ابرار، 21/6/83
آثار قابل اعتنایی که ایرانیان پیش از اسلام درباره روابطشان به ویژه با اعراب نوشته باشند در دست نیست. آنچه موجود روایت های اشخاصی بعد از اسلام و احتمالاً بر اساس روایت های شفاهی است؛ آن هم گزارشاتی که از یک طرف درگیر یعنی مسلمانان ارائه شده و نه ایرانیان مسلمان. لذا تحلیل هایی که درباره روابط ایران و عرب مطرح شده، تا اندازه زیادی یک جانبه است. اما مورخین تیزبین و صاحب رأی می توانند از همین روایت ها یک تصویر قابل قبولی عرضه کنند. به هر حال، روابط ایران و عرب پیش از اسلام بیشتر سیاسی بود تا فرهنگی؛ گرچه برخی اعراب با فرهنگ ایرانیان آشنا بودند، اما نه در حد تأثیر گزاشتن.
ایرانیان اواخر ساسانی از دو سو مورد تهاجم بودند: یکی دولت رم و دیگری حملات اعراب. مهم ترین سد دفاعی ایرانیان در برابر رومی ها، دولت مقتدر «آل مظفر» بود که خسروپرویز به دلایل متعدد سیاسی و نظامی این سلسله را منقرض کرد و همین امر سبب شد که اولاً، راه اعراب به سمت ایران بدون هیچ سدی باز شود و ثانیا، تعدادی از قبایل اعراب که هم پیمان آل مظفر بودند، بر ضد دولت ایران قیام کنند. مشهورترین جنگ مقارن با اسلام که میان اعراب و ایرانی ها برای اولین بار رخ داد و اعراب در آن پیروز شدند، جنگ معروف «ذوقار» است. پیروزی در این جنگ بسیار کوچک که در واقع تهاجم یک قبیله به یک پادگان کوچک ایرانی بود، برای آنها بسیار مهم و بزرگ جلوه کرد، به طوری که توصیف ها، اشعار و داستان های مبالغه آمیزی مطرح کردند. اما بعد از ظهور اسلام و در زمان خلیفه اول و دوم، اولین کسی که یورش های کوچکی به مرزهای غربی ایران انجام داد، «مثنی بن حادثه» بود که پس از مدتی خالدبن ولید و سایر قبایل عرب به او پیوستند و جبهه ای محکم و قوی تشکیل دادند و به برخی مرزهای غربی ایران حمله کردند و پیروز هم شدند. در همین میان، یکی از فرماندهان عرب در بحرین به نام «علاء خصرمی» با هجوم به خوزستان، وارد ایران شد. خلیفه که در ابتدا مخالف این حمله بود، وقتی جان اعراب مهاجم را در خطر دید، برای آنها نیروی کمکی فرستاد. عوامل و اتفاقاتی چون هرج و مرج، نفوذ فوق العاده نجبا و روحانیون زرتشتی، تغییر دوازده شاه در مدت چهار سال، فقر و پریشانی مردم و کثرت ظلم و ستم، سبب به وجود آمدن جنگ بزرگ اعراب با ایران یعنی «قادلیه» و در نهایت فتح ایران شد.
مسلمان شدن ایرانیان در قرن سوم و چهارم، به هیچ وجه به اجبار نبود؛ اما در ابتدای پیروزی جنگ از برخی گزارشات استنباط می شود که در مواردی سخت گیری هایی صورت گرفته است، مانند جزیه گرفتن و محروم کردن مزایای اجتماعی از کسانی که به اختیار مسلمان نشده بودند. به هر حال، ایرانی ها از لحاظ دینی به تدریج متأثر و مسلمان شدند و فرهنگ اسلامی را با یک سری تحولات و تغییراتی که منطبق با فرهنگ بومی شان بود، پذیرفتند. اما از سوی دیگر، اضافات زیادی هم به تمدن اسلامی داشته اند. به دلیل آنکه در آن زمان اندیشمندان اسلامی بزرگی در همه زمینه های علوم وجود داشته که اکثرا ایرانی بوده اند، فرهنگ اسلامی تا حد بسیار زیادی از ایرانیان نشأت گرفته است.
