعات مناسب به مردم و رشد فضائل و ارزش ها برای رسیدن به قرب.
3- عدالت اجتماعی در بُعد اقتصادی: توزیع عادلانه ثروت و امکانات در جامعه.
بُعد دیگری را که به ابعاد عدالت اجتماعی می توان اضافه کرد و در روایات به آن پرداخته شده، عدالت حقوقی و قضایی است که در واقع، درمان ظلم هایی است که در جامعه بشری به وقوع می پیوندد.
دقیقاً در برابر سه بعد اصلی عدالت اجتماعی در جامعه نبوی ومهدوی، سه بعد و سه چهره از جامعه شیطانی و کفر صف آرایی کرده است :
1- کفر در رابطة با قدرت و در زمان ما در چهره دموکراسی و حکومت مردم ( طاغوت ).
2- کفر در رابطة با لذت و در زمان ما در چهره لیبرالیسم فرهنگی (مُترَف).
3-کفر در رابطة با ثروت و در زمان ما در چهره سرمایه داری و کاپیتالیسم (مَلأ).
تضادّ اصلی همیشه میان کفر و توحید ،مؤمن وکافر با تمام ابعادشان است .درگیری بین جامعه نبوی و مهدوی با جامعه ابلیسی در تمام ابعاد طاغوت، مترف و ملأ بوده است. آنان که تضاد را میان جامعه مؤمن و جامعه ملأ می دانند در واقع، تضاد را فرعی کرده اند و به انحراف افتاده اند.
1/2- عدالت سیاسی بُعد اصلی عدالت اجتماعی در حکومت مهدوی
آن گاه که به تمدن غرب نگاه می افکنیم ظاهرش این است که اقتصاد و سرمایه داران نقش اصلی را در سیاست بازی می کنند؛ یعنی اقتصاد و ثروت، توزیع کننده مناصب اجتماعی است؛ اما با نگاهی ژرف تر می توان گفت سیاست نقش اصلی را دارد و قدرت تسخیر و غصب مناصب اجتماعی، باعث جذب ثروت و امکانات به طرف آنها می شود و حد اقل این است که بین چپاول ثروت و تسخیر قدرت، تعاملی وجود دارد .
اما در جامعه مهدوی و موعود که به دنبال عدالت است نه غصب، توزیع عادلانه مناصب اجتماعی در رأس قرار می گیرد و به عنوان بُعد اصلی عدالت مطرح می شود . در این جامعه، مناصب و اختیارات اجتماعی بر اساس میزان تقرّب اشخاص به خدا تقسیم می شود. در چنین جامعه ای چون قرار است انسان به سعادت برسد مقرب ترین انسان ها که توانایی ساختن جامعه مقرّبان را دارند، در قلّه مناصب اجتماعی قرار می گیرند و جامعه مهدوی، مصداق تامّ آیة شریفة: ]...إنّ اکرمکم عند الله اَتقاکم[ [11] می گردد که با تقواترین ها به کرامت دنیا و آخرت می رسند و مستضعفان، ائمه و پیشوایان این جامعه می شوند.[12]
در روایات نیز بعضی از آیات به حکومت صالحان در زمان حضرت مهدی(عج) تأویل شده است. مثلاً در حدیثی در ذیل آیه شریفة: ]...أنَّ الأرض یرثُها عبادی الصالحون[[13] صالحان به حضرت قائم و اصحاب ایشان تفسیر شده است .[14] در این حدیث و احادیث دیگر، صالحان و اصحاب حضرت، وارثان زمین و حکمرانان آن شمرده شده اند.
عن ابی جعفر علیه السلام فی قوله: ]ألذین إن مکّـنّاهم فی الأرض أقاموا الصلوة و آتوا الزکاة[ قال: هذه لآل محمّد، المهدی واصحابه، یملّکهم الله مشارق الأرض و مغاربها و یظهر الدینَ و یُمیت الله عزّوجلّ به و بأصحابه البدع و الباطل...[15]
امام باقر(ع) در بارة آیه شریفة (( همان کسانی که اگر در زمین به آنان توانایی دهیم، اقامه نماز می کنند و زکات می پردازند)) می فرمایند: این آیه در مورد آل محمّد، مهدی و اصحابش است. خداوند، شرق ها و غرب های زمین را در اختیار آنان می گذارد، او دین را آشکار می کند. خداوند به واسطة او و اصحابش، بدعت ها و باطل ها را می میراند... .
در حدیثی متولّیان به ولایت حضرت و شیعیان ایشان، حاکمان زمین دانسته شده اند:
عن علی بن الحسین قال: اذا قام قائمنا اذهب الله عزّ و جلّ عن شیعتنا العاهة و ... و یکونون حکّام الارض و سنامها.[16]
امام سجاد(ع) می فرماید: آن گاه که قائم ما قیام کند خداوند، رنج و درد را از شیعیان ما می برد ... آنان، حاکمان و فرمانروایان زمین می شوند.
جالب این است که در بعضی از روایات حتی مصادیقی از این حاکمان هم بیان شده است و از تعدادی صالحان و مصلحان تاریخ به عنوان انصار و حاکمان در حکومت حضرت نام برده شده است.
قال الصادق علیه السلام: یخرج القائم من ظهر الکعبة سبعة و عشرون رجلاًً، خمسة عشر من قوم موسی الذین کانوا یهدون بالحق و به یعدلون و سبعة من اصحاب الکهف و یوشع بن نون و سلمان و ابودجانة الانصاری و المقداد بن الأسود و مالک الأشتر فیکونون بین یدیه انصاراً أو حکّاماً.[17]
برای یاری قائم، بیست و هفت مرد از پشت کعبه بیرون می آیند، پانزده تن از قوم موسی ـ همان ها که به سوی حق هدایت می کردند و به حق و عدالت، داوری و رفتار می نمودند. ـ و هفت تن از اصحاب کهف و یوشع بن نون و سلمان فارسی و ابودجانه انصاری و مقدادبن أسود و مالک اشتر. این ها در پیشگاه آن حضرت، انصار و حاکمانش هستند.
در روایات متعدد دیگری، خلافت زمین از آن یاران حضرت دانسته شده است[18] یا مستضعفان، وارثان زمین در زمان حضرت دانسته شده اند[19] و نوید رفتن دولت و فرمانروایی باطل و جایگزینی دولت حق داده شده است.[20]
یکی از جلوه های زیبای حکمرانان و صاحبان مناصب کلیدی در حکومت مهدی(ع) این است که هر چه مقام و منزلت اجتماعی آن ها در اداره جامعه بالاتر می رود، برخورداری آن ها از امکانات و ثروت جامعه کمتر می باشد. یعنی در حکومت مهدوی تکیه زدن بر جایگاههای بالاتر اجتماعی، همراه با زهد بیشتر اجتماعی است.
ذکر القائم عند الرضا علیه السلام فقال: (( ... و ما لباس القائم7 الّا الغلیظ و ما طعامه الا الجشب.))[21]
از حضرت قائم(عج) نزد امام رضا(ع) یاد شد، پس حضرت فرمودند: ... نیست لباس و پوشش حضرت قائم(ع) به جز لباس زِبر و نیست طعام و خوراک آن حضرت به جز خوراک غیر لذیذ.
در روایتی دیگر، معلّی بن خُنیس در حضور امام صادق(ع) از بنی عباس و امکانات و سلطنتی که دارند یاد می کند و می گوید:
اگر این امکانات و سلطنت از آنِ شما بود، ما هم به عنوان شیعیان شما برخوردار می شدیم. امام در پاسخ، سیرة عملی انبیا و اولیا را در حکومت داری گوشزد می کند و می فرماید: اگر این گونه بود، ما و اصحابمان باید شب ها را به تدبیر امور مردم و عبادت می گذراندیم و روزها، سعی در برآوردن حوائج آنها می کردیم و لباس زِبر و طعام غیر لذیذ استفاده می کردیم.[22]
2/ 2. عدالت فرهنگی بُعد فرعی عدالت اجتماعی در حکومت مهدوی
یکی از ابعاد عدالت مهدوی، فراهم شدن امکان رشد و اعتلای فرهنگی و آموزشی برای آحاد جامعه است. در زمان حضرت، عقل ها کانون واحد می یابد و همه به مقتضای توانایی خود از دانش و معرفت خوشه می چینند و حکمت می آموزند تا بتوانند آهنگ پرستش و عبودیت و فضائل اخلاقی کنند.
در عصر ظهور، مفهوم نیاز و ارضا تغییر می یابد. گاه گسترش نیاز و ارضا بر محور استکبار و شیطنت صورت می گیرد که در این صورت، نیاز و ارضا به مفهوم بهره مندی از ابتهاجات مادّی و غرق شدن در خود است و گاه توسعه نیاز و ارضا بر محور عبودیت است که در این صورت، گسترش نیاز و ارضا به معنای میل به قرب و عبودیت است. در عصر ظهور که نِعَم مادی در دار دنیا فراوان است، با این حال مفهوم لذت، نیاز، کمال و ابتهاج تغییر می کند. و این ها در راستای قرب و کمال شکل می گیرند. در جامعه مهدوی عدالت اقتصادی می تواند زمینه ساز عدالت فرهنگی باشد، اما عدالت فرهنگی از شأن بالاتری برخوردار است و اقتصاد و ثروت، رنگ حکمت و فرهنگ و قرب به خود می گیرد و توزیع عادلانة آگاهی ها و معرفت ها تابع مناصب اجتماعی خواهد بود.
در روایتی از امام باقر(ع) در مورد رشد خرد و کانون یافتن عقول این گونه آمده است:
اذا قام قائمنا وضع یده علی رؤوس العباد فجمع بها عقولهم و کملت بها احلامهم.[23]
آن گاه که قائم ما قیام کند دست خود را بر سر بندگان می نهد و بدین وسیله، عقول بندگان را جمع میکند و خردهای آن ها را به کمال می رساند.
در روایتی مشابه با سلسله سند متفاوت همین عبارت آمده، اما به جای فقره آخر این عبارت آمده است:
(( و اکمل به اخلاقهم؛ و اخلاق بندگان را کامل می کند.))[24]
در بعضی روایات ، برقراری عدالت به معنای بازگرداندن اخلاق و روحیه مجاهدت و ایثار و برادری به جامعه تفسیر شده است:
قال علی7: ... منادٍ ینادی هذا المهدیّ خلیفة الله فاتبعوه، یملأ الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت جوراً و ظلماً و ذلک عندما تصیر الدنیا هرجاً و مرجاً و یغار بعضهم علی بعض فلا الکبیر یرحم الصغیر ولا القوی یرحم الضعیف فحینئذٍ یأذن الله له بالخروج.[25]
امیرالمؤمنین علی(ع) فرمودند: ... زمان ظهور، منادی ندا می دهد: این مهدی، خلیفة الهی است. از او پیروی کنید. زمین را از قسط و عدل پر می کند چنان که از ظلم و جور پر شده باشد. این ظهور هنگامی رخ می دهد که دنیا از هرج و مرج و آشوب پر شده باشد و بعضی بر بعضی دیگر تعدی کنند. بزرگ به کوچک و قوی به ضعیف مهر نورزد. در این هنگام، خدا به قائم اجازه خروج می دهد.
در روایتی در مورد همگانی شدن دانش و معرفت در عصر ظهور چنین آمده است:
(( ... تؤتون الحکمة فی زمانه حتی انَّ المرأة لتقضی فی بیتها بکتاب الله و سنة رسول الله.))[26]
...در دوران او، شما از حکمت برخوردار می شوید تا آن جا که زن در خانه خود، برابر کتاب خدای تعالی و روش پیامبر(با استنباط شخصی) به انجام تکالیف شرعی خود می پردازد.
در روایات بسیاری نیز سخن از عدالت در آموزش معارف دینی و قرآنی به میان آمده است[27] یا برقراری عدل در زمان حضرت به برقراری ایمان و توحید و استقرار ولایت الهیّه تفسیر شده است.[28]
3/2. عدالت اقتصادی بُعد تبعی عدالت اجتماعی در حکومت مهدوی
از آن چه در بحث عدالت سیاسی و عدالت فرهنگی بیان شد نمایان می شود که عدالت اقتصادی از جهت شأن و رتبه نقش تبعی دارد، اگر چه تا حدّی می تواند زمینه ساز عدالت در فرهنگ و آموزش به حساب آید. اما متأسفانه آن گاه که سخن از عدالت در عصر ظهور می شود آن چه بیشتر انتظارها را شکل می دهد این است که موعود می آید تا نان و آب و رفاه را به عدل تقسیم نماید.
این تلقّی و برداشت از انتظار از آن جا آب می خورد که ما در فضای فرهنگ مادی غرب و انسان شناسی اُمانیسم تنفّس می کنیم و در اقیانوس بی عمق معرفت شناسی غربی در حال شنا کردن هستیم و این است که ناله هایمان تنها به سبب تبعیض و فقر مادی گوش فلک را کر کرده در حالی که به ما گفته شده است:
(( بهترین اعمال در عصر غیبت، انتظار فرج و انتظار امر قائم است.))
و انتظار امر چیزی جز انتظار سرپرستی و ولایت اجتماعی و تاریخی حضرت بر قلب و فکر و فعل ما نیست.
در بُعد اقتصادی آن چه در مورد جامعه موعود انبیا در قرآن و روایات مطرح شده است، در قالب ها و تعابیر مختلف بیان شده است. گاهی سخن از قواعد کلّی اقتصاد و تقسیم ثروت است، مانند قواعد بیع، منع ربا، خمس، زکات و قواعد دیگر، و گاهی سخن از مسائل اخلاقی و اخلاق اجتماعی در اقتصاد و استفاده از امکانات مانند ایثار، انفاق، زهد اجتماعی، قناعت و... اما آن چه از مجموع دستورات قرآنی و روایی می توان استفاده کرد این است که اسلام نمی خواهد ثروت و امکانات در دست عدّه خاصّی و طبقة ویژه ای متراکم شود، مثلاً در قرآن بعد از این که فیئ ( غنایم بدون جنگ) را به خدا و رسول و خویشاوندان نزدیک او و یتیمان و مساکین و در راه ماندگان اختصاص می دهد، دلیل این اختصاص را این گونه بیان می کند:
]کی لا یکون دولة بین الأغنیاء منکم[[29]؛ (( تا میان توانگران شما دست به دست نگردد.))
این یک دلیل عام است برای تمام دستورات و قواعد اقتصادی اسلام و این دستور آنجا لطافت می یابد که در ادامه آیه سخن از این است که آن چه پیامبر آورده بگیرید و آنچه نهی کرده رها کنید: ]ما آتاکم الرسول فَخُذوه و ما نَهاکم عنه فانتهوا[[30] یعنی می خواهد مسائل اقتصادی و مناسبات اقتصادی جامعه را نیز به ولایت و سرپرستی رسول نسبت دهد که ولایت و سرپرستی رسول، تمام مناسبات اجتماعی و فردی و تاریخی را باید سامان دهد حتی مناسبات خرد و کلان اقتصادی را.
در روایتی از امیرالمؤمنین علی(ع) چنین نقل شده است:
سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جاندار را آفرید که اگر علم را از معدن آن اقتباس کرده بودید و خیر را از جایگاه آن جویا شده بودید و از میان راه به رفتن پرداخته بودید و راه حق را از طریق روشن آن پیموده بودید، راه ها برای شما روشن می گشت و نشانه های هدایت آشکار می گردید و فروغ اسلام شما را فرا می گرفت. در آن صورت، دیگر هیچ کس سنگینی بار زندگی و هزینه عائله را حس نمی کرد و هیچ مسلمانی یا فردی که در پیمان مسلمانان است گرفتار ستمی نمی گشت.[31]
این سخن مولا اشاره به این است که یکی از ثمرات تبعیّت از مکتب انبیا و اولیا، عدالت اقتصادی و برخورداری از امکانات است و این ثمره در انحصار مکتب وحی است.
در روایات عصر ظهور و جامعه مهدوی نیز به عدالت اقتصادی و رفاه اقتصادی بسیار اهمیت داده شده است؛ امّا آن چه در بررسی این روایات مورد غفلت واقع شده این است که در زمان امام مهدی(ع) بشر علاوه بر بی نیازی ظاهری که در اثر توزیع عادلانه ثروت به دست می آید، از نظر روحی و باطنی نیز به بی نیازی می رسد و روحیه زیاده خواهی از او رخت بر می بندد. یعنی قبل از این که اقتصاد او رشد کند و توسعه یابد، ارزش های او عوض می شود و ریشه می یابد و برخورداری از دنیا نیز رنگ الهی و ارزشی به خود می گیرد.
قال رسول الله(ع): اذا خرج المهدی ألقی الله تعالی الغنی فی قلوب العباد حتی یقول المهدی: من یرید المال؟ فلا یأتیه أحد إلا واحد یقول: أنا،فیقول : أحث فیحثی فیحمل علی ظهره حتّی إذا أتی أقصی الناس، قال، ألا أرانی شرّ من هاهنا، فیرجع فیردّه إلیه فیقول: خُذ مالک، لا حاجة لی فیه.[32]
پیامبر اکرم 6 فرمودند: زمانی که مهدی(ع) قیام کند، خداوند بی نیازی را در قلوب بندگان می افکند، تا آن حدّ که مهدی(ع) می گوید: چه کسی مال می خواهد؟ به جز یک تن کسی برای گرفتن مال نمی آید. او می گوید: من می خواهم. آن گاه حضرت به او می گوید: بردار. او هم مقداری مال برمی دارد و بر پشت خود حمل می کند و راه می افتد تا این که به آخر جمعیت می رسد، آن جا با خود می گوید من از همة این ها حریص تر بودم. پس باز می گردد و مال را به حضرت باز می گرداند و می گوید من نیازی به این مال ندارم.
در روایتی دیگر، بعد از این که می گوید در زمان آن حضرت، مساوات در مال برقرار می شود، بحث از غنا و بی نیازی قلوب مطرح می شود.
قال رسول الله: (( ... و یقسِّم المال بالسویّة و یجعل الله الغنی فی قلوب هذه الامّة.))[33]
شاخصه های عدالت اقتصادی
شاخصه های مناسبات عدالت اقتصادی در زمان حضرت را می توان بر سه بخش تقسیم کرد:
1- اصل مساوات:
مساوات مهمترین اصل برای توزیع عادلانه ثروت است.
قال رسول الله(ع): ... یملأ الأرض قسطاً وعدلاً کما ملئت جوراً و ظلماً، یرضی عنه ساکن السماء و ساکن الأرض، یقسِّم المال صحاحاً، فقال رجل: ما صحاحاً؟ قال: بالسویة بین الناس.[34]
پیامبر اکرم6 فرمودند: ... قائم زمین را از قسط و عدل پر می کند چنان که از ظلم و جور پر شده باشد. ساکنان آسمان و زمین از او راضی می شوند. او مال را به طور صحاح تقسیم می کند. مردی پرسید: صحاح چیست؟ حضرت فرمودند: مساوات بین مردم.
اجرای این اصل در زمان حضرت در روایات زیادی مطرح شده است[35] . البته این مساوات علاوه بر این که بر اساس قوانین الهی جاری می شود بر پایه مواسات و روحیه برادری اجتماعی استحکام می یابد
... و ألقی الرأفة و الرّحمة بینهم فیتواسون و یقتسمون بالسّویة، فیستغنی الفقیر و لا یعلو بعضهم بعضاً[36]؛ رأفت و رحمت را بین مردم می افکند. پس نسبت به یکدیگر مواسات می کنند و مال را به تساوی تقسیم می کنند. بدین سبب، فقیر بی نیاز می شود و کسی برتر از دیگری (در مال) قرار نمی گیرد.
2- عمران و آبادانی زمین
ایجاد مساوات در جامعه و برقراری قسط قرآنی احتیاج به رشد و توسعه ثروت و امکانات دارد که این مطلوب در حکومت مهدوی در پناه عمران و آبادانی زمین محقّق خواهد شد.
عن أبی سعید الخدری عن النبی(ع) قال: تتنعّم اُمتی فی زمن المهدی علیه السلام نعمة لم یتنعّموا مثلها قطّ یرسل السماء علیهم مدراراً و لا تدع الأرض شیئاً من نباتها الّا أخرجته.[37]
پیامبر اکرم6 فرمودند: امّت من در زمان مهدی(ع) از نعمات بسیاری برخوردار خواهند شد به طوری که مثل آن برخوردار نشده بودند. خداوند باران فراوان بر آنها می فرستد و زمین گیاهش را دریغ نمی کند.
در بعضی روایات نیز گفته شده است که زمین گنج های خود را آشکار می کند و برکات خود را بیرون می ریزد.[38] البته این عمران و آبادانی زمین به برکت پرستش و عبودیت انسان است که خداوند درهای برکت را از آسمان و زمین به روی او می گشاید.
3- باز پس گیری ثروت های غصب شده و برچیدن تکاثر
یکی از راههای مساوات و برقراری عدالت اقتصادی مبارزه با تکاثر ثروت و امکانات است.
عن معاذ بن کثیر قال: سمعت أبا عبد الله7 یقول: موسّعٌ علی شیعتنا أن ینفقوا ممّا فی أیدیهم بالمعروف، فاذا قام قائمنا7 حرّم علی کلّ ذی کنزٍ کنزه حتی یأتیه به فیستعینُ به علی عدوّه و هو قول الله عزّو جلّ فی کتابه: ((و الذین یکنزون الذهب و الفضّة ولا ینفقونها فی سبیل الله فبشِّرهم بعذابٍ ألیم.))[39]
این آیه شریفه تأویل شده است به زمان ظهور که حضرت از صاحبان کنوز و ذخیره کنندگان ثروت می خواهد که گنجینه هایشان را بیاورند تا در راه هدف خود به کار گیرد.
در بعضی روایات از بنی امیّه نام برده شده است که حضرت کنوز در دست آنها را در اختیار جبهه حق قرار می دهد.[40]
نکته: عمران و آبادانی زمین و مساوات در جامعه مهدوی به گونه ای برقرار می شود که صاحبان زکات و حقوق واجب و حقوق مستحب، کسی را نمی یابند تا به او زکات یا صدقه بدهند.[41]
...حکم بین الناس بحکم داود و حکم محمّد، فحینئذ تظهر الأرض کنوزها و تبدی برکاتها و لا یجد الرجل منکم یومئذ موضعاً لصدقته و لا لبرّه لشمول الغنی جمیع المؤمنین؛[42]
...مهدی(عج) به حکم داوود(ع) و محمّد6 میان مردم حکم می کند. در این هنگام، زمین گنج ها و برکات خود را آشکار می کند. به سبب توانگر شدن مردم، کسی نیازمند به صدقه و نیکی را نمی یابد تا به او صدقه اش را بدهد.
4/2. عدالت حقوقی و قضایی از ابعاد عدالت اجتماعی در حکومت مهدوی
یکی از ابعاد عدالت که در جامعه مهدوی استقرار می یابد و تأثیر مهمی در عادلانه کردن روابط و مناسبات اجتماعی دارد، جریان عدالت در بُعد حقوقی و قضایی است .
اما برای این که روایاتی را در مورد عدالت قضایی مطرح کنیم باید به دو سؤال پاسخ بگوییم:
1ـ با توجه به آن چه در ابعاد سه گانه سیاسی، فرهنگی و اقتصادی گفته شد و با توجه به این که روشن شد که عدالت در حکومت مهدوی بر اساس ارزش ها و معارف دینی می باشد و در آن جامعه، مبنای مناسبات افراد در اجتماع بر اساس ایثار، انفاق، قناعت، زهد و... است و مردم به سطحی از رشد معرفتی و معنوی می رسند که به حقوق یکدیگر تجاوز نمی کنند، حال آیا در جامعة موعود اصلاً ظلم و تجاوزی به حقوق دیگران صورت می گیرد و مناقشه و کشمکشی بر سر دنیا پیش می آید که نیاز به عدالت در قضاوت باشد یا نه؟
جواب: اگر چه در استقرار جامعه موعود، نقش کرامت الهی و دست اعجاز ولیّ خدا نقش اساسی دارد ـ چنان که بسیاری از روایات ناظر به این مطلب است ـ این را نباید فراموش کرد که اراده های انسانی نیز در پذیرش ولایت حضرت و برقراری جامعه مهدوی نقش دارند چنان که از بعض روایات فهمیده می شود که پذیرش ولایت ولیّ خدا (امام زمان ) اختیاری است[43] و از دیگر سو، بعض روایات هم که ناظر به همه گیر شدن و استقرار ایمان در سراسر گیتی است[44] مستند به این آیه است که:
((...وله أسلم مَن فی السماوات و الأرض طوعاً وکرهاً...[45]((
(( ...گسترش ایمان در زمین هم اختیاری است و هم اکراهی...)).
افزون بر آن، در بعضی روایات مطرح شده است که اهل ذمّه در حکومت مهدوی و در سایة عدالت مهدوی زندگی می کنند و فقط مخالفان و دشمنان ولایت سیاسی حضرت از بین برده می شوند[46].
باتوجه به این مقدمه روشن می شود که زمینه ظلم و مرافعات اجتماعی در حکومت مهدوی باز هم وجود دارد؛ چرا که در جامعه مهدوی افرادی هستند که به اکراه ایمان آورده اند و نیز اهل ذمّه وجود دارند. آن چه مسلّم است این است که زمینه ظلم و تعدّی به حقوق دیگران به صورت کلان و در تمام ساختارهای اجتماعی از بین می رود، امّا این بدین معنا نیست که ظلم به صورت خرد و در مرافعات جزئی وجود نداشته باشد.
2ـ مگر عدالت قضایی و حقوقی در جامعه موعود چه خصوصیتی دارد که به عنوان یکی از ابعاد حکومت حضرت مطرح شده است و مگر نمی توان چنین عدالتی را در یک جامعه اسلامی در زمان غیبت استقرار بخشید؟
جواب: در زمان امام مهدی(عج) عدالت به تمام معنا در مناسبات حقوقی و قضایی حاکم می شود؛ اما تفاوت آن با عدالت قضایی در جامعه اسلامی قبل از ظهور این است که داوری و قضاوت در جامعه موعود از هر گونه خطا ، اشتباه، جانبداری و... پیراسته است. چرا که شیوة قضاوت در حکومت مهدوی به شیوة پیامبرانی چون حضرت داوود(ع) است که بر اساس متن واقعیت و حقیقت قضاوت می کرد نه بر اساس شاهد و بیّنه و قرائن.
در روایتی از امام صادق علیه السلام شیوه قضاوت حضرت این گونه بیان شده است:
اذا قام قائم آل محمد: حکم بین الناس بحکم داود لا یحتاج إلی بیّنةٍ، یلهمه الله تعالی فیحکم بعلمه و یخبر کلّ قوم بما استبطنوه...[47]
زمانی که قائم آل محمد(ع) به پا خیزد، در میان مردم به حکم داوود(ع) قضاوت خواهد نمود. او به بیّنه و شاهد نیازی نخواهد داشت. زیرا خداوند تعالی امور را به وی الهام می کند و او بر پایه دانش خود داوری می کند و هر قومی را به آن چه پنهان داشته اند آگاه می سازد.
3- گستره و حیطة عدالت در حکومت مهدوی
1/3 گستره جغرافیایی عدالت مهدوی
از روایاتی که در بارة سیره امام مهدی(عج) در حکومتش بیان شد، چنین بر می آید که در آن عصر، جهان با همه وسعتش در دایرة حاکمیت عدل مهدوی در تمام ابعاد حقوقی و سیاسی و فرهنگی و اقتصادی قرار خواهد گرفت و حکومت اسلامی به منطقة خاصی محدود نخواهد شد.
از مهم ترین روایاتی که جهان شمولی عدالت مهدوی را بیان می کند و فوق تواتر است، روایات فراوانی است که می گوید:
(( یملأ الأرض قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جورا)).[48]
(( زمین را از قسط و عدل لبریز می کند چنان که از ظلم و جور آکنده شده باشد.))
در بخشی از روایات دیگر نیز با تعابیر دیگری تصریح شده است که با ظهور امام مهدی(عج) همة زمین و نه فقط قسمتی از آن، زنده می شود و حیات دوباره می یابد. این روایات کنایه از این است که گسترش عدالت مهدوی ،جهان مردة به سبب ظلم را با عدل حیات می بخشد.
درتأویل آیة شریفه: ]اعلموا أنّ الله یحیی الأرض بعد موتها...[[49] امام باقر(ع) می فرمایند:
(( یحییها بالقائم فیعدل فیها فیحیی الارض بالعدل بعد موتها بالظلم.))[50]
زمین را به دست حضرت قائم علیه السلام زنده می کند. او در زمین به عدالت رفتار می کند. بنابر این زمین را به سبب عدل زنده می گرداند پس از آن که به سبب ظلم مرده باشد.
عدالت در جامعه موعود به گونه ای زیبا و فرح بخش گسترش می یابد که می توان جامعه مهدوی را تجلّی حیات بهشتی در زمین دانست. حیات بهشتی که جایگاه اوج قرب و چشیدن رضوان الهی است، نمونه ای از خود در جامعة مهدوی به بشر می نمایاند.
2/3 گستره و ژرفای انسانی عدالت مهدوی
عدالت مهدوی تنها به گستره ولایت مداران حضرت صاحب(ع) محدود نخواهد شد؛ بلکه عدالت مهدوی هر آن که را در برابر ولایت و سرپرستی مهدی(ع) گردن فرازی نکند و ندای استغنا سر ندهد، شامل می شود، چنان که قبلا ذکر شد که دست رحمت عدالت مهدوی به سر اهل ذمّه نیز کشیده خواهد شد و آنها نیز بر سر سفره تنعّم حضرت خواهند نشست و در بعضی روایات هم آمده که عدالت حضرت، هر نیکوکار و فاجری را در برمی گیرد:
(( ...اذا قام قائمُ العدل وسّع عدله البرّ و الفاجر)).[51]
(( ... آن گاه که بر پا کنندة عدل قیام کند، عدالتش نیکوکار و فاجر را در بر می گیرد.))
البته این نکته باید تذکر داده شود که با توجه به تعریفی که از عدالت در هر یک از سه بعد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی شد، معلوم است که عدالتی که اهل ذمّه و فاجران از آن بهره مند خواهند شد بیشتر عدالت اقتصادی است و چون ولایت و سرپرستی ولیّ خدا را در تمام عرصه ها نپذیرفته اند میزان بهره آنها از مناصب اجتماعی و توزیع فرهنگ و آموزش بسیار کمتر است که این خود عین عدالت است.
عمق و ژرفای عدالت مهدوی تنها ابعاد مختلف روابط اجتماعی و مناسبات افراد جامعه را تحت تأثیر قرار نمی دهد، بلکه این عدالت چون عطری خوش بو و نوازش دهندة دستگاه ادراکی انسان به تمام روابط انسان در جامعه، تاریخ و هستی با خود و خدا و طبیعت، راه می یابد و همه جا را عطر آگین می کند و این کاری است که هیچ نظام سیاسی و اجتماعی نمی تواند انجام دهد.
قال الصادق علیه السلام: ...أما والله لیدخلنّ علیهم عدله جوف بیوتهم کما یدخل الحرّ و القرّ.[52]
امام صادق(ع) می فرماید: ...به خدا سوگند که عدالتش را تا آخرین زوایای خانه های مردم وارد می کند همچنان که سرما و گرما وارد خانه ها می شود.