تاریخچه ای از علم اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی

مطالعه تاریخ علم اقتصاد نشان می دهد این علم در بستر اخلاق متولد و بالنده شد و بزرگان این دانش چون آدام اسمیت، استوارت میل، مالتوس و حتی مارشال اقتصاد را در جهت آموزه های اخلاقی می دیدند و بر تعالیم چون عدالت، خیرخواهی، اصلاح مشکلات مردم، تعادل ثروت ها و درآمدها اصرار داشتند. از زمان مارشال به بعد به واسطة غلبة اندیشة اثبات گرایی، بین اخلاق و اقتصاد فاصله افتاد و به اعتقاد برخی صاحب نظران دانش اقتصاد دچار فقر بنیادی گردید. به نظر می رسد، چنان که آمارتیا سن برندة نوبل اقتصاد 1998 معتقد است، تأمل متفکران اقتصاد می تواند دانش اقتصاد را از انحراف نجات داده، آن را در عین حال که یک علم ریاضی است با اخلاق ترکیب کند.

از آن جا که مقالة حاضر یکی از دغدغه های اقتصاد اسلامی یعنی اخلاقی بودن اقتصاد را به شکل زیبایی مطرح کرده است، به انتشار و ترجمه آن اقدام کردیم به امید روزی که دانش اقتصاد به دور از افراط و تفریط ها به اصول و ارزش های اخلاقی نزدیک شده، رسالت اصلی خود را باز یابد.

چکیده

نگاهی گذرا به تاریخ عقاید اقتصادی نشان می دهد که دانش اقتصاد در بستر اخلاق رشد کرده و تا مدّت ها یکی از اقسام حکمت عملی (یا دانش های عملی Practical Sciences) قلمداد می شده است؛ اما به علل گوناگون از جمله پیشرفت چشمگیر علوم طبیعی و برتری یافتن روش تجربی و نیز اتخاذ روش شناسی پوزیتیویستی در علم اقتصاد، رفته رفته دانش اقتصاد از دغدغه ها و مسائل اخلاقی جدا می شود.

بخش اوّل این مقاله مروری کوتاه بر پیوند علم اقتصاد و فلسفه اخلاق تا پیش از آدام اسمیت و اشاره ای به این نکته است که اقتصاد در سنت ارسطویی، بخشی از حوزة مطالعاتی گسترده تری بوده، اخلاق و سیاست را نیز در بر می گرفته است. این تقسیم بندی و نگرش به اقتصاد در قرون وسطا نیز استمرار می یابد.

بخش دوم مقاله به بررسی اقتصاد از دیدگاه آدام اسمیت می پردازد. اگرچه بیشتر صاحب نظران مدعی اند که علم اقتصاد جدید را اسمیت و کتاب تأثیرگذار او، ثروت ملل، بنیانگذاری کرده است، در واقع باید گفت: این تفسیری است که علاقه مندان اقتصاد اثباتی از آرای اسمیت عرضه می کنند و او را مبدع اقتصاد جدید برمی شمارند. دقت ها و بازکاوی های جدید در آثار اسمیت نشان می دهد نگرشی که وی به دانش اقتصاد داشته است با تعاریفی که امروزه از اقتصاد می شود، بسیار متفاوت است.

در بخش سوم مقاله که دورة زمانی پس از اسمیت تا 1900 را در برمی گیرد، با مروری بر دیدگاه های مالتوس، ریکاردو، استوارت میل، مارشال و ... نشان داده شده است که اگرچه بخش های فنی اقتصاد را به طور قابل ملاحظه ای این دانشمندان توسعه داده اند، عموم آنان همچنان اقتصاد را دانشی می دانسته اند که در خدمت اهداف اخلاقی است.

بخش چهارم مقاله نیز به افول دیدگاه اخلاقی و تسلط دیدگاه اثباتی بر اقتصاد می پردازد.

واژگان کلیدی: علم اقتصاد، علم اخلاق، حکمت عملی، تاریخ عقاید اقتصادی، دانش های عملی، اقتصاد اثباتی، علوم طبیعی، فلسفه اخلاق.

مقدمه

علم اقتصاد در دامن فلسفة اخلاق (moral philosophy) رشد کرد و سرانجام به صورت یکی از علوم اخلاقی درآمد؛ اما در مقطع تاریخی خاص، جریان غالب علم اقتصاد از علوم اخلاقی و در پی آن از خود اخلاقیات جدا می شود. در این مقاله نشان خواهیم داد که این جدایی از دغدغه های اخلاقی جزء سنت علم اقتصاد نبوده و طی قرن اخیر به وقوع پیوسته است.

دو علت برای جدایی علم اقتصاد از دغدغه های اخلاقی می توان برشمرد: نخست این که با دستیابی علوم طبیعی به کامیابی های چشمگیر، اقتصاددانان از روی تقلید بر آن شدند تا با به کار بستن روش های علوم طبیعی که ریاضیات را نیز در برمی گرفت، در پدیده های اقتصادی، به چنان کامیابی هایی دست یابند. دوم این که علم اقتصاد که در قالب های خودساخته جریان یافته بود، به سوی اثبات گرایی گرایش یافت که خود، هرگونه مسأله اخلاقی را از دایرة علم خارج کرده بود. شرح این نکات به تفصیل خواهد آمد.

امروزه میان اقتصاددانان جریان غالب، این دیدگاهِ بسیار رایجی است که علم اقتصاد، فاقد هر گونه فلسفة اخلاقی، دینی و ایدئولوژیک است. یکی از صاحب نظران دربارة نقش فلسفة اخلاق در اقتصاد متعارف اظهار کرده است:

علمی سازی علم اقتصاد ... به انفصال اقتصاد از مبادی اخلاقی خود انجامیده، و «اقتصاد غالبِ» قرن بیستم تماماً این انفصال را پذیرفته است. نظریة اقتصادی «علمی اثباتی» تلقی می شود که وظیفة آن تحلیل و توضیح سازوکار فرایندهای اقتصادی است و ارزش گذاری های اخلاقی (گزاره های بایدی) هر چقدر هم حائز اهمیت باشند، نباید بخشی از برنامة پژوهشی اقتصاددانان را تشکیل دهد (kurt, 1993: P. 16).

به طرز مشابه، یکی از صاحب نظران متأخر دربارة نقش اثبات گرایی در اقتصاد گفته است:

امروز اکثر اقتصاددانان بر این نکته اتفاق دارند که ادعای نظریه اقتصادیِ فارغ از ارزش ها برای بنیان نهادن ماهیتی علمی برای این رشته ، امری کاملاً ضرور است. علم اقتصاد اثباتیِ فارغ از ارزش، به این معنا که بر هیچ مجموعه خاصی از داوری های ارزشی یا هیچ چارچوبة فلسفی و روان شناختی متکی نباشد، به طور عمده مطلوب تلقی می شود. این رویکرد به شدت بر شاخه های مهم علم اقتصاد از قبیل نظریة اقتصاد خرد تأثیرگذار بوده است (Drakopoulos, 1997: P. 286). بسیاری دیگر نیز دیدگاه های مشابهی را ارائه کرده اند (Young, 1997: P. 4; Galbraith, 1987: P. 124).

علم اقتصاد جدید بر مسائلی همچون محاسبة عقلایی، اهداف مادیِ دست پایین تر و بی طرفی علمی در موضوعات اخلاقی تأکید می ورزد؛ اما این معیارها به سادگی می تواند با چیزهای دیگری اشتباه شود.

دیوید کِرِپس، یکی از استادان سرشناس اقتصاد خرد می گوید:

مجموعة کوچکی از فرضیه ها (آزمندی، عقلانیتِ حسابگرانه، تعادل و ...) تقریباً در تمام شاخه های اقتصاد، به صورت فروض استاندارد و معیار اتخاذ شده است (Kreps, 1997: P. 59).

با این اوصاف، افتادن در دام فرض «حرص و آزمندی» به هیچ روی دشوار نیست.

اثر اخلاقیِ ترویج این دیدگاه بر رفتار دانشجویان اقتصاد چیست؟ بدین منظور و برای بررسی این که آیا عموماً افراد (در مجموعه ای خاص از موقعیت ها) بیشتر به همکاری تمایل دارند یا درصدد «سواری مجانی»1 (marwell & Ames, 1981: P. 296) هستند، آزمایش هایی صورت گرفته است. در یک مطالعه مشاهده شد که عموم افراد به طور کلی دارای روحیه جمعی و حس همکاری اند، به جز گروهی از دانشجویان سال اوّل کارشناسی اقتصاد که به گروه کمک بسیار کمتری می کردند و مفهوم انصاف برایشان به طور کامل بیگانه بود. تمایل به گرفتن «سواری مجانی» میان دانشجویان اقتصاد بسیار بیشتر از گروه های دیگری بود که مورد آزمایش قرار گرفتند (Ibid: P. 306). هاسمن و مک فِرسون در همین مطالعه می افزایند:

چنین به نظر می رسد که آموزش اقتصاد مردم را خودخواه تر می کند (Hausman and Michael, 1993: P. 674; Marwell and Ames, 1993: P. 159).

دیگران نیز در مطالعاتی جداگانه و جدیدتر ملاحظه کردند که دانشجویان اقتصاد برخلاف دیگران متمایلند براساس الگوی نفع شخصی عقلایی عمل کنند و به این نتیجه رسیدند که «اختلاف در میزان گرایش به همکاری تا حدودی از آموزش هایی ناشی است که در دروس اقتصاد داده می شود» (Frank, Gilovich and Regan, 1996: P. 170)؛ بدین سبب، ایشان در نهایت اقتصاددانان را توجیه می کنند که در آموزش خود بر طیف گسترده تری از انگیزش های انسانی (در مقایسه با صِرف نفع شخصی عقلایی) تأکید ورزند (Ibid: P. 170 - 171, 187 - 92). با پرورش انسان هایی خودخواه و فاقد حس همکاری می توان ادعا کرد که جدایی واقعی میان اقتصاد و اخلاق وجود دارد و این جدایی، به شواهد مستند است.

این مقاله ابتدا به چگونگی تکوین علم اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی پرداخته؛ سپس به سیر پیشرفت در اقتصاد جریان غالب و تحولاتی که به دگردیسی این رشته (به نحوی که هم اکنون مسائل اخلاقی نامربوط تلقی می شود) انجامید، می پردازد. بخش اوّل مرور کوتاهی بر پیوستگی اقتصاد و فلسفة اخلاق پیش از آدام اسمیت است. بخش دوم، نکات مختصری را دربارة علم اقتصادِ آدام اسمیت ارائه می دهد. در بخش سوم به پیشرفت ها و تحولات اقتصاد پس از اسمیت تا پایان قرن نوزدهم می پردازیم. بخش چهارم نیز شمایی از تحولات اقتصاد در قرن بیستم را نشان می دهد و در بخش پایانی، خلاصه ای از مباحث مطروحه تقدیم خواهد شد.

علم اقتصاد پیش از اسمیت

موضوعات اقتصادی از دیرباز و در طول تاریخ بشری مورد بحث و مداقه بوده است؛ اما اندیشة علم مستقل اقتصاد فقط در دوران جدید (شاید از اواسط قرن هجدهم) پدیدار شد. پیش از آن، اقتصاد عموماً به صورت بخشی فرعی از حوزة مطالعاتی گسترده تری از موضوعات سیاسی، اخلاقی و دینی مورد بحث قرار می گرفت.

پرداختن ارسطو به اقتصاد را در اخلاق نیکوماخسی و سیاست وی می توان مشاهده کرد. در سنت ارسطویی، اقتصاد زیرمجموعة حوزة مطالعاتی عام تری بوده که سیاست و اخلاق را نیز در برمی گرفته است. از سال 1240 میلادی که اروپای غربی بار دیگر ارسطو را کشف کرد، اخلاق نیکوماخوسی، یکی از کتاب های درسی نزد مَدرَسیان بود و از طریق مطالعة فلسفة اخلاق به شکل مزبور، اقتصاد مدرسی به ظهور پیوست. در واقع اقتصاد مدرسی، همان اقتصاد ارسطویی بود (Langholm, 1979: P. 11 - 36). مدرسیان نیز اقتصاد را فرعی از مسائل گسترده تر اخلاقی الاهیاتی می دانستند (Barry, 1975: P. 157)؛ به طور مثال، مباحثات و استدلال های مربوط به مشروعیت ربا، همه بر دغدغه های اخلاقی مبتنی بود (Ibid: P. 187 - 243; Hamouda and Price, 1997: P. 191 - 216).

مکتب اصحاب مدرسه تا قرن ها در دانشگاه های اروپا تأثیرگذاری خود را حفظ کرد. حتی هنگامی که دیدگاه های جدیدتر حقوق طبیعیِ گروتیوس (Grotius) و پوفندورف (Pufendorf) جای آن را گرفت، وضعیت اقتصاد تغییر چندانی نکرد.

در دانشگاه های اروپای قرن هجدهم نیز اقتصاد به صورت بخشی از فلسفة اخلاق تدریس می شد (Canterbery, 1995: P 42). روشن ترین مثال آن، دروسِ فرانسیس هاچسون، استاد آدام اسمیت، در دانشگاه گلاسکو است. اگر بخواهیم بر مبنای کتاب وی تحت عنوان مقدمه ای کوتاه بر فلسفة اخلاق داوری کنیم، دروس وی به دو بخش تقسیم می شد: بخش نخست دربارة فضیلت بود و بخش دوم «قانون طبیعت» به سه قسمت حقوق خصوصی(Private rights)، اقتصاد و سیاست تقسیم می شد (Ross, 1995: P 42). طبق این دیدگاه، علم اقتصاد زیرمجموعة «قانون طبیعی» یا فلسفة حقوق (Jurisprudence) بود که آن نیز خود ذیل فلسفة اخلاق مطرح می شد.

از یک گروه در تاریخ توسعة اندیشة اقتصادی نام نبردیم: اصحاب جزوه (Pamphletecrs) یا کسانی که بعدها اسمیت آنان را سوداگران (Merchantilists) نامید و جریان غالب قرون پانزدهم تا هجدهم شمرده می شدند. اینان عموماً تاجران فعّالی بودند که قصد تأثیرگذاری بر سیاست های دولت را داشتند. چنان که به طور کامل شناخته شده است، هدف سوداگران افزایش ثروت خود و ملت خود از طریق گسترش استفاده از دخالت دولت بود. جزئیات نظریة اقتصادی سوداگران به بحث ما مربوط نمی شود (Allen & Unwin, 1955)؛ اما «مکتب سوداگری، شکاف روشنی را با دیدگاه های اخلاقی و آموزه های ارسطو و سن توماس آکوئیناس و به طور کلّی قرون وسطا بر جای گذاشت» (Galbraith: P 37). گالبرایت در این نقل قول به طور ضمنی استدلال می کند که ظهور سوداگران، مبدأ جدایی اقتصاد از علوم اخلاقی شد؛ البته اگرچه نفوذ و تأثیر این گروه در سیاست های اقتصادی انکارناپذیر است، سلطة فکری آنان در موضوعات اقتصادی درون دانشگاه ها هرگز روشن و مبرهن نیست.

اقتصاد، علم اخلاقی تلقی شده بود و به همین صورت در دانشگاه ها باقی ماند. بیرون از دانشگاه ها و تا اندازه ای درون آن ها، رفته رفته اقتصاد از این دیدگاه دور می شد و از دغدغه های اخلاقی و فلسفة اخلاقی خود می گریخت. بولدینگ (Boulding) دیدگاه متعارف در این باب را چنین خلاصه کرده است:

اقتصاد فقط با فرار از مغالطه و سفسطه و اخلاق پردازیِ اندیشة قرون وسطا توانست علم (Science) شود (Boulding, 1970: P. 117). در ادامه به اندیشة آدام اسمیت می پردازیم تا این ادعای فرار را بررسی کنیم (Cambridge, 1978: P. 187).

اقتصاد اخلاقی اسمیت

بیشتر مفسران تاریخ عقاید (See, Friedman, 1980: P 19) ادعا می کنند که علم اقتصاد جدید با آدام اسمیت آغاز شد (که آرای عمدة وی در خلال سال های آخر دهة 1750 تا سال 1790 به ظهور پیوست)؛ هرچند دلیل هر یک از آنان بر این مدعا با دیگری متفاوت است. بسیاری ثروت ملل او را اثری بنیادین می دانند؛ زیرا این جا بود که علم اقتصاد مستقل آغاز، و خودآگاهانه از فلسفة اخلاق و الاهیات منفصل شد (Irwin, 1972).

به طور دقیق باید گفت که طی قرن اخیر، اثبات گرایان که به دنبال یافتن منویات و معتقدات خود در آثار اسمیت بودند، به تفسیر آن پرداختند و جای تعجب نیست اگر می بینیم ایشان در این رهگذر علمی فارغ از ارزش و مبتنی بر این «واقعیت» می یابند که در آن، انسان ها به شیوه ای عقلایی و ناظر بر نفع شخصی رفتار می کنند؛ با وجود این، این دیدگاه اخیراً به نقد کشیده شده است. تفسیر صحیح آرای اسمیت اهمیت فراوان دارد و این از آن رو است که نقشی محوری در تاریخ رشتة اقتصاد ایفا می کند (Duhs, 1998: P. 1422 - 98). در این بخش می کوشیم که دیدگاه جدیدتر در این باره را مطرح سازیم.

اسمیت عمیقاً متأثر از ارتباط خود با هاچسون بود و متعاقباً هنگامی که در دانشگاه گلاسکو بر کرسی فلسفة اخلاق نشست، از شیوه ای مشابه استاد خود پیروی کرد. چنان که جان میلار، شاگرد اسمیت، توضیح داده، درس فلسفة اخلاق اسمیت مشتمل بر چهار بخش بوده است: الاهیات طبیعی(Natural theology)، علم الاخلاق (Ethics) (که تحت عنوان نظریة احساسات اخلاقی در سال 1759، ویرایش اوّل منتشر شد)، عدالت (که پس از مرگش تحت عنوان درس هایی در رویه قضایی(Lectures on Jurisprudence) منتشر شد)، و سرانجام «مقررات سیاسی که بر پایة مصلحت وضع، و چنان سنجیده شده است که بر ثروت، قدرت و رونق و شکوفایی دولت بیفزاید» (که در سطح گسترده ای با نام ثروت ملل در سال 1776، ویرایش اوّل، منتشر شد) (Quoted, Raphael, Stein, 1978: P. 3). برای اسمیت، علم اقتصاد (یا آنچه او اقتصاد سیاسی اش می نامید) درون این طرح عظیم فلسفة اخلاق جای می گرفت (Gambridge University, 1978: P. 5 - 6).

توضیح مختصری دربارة نخستین کتاب اسمیت (نظریة احساسات اخلاقی) در این جا ضرور به نظر می رسد. این کتاب به طور کامل پیش از اثر معروف تر وی، ثروت ملل، منتشر شد؛ اما با این حال، آموزه ها و دکترین حاکم بر آن در اثر متأخر که به طور مستقیم به موضوعات اقتصادی می پردازد، تغییری نیافت. کتاب نخست، نظامی اخلاقی را طرح می ریزد که هم چارچوبی عمومی برای قلمرو اقتصادی و هم بینش هایی برای موضوعات خاص اقتصادی فراهم می آورد.

اسمیت در ارائه نظامِ اصولی اخلاقی خود، طیف گسترده ای از فضایل را بررسی می کند (Alrey, 1998: P. 6 - 8). این فهرست شامل فضیلت های دانی تری در باب تجارت همچون «تدبیر، هشیاری، احتیاط و مال اندیشی، میانه روی، وفا به عهد و قاطعیت و جدیت» می شود (Smith, 1976).

اسمیت در فضای این بحث (Smith, TMS, VI.i. 15) از دوگونة تصور برای تدبیر از نوع دانی آن سخن به میان می آورد: «حفظ سلامت، ... بخت و اقبال، ... مقام و ... شهرت فرد» (Ibid: VI.i. 3). به نظر می رسد این همان نوع محاسبة عقلائی باشد که کانون توجه اقتصادِ جریان غالب و تفسیرهای اثبات گرایانه اسمیت است؛ اما تدبیر برای اسمیت یک «واقعیت» یا یک داده (Ldatum) نیست؛ بلکه فضیلتی از فضایل دانی در نظام اخلاقی گستردة او است.

اسمیت به ما می گوید که انسان مدبّر باید لذت حال خود را فدای لذت آینده کند و این «فرمان به خود» به وسیله «تماشاگر بی طرف» اسمیت، داور احساسات اخلاقی، مورد تأیید قرار می گیرد (Ibid: V.I.i. 11). حتی در کتاب نظریه احساسات اخلاقی، انباشت سرمایه (که یکی از ویژگی های محوری در ثروت ملل اسمیت است)، در چارچوبه ای اخلاقی قرار داده شده و مورد بحث قرار گرفته است (Ibid: I.iii. 3.5).

فضیلت دیگری که اسمیت در نظریه احساسات اخلاقی دربارة آن بحث می کند، عدالت است. نگاه وی به عدالت، به عدالت معاوضی (و نه توزیعی) محدود می شود. این گونه از عدالت که صرفاً ما را از آسیب رساندن به همسایه باز می دارد، چندان دشوار نیست؛ اما برای حفظ جامعه کاملاً ضرورت دارد (Ibid: II.ii. l.9; II.ii. 3.3 - 4). نقض قانون باید مستوجب مجازات باشد. اکنون اهمیت عدالت در اقتصاد اسمیت مورد بحث قرار می گیرد.

سرانجام، بالاترین فضیلت برای اسمیت خیرخواهی (Benevolence) است (Ibid: I.i. 5.5). احتمالاً این نکته برای آن دسته از دانشجویان اقتصاد که پیش تر ذکر شد و فوق العاده تحت تأثیر الگوی نفع شخصی و رفتار عقلایی (یا چنان که کرپس می گوید «حرص») بودند، جذابیت ویژه ای داشته باشد.

اکنون اجازه دهید به ثروت ملل اسمیت بازگردیم. به رغم این که دیدگاه اسمیت مبنی بر این که رشد اقتصادی «باید وضع طبیعی جامعه باشد»، وی را از اخلاقیان پیش از خود که وضع ثابت و غیرمتحرک را مطلوب می پنداشتند، جدا می کند (Young: P. 130, 154, 164 - 65)، اسمیت باز هم توجه به اخلاق را در اقتصاد خود حفظ می کند. رشد اقتصادی، خود به طور محکمی با اخلاق پیوند خورده است و این، هم در پیامدهای اخلاقی و هم در پیش نیازهای اخلاقیِ رشد مشاهده می شود (Smith, I.Viii, P. 42 - 4; Young: P. 164 - 65; Alery, 1988: P. 5 - 28 ).

جدول 1: چارچوب فکری ثروت ملل

فضیلت

محل بحث در ثروت ملل

ظهور و بروز اقتصادی

عدالت

کتاب I و IV

تجارت آزاد

تدبیر

کتاب II و III

انباشت سرمایه

خیرخواهی

کتاب V

عدم «جدایی و بیگانگی (Alienation)»

جدول پیشین را که برخی از فضلیت های موردنظر اسمیت و ظهورات اقتصادی آن ها را در ثروت ملل نشان می دهد، ملاحظه فرمایید. اسمیت وظیفه مهم سیاستی خود را در ثروتملل، حمله به نظام محدود کننده و دست وپاگیر سوداگری (مرکانتیلیسم) و پیشبرد تجارت آزاد می داند (smith, 1987: P. 91 - 104)؛ اما تجارت آزاد به معنای عدالت دوجانبه یا معاوضی است. اسمیت به سبب دفاعش از تجارت آزاد، چه داخلی و چه بین المللی شهرت یافته است؛ اما این به هیچ وجه قابل تحویل به قاعدة نفع شخصِ بدون قید و بند نیست. مبادلات در چارچوبه ای اخلاقی صورت می گیرند که وی آن را در کتاب نخست خود بنیان نهاده است. اسمیت «نظام سادة آزادی طبیعیِ» مطلوب خود را به این صورت خلاصه می کند:

هر انسان، مادامی که قوانین عدالت را نقض نکرده است، کاملاً آزاد گذاشته می شود تا نفع خود را به شیوة دلخواه خود دنبال کند (Smith, WN, IV. ix. 51).

یکی از مفسران آرای اسمیت این نکته را اشارة روشنی به وجود یک بُعد اخلاقی در اقتصاد وی می داند (Temple, 1997: P. 187).

اسمیت همچنین تصریح می کند که انباشت سرمایه، ایفاکنندة نقشی محوری در رشد اقتصادی به شمار می رود و چنان که ذکر شد هدف اقتصاد سیاسی است (Smith, WN,II.Intro.3). انباشت سرمایه به صورت وسیله ای برای رسیدن به هدف اقتصاد سیاسی باید بهبود یابد. این نیز مستلزم بسیاری صفات اخلاقی همچون تدبیر و ... است که پیش از این ذکر شد (young: P. 166 - 67). افزون بر این، ما در کارهای اسمیت اثر تحلیل گری را می بینیم که برای نقد کارکرد منجر به از خود بیگانگی در اقتصاد تجاری، از چارچوبة اخلاق استفاده می کند. برخی از شدیدترین انتقادهای اخلاقی را که تا آن زمان به وضع موجود جامعه شده بود می توان در ثروت ملل یافت (Alvey, 1998: P. 1433 - 37). اقتصاد اسمیت، دفاعیه ای برای وضع موجود نیست؛ نه از آن تمایز شدید واقعیت ارزشِ اقتصاددانان متأخر که اثبات گرایی را برگزیدند خبری است و نه از گسست اقتصاد و اخلاق (young: P. 5).

اقتصاد در دستان اسمیت در خدمت هدف اخلاقی است. اقتصاد او، «علم اخلاقی» به معنای واقعی کلمه است2 (Ibid: P. 8). نزاع برای تشخیص روح افکار اسمیت برای بسیاری از همراهان این بحث ضرورت دارد. اگر بتوانیم نشان دهیم که تفسیر اثبات گرایانه و مبتنی بر نفع شخصی محدود اشتباه است، موافقان این نگرش ها باید در پی یافتن جای دیگر برای تأیید و حمایت خود باشند و چنانچه ادعا کنند اسمیت راه خطا پیموده، بیانگر تغییری جدی و قابل ملاحظه از موضع رایج در ستودن وی است.

دیدگاه های کلاسیک و نئوکلاسیک اولیه دربارة علم اقتصاد به صورت علم اخلاقی

این بخش، برخی تحولات عمده در اندیشة اقتصادی را از زمان اسمیت تا آغاز قرن بیستم پوشش می دهد. طی این دوره، اقتصاد سیاسی به تدریج با ظهور باشگاه های متخصصان، انجمن ها و مجلات تخصّصی و کرسی های دانشگاهی به صورت رشته ای تخصصی در آمد و همزمان با این تخصصی شدن، نوعی تضییق در قلمرو مباحث رشته روی داد و اقتصاد سیاسی به علم اقتصاد بدل شد. بخشی از علت این تغییرات را می توان در این ادعا جست کرد که تخصصی سازی می تواند آثار بزرگی در اندیشة اجتماعی به بار آورد؛ اما در همان زمان دیدگاه دیگری نیز ظهور یافت که اقتصاد فقط در حال تخصصی شدن نیست؛ بلکه کنار آن به اتخاذ روش های جدید علوم طبیعی همت گماشته است.

در این تلاش بهره گیری از ریاضیات، به طور کامل محوری تلقی می شد. سرانجام طی قرن نوزده، هنگامی که روشن شد محققان دیگر شاخه های علوم اخلاقی قصد اتخاذ روش های علوم طبیعی را ندارند، پتانسیل کافی برای جدایی از این علوم پدید آمد. در موارد بسیاری، نارسایی این روش ها مشخص شد (Keynes, 1973 - 1989: P. 181, 262). تمایزی که میان روش های مورد استفاده در علوم اخلاقی و علوم طبیعی و علم اقتصاد به ظهور پیوست، به درجات متفاوت، تا قرن حاضر استمرار یافت.

با داشتن این پیش زمینة ذهنی، اکنون به ادامة بررسی تاریخی خود می پردازیم. شخصیت سرشناس بعدی پس از اسمیت، توماس مالتوس بود که نظریات اصلی وی بین سال های 1798 و 1834 ارائه شد. وی نخستین استاد اقتصاد سیاسی در انگلستان شد. چنان که از کشیش انتظار است، او علم اقتصاد را علمی اخلاقی تلقی، و به روشنی از سنّت اسمیت پیروی می کرد. اگرچه مالتوس برای دوره ای برجسته ترین چهرة اقتصاد سیاسی بود، پس از مدّتی نه چندان طولانی، با ظهور دیوید ریکاردو که نظریات اقتصادی خود را میان سال های 1810 تا 1823 عرضه کرد، جایگاه وی به چالش کشیده شد. کتاب ریکاردو تحت عنوان اصول اقتصاد سیاسی و مالیات بندی (1817) تأثیر بزرگی بر جای نهاد و زمینة رهبری علمی این رشته را برای وی فراهم آورد.

ریکاردو علم اقتصاد را بیشتر موضوعی فنی می دید تا اخلاقی:

وظیفة اقتصاددانان سیاسی این نیست که نصیحت و توصیه کنند؛ بلکه وظیفه آنان این است که به شما بگویند چگونه ثروتمند شوید، نه این که به شما توصیه کنند ثروت را به راحت طلبی یا تن آسایی را به ثروت ترجیح دهید (Ricardo, 1951 - 1973: P. 338).

برای ریکاردو، موضوع درباره اهداف گوناگون خنثا و بی طرف بود. ریکاردو اقتصاد سیاسی را موضوعی محدود و مضیّق می دید که نتایج آن با استفاده از منطق قیاسی از مجموعه ای فروض انتزاعی و غیرواقعی به دست می آمد (Ibid: vol. 8, P. 181; Sowell, 1974: P. 120, 145 – 46). طبق آنچه در کتاب اصول اقتصاد سیاسی اش اظهار داشته، مسأله اصلی اقتصاد سیاسی عبارت است از توزیع میزان مشخصی از محصول ما بین اجارة زمین (رانت)، سود و دستمزد (Ricardo, vol. 1, P. 5, vol. 8, P. 278). وی به طور ضمنی بیان می کند که اقتصاد سیاسی، علمی دقیق و مشخص همانند ریاضی است (Ibid: vol. 8; Ricardo).3 اگرچه ریکاردو در کتاب خود از ریاضیات استفادة بسیار اندکی کرده است، به اعتقاد یکی از مفسران، تأثیر وی در علم اقتصاد، انقلابی روش شناختی پدید آورد که این رشته را از جایگاه اسمیتی خود دور کرد (Hutchinson, Chap2). نتیجة من در این نقطه از بحث این است که ریکاردو علم اقتصاد را علمی اخلاقی قلمداد نمی کرد (Ricardo, vol3, P. 120 - 3; Halander, 1979: P. 484 - 87).

مالتوس به رغم آثاری که ریکاردو پدید آورد، در مسیر خود به حرکت ادامه داد. او، برخلاف ریکاردو، علل ثروت و فقر ملت ها را موضوع اصلی همة تحقیقات در اقتصاد سیاسی می دانست (Ricardo, vol.7, P. 122). مالتوس قائل است که تلقی ریکاردو از این رشته بسیار محدود است و امکان دارد باعث انحراف آن از علمی که وی همیشه آن را از حیث کاربرد مفیدترین می دانست، به علمی شود که صرفاً در خدمت ارضای حسّ کنجکاوی است (Ibid, vol.8, P. 286). وی در کتاب اصول اقتصاد سیاسی خود (1820) اظهار می کند:

علم اقتصاد سیاسی شباهت بیشتری به اخلاق و سیاست دارد تا به ریاضیات (Malthus, 1986: P. 5, 345).

در سال 1827 در کتاب تعاریفی در اقتصاد سیاسی (Definitions in Political Economy)، به روشنی در خطاب به ریکاردو و پیروانش می گوید:

گاهی اوقات گفته می شود که اقتصاد سیاسی به علم دقیق ریاضیات نزدیک می شود؛ اما من از تصدیق این دیدگاه واهمه دارم؛ به ویژه به سبب انحراف های بزرگی که اخیراً از تعاریف و مکتب آدام اسمیت که به علوم اخلاقی و سیاست بسیار نزدیک تر است، صورت گرفته4 (Ibid: vol. 8, P. 5).

آیا این نگرش روش شناختی بر محتوای اقتصاد مالتوس نیز تأثیر گذاشت؟ رویکرد اخلاقی او در تحلیل ها و توصیه های سیاستی اش اهمیت به سزایی داشت. در اقتصاد سیاسی مالتوس تمایل زمینی وجود داشت که اظهار شد نه تنها بهره وری در کشاورزی بالاتر از صنعت است، بلکه زندگی کشاورزی در روستا نیز از حیث اخلاقی از زندگی شهری برتر است (Hollander, 1996: P. 266).

مالتوس با اشاره به کارخانه های آلاینده ای که در شهرها فراوان است، می گوید:

شهرها مخلّ سلامت و پر از سر و صدا هستند، و به طور خلاصه ناگواراییِ زندگی شهری را باید گونه ای از فلاکت و تیره روزی دانست (Malthus: vol. 1, P. 38, 41, 66 - 67, 442 - 43).

با این مفروضات، این که کدام یک از کشاورزی یا صنعت بخش پیشرو در رشد اقتصادی باشد، فوق العاده اهمیت دارد. چنانچه دومی برگزیده شود، رشد اقتصادی با سلامت اخلاقی طبقات پایین تر تعارض خواهد یافت. وی می گوید:

رشد اقتصادی که به قیمت از دست دادن زندگی سالم و اخلاق به دست آمد، به بهای گزافی خریداری شد (Ibid: vol. 3, P. 430 – 31, 396).5 در نتیجة ارزیابی اش از عواقب اقتصادی، سیاسی و اخلاقی رشد اقتصادی که او در پی آزادسازی تجارت کشاورزی پیش بینی می کرد، مالتوس حمایت گرایی در تجارت را توصیه می کرد. دفاع وی از حمایت گرایی که در دیدگاه هایش دربارة «قوانین غلات» منعکس شده، ناشی از تحلیل پویایی او از فرایند رشد اقتصادی است که با تحلیل ریکاردو کنار زده شده، و آن چنان است که پیامدهای اخلاقی این رشد بر افراد جامعه نیز لحاظ شده. این برای ما بسیار آموزنده است که ریکاردو، مالتوس را به سبب داخل کردن این «پیامدهای اخلاقی» در بحث از یک موضوع فنی، محکوم می کرد (Ricardo, vol. 2, P. 338; Riches, 1996: P. 266).

آن گونه که ما می توانیم ببینیم، دیدگاه مالتوس به طور دقیق در تضاد با دیدگاه ریکاردو است (Redman, 1997: P. 300) و این جدال مهمی در تاریخ علم اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی بود. کینز، مالتوس (و نه ریکاردو) را بخشی از سنت علم انسانی (یا اخلاقی) می داند (Keynes, 1988: P. 135 - 36). وینچ نیز مالتوس را دانشمند اخلاقیِ مسیحی می نامد (Winch: P. 6, 23, 287; Waterman, 1933 - 1997: P. 2).

پس از ریکاردو و مالتوس، جان استوارت میل که آرای او از دهه 1820 تا 1873 مطرح شد، در جایگاه برجسته ترین عالم اقتصاد سیاسی قرار گرفت. متأسفانه چنین به نظر می رسد که نظریات وی به شکل های گوناگون دارای تناقض است و این، کار تفسیر عقایدش را مشکل ساخته. این طور پیدا است که وی در اظهارات روش شناختیِ رسمی و نه در عمل، بیشتر ریکاردویی است (Marshall, 1920: P. 637).

فلسفة علم میل چه بود؟ میل قائل است که «علوم اخلاقی» در مقایسه با علوم طبیعی عقب افتاده اند؛ اما این نقیصه با اعمال روش های علوم طبیعی چنان که به درستی گسترش و تعمیم یابند در آن ها قابل اصلاح است (Mill, 1981 - 1991: P. 833). دیدگاه روش شناختیِ رسمی او علم (آنچه هست) را از هنر (آنچه باید باشد) متمایز می کرد:

وجه امری مشخصة هنر است و آن را از علم جدا می کند. هر آنچه به زبان قاعده و احکام و فرایض باشد و نه در قالب ادعاهایی دربارة مسائل واقع، هنر است (Ibid: P. 243, 312).

درباره بُعد هنر، میل معتقد به آرمان سودگروانة (Utilitarian) افزایش خوشبختی انسان ها است (Ibid: P. 951).

بعد به پیامدهای دیدگاه میل دربارة علم در مورد اقتصاد سیاسی می پردازیم. بیشتر بحث های وی به آن علم اقتصاد سیاسی مربوط می شود که «علم جدا (مجزی)» است؛ اگرچه با فلسفة اخلاق گره خورده (Ibid: P. 316 - 19; Redman: P. 357)؛ اما کنار آن، میل به هنر یا دانشی کاربردی اشاره می کند که مرتبط با علم نظری اقتصاد سیاسی ارتباط دارد. «عالم اقتصاد سیاسی صِرف که هیچ علمی غیر از آن را مطالعه نکرده، چنانچه برای اجرای آن در عمل بکوشد با شکست مواجه خواهد شد» (Ibid: P. 331). دانشی گسترده تر، از سایر علوم، به منظور انجام سیاست گذاری عمومی لازم و ضرور است. بنابر روش شناسی میل، عالِم اقتصاد سیاسی در جایگاه دانشمند (Scientist) محدود به فضای خاص سؤالات علمی در باب «هست ها» است؛ اما در سراسر کتاب اصول اقتصاد سیاسی (ویرایش اوّل در سال 1848)، وی به دیدگاه اسمیت رجوع کرده و بارها از مرز میان علم و هنر می گذرد (Ibid: P. 950; coasts, 1996: P. 84). به علل متعدد نمی توان میل را اثبات گرا دانست. وی معتقد به فارغ از ارزش بودن اقتصاد سیاسی و تمایز اصولی علم و ارزش ها نبود و در نظر، وی علم اجتماعی و اقتصاد سیاسی (کنار یک دیگر) به بهبود وضع انسان ها کمک می کنند (Redman: P. 349).

اقتصاد سیاسی در جایگاه علم، علم تجریدی پیش بینی و کنترل است؛ اما مانند علوم طبیعی، علم دقیق نیست و نمی تواند علمی ناظر بر پیش بینی های اثباتی باشد؛ بلکه صرفاً بر گرایش های انسانی ناظر است (Mill: P. 322; 898; Redman: P. 334 - 39).

میل برای ریاضیات در علوم انسانی، کاربردهایی را مشاهده می کرد؛ چنان که در کتاب اصولش از برخی معادلات و اتحادها استفاده کرده است (Mill: P. 610 - 12, 308 - 9)؛ اما استفاده از ریاضیات باید در محدودة به طور کامل مشخصی باشد (Ibid: P. 620 - 21, 707 - 10, 36, 1862; Hollander, 1985: P. 936 - 44).

سرانجام، میل نخستین کسی بود که مفهوم «انسان اقتصادی» را که در علم اقتصاد سیاسی فرض می شود یک حداکثرکنندة ثروت است، به روشنی تبیین کرد (Mill: P. 321 - 26). انسان اقتصادی، ساده سازی عمدی است که به منظور ساختن نظریه ای دربارة رفتار انسان (در حوزه ای که محوریت با تولید ثروت است) بدان نیازمندیم. این نظریة ساده سازی شده فقط به آن بخش از رفتارهای انسان مربوط می شود که هدف مستقیم یا اصلی آن ها رسیدن به مزیت پولی یا اقتصادی است (Ibid: P. 327, 322 - 27). فرض حداکثرسازی ثروت فقط در یک دامنة مشخص، معتبر است.

آیا اقتصاد سیاسیِ میل در خدمت هدف اخلاقی بود؟ چنان که از بحث پیش گفته می توان دریافت، پاسخ رسمی منفی است؛ اما اجازه دهید به آنچه میل در عمل انجام داد، نظری داشته باشیم. میل در آغاز فصلی دربارة مزدها در کتاب اصول اظهار می کند که اقتصاد سیاسی او درباره این سؤال است:

چگونه معضل دستمزدهای پایین باید اصلاح شود؟ (Ibid: P. 367).

سیاست هایی وجود دارد که می توان برای فائق آمدن بر این معضل و «شر» اجتماعی آن ها را توصیه کرد. میل هنگام بحث از حالت مانایی (Stationary State) (زمانی که بازده سرمایه آن قدر پایین است که سرمایه خالص نمی تواند انباشته شود) که در دورة پایان تاریخ جامعة تجاری قرار دارد، سیاستی را برای بهبود درآمد شهروندان توصیه می کند هنگامی که اکثر اقتصاددانان، به علت پایین آمدن دستمزدها به دنبال افزایش جمعیت، حالت مانایی را پایانی شوم تلقی می کنند.

میل نشان می دهد که این وضعیت، با محدودکردن مدبرانه و وظیفه شناسانة رشد جمعیت قابل اجتناب است (Ibid: P. 753). او در یکی از مقالات خود تا آن جا پیش می رود که ادعا می کند:

اقتصاددانان سیاسی در جایگاه طبقه، «راه خوشبختی» را کشف کرده، و طرحی را پدید آورده اند که به وسیلة آن در فاصلة نسبتاً کوتاهی به مراتب به خوشبختی انسان افزوده می شود (Ibid: P. 758 - 59).

میل به طور قطع، علمی اخلاقی از علم اقتصاد پیش روی ما می گذارد؛ با وجود این، علم اخلاقی او (به ویژه با در نظرداشتن روش شناسی رسمی او) به طوراحتمال به عمق علم اخلاقی اسمیت نمی رسد.

با درگذشت جان استوارت میل، اقتصاد کلاسیک به پایان می رسد. ویلیام استنلی جِوُنز (William Stanley Jevons) که نظریات و افکار عمدة وی در دهة 1870 و اوایل دهة 1880 پدید آمد، یکی از شخصیت های اصلی در انتقال از اقتصاد سیاسی کلاسیک به علم اقتصاد مدرن بود. جونز برای دور ریختن اقتصاد رایجِ جان استوارت میل به طور انقلابی همت گماشت (Jevons, 1970: P. 260). بیشتر انتقاد او متوجة نظریه ارزش کار در اقتصاد ریکاردو و میل بود. در عین حال در بسیاری از موضوعات روش شناختی نیز دیدگاه بسیار جزمی تری از جان استوارت میل داشت (Ibid: P. 71).

جونز مشابهت گسترده ای میان علم اقتصاد و علوم طبیعی می دید؛ بدین سبب تلاش خود را مصروف دستیابی به فیزیک اجتماعی کرد: «همان طور که علوم فیزیکی با روشنی کمتر یا بیشتر، پایه در اصول عمومی مکانیک دارند، اقتصاد نیز باید با ردیابی و استخراج مکانیکِ نفع شخصی و مطلوبیت حاکمیت یابد» (Ibid: P. 50). موضوع کار اصلیِ او، نظریة اقتصاد سیاسی (ویرایش اوّل، 1871)، یک چنین رویکرد مکانیکی و ریاضی به اقتصاد بود. از حیث روش شناسی، این کار یک گام دورتر از میل و نزدیک تر به ریکاردو قرار داشت (Schabs, 1990: P. 138).

جونز تأکید بسیاری بر پایة آماری و ارتقای تکنیک های اقتصاددانان داشت. مشکلات علم اقتصاد به میزان بسیاری به اعتقاد وی قابل حلّ است؛ چرا که یگانه مانع بر سر راه اقتصاد برای تبدیل شدن به «علم دقیق»، فقدان نظام آماری کامل است، و زمانی که این آمار گرد آوری شود، تعمیم قوانین از میان آن ها، از اقتصاد، علمی به دقتِ بسیاری از علوم فیزیکی می سازد (Jevons: P. 84, 175). چیز دیگری که ضرورت دارد، استفاده گسترده از ریاضیات است. در حالی که اقتصاد کلاسیک استفاده بسیار اندکی از ریاضیات می کرد (Redman: P. 217).6 جونز اصرار داشت که اقتصاد، اگر بنا باشد علم باشد، باید علم ریاضی باشد و کوشید اقتصاد را به این سو بکشاند (Jevons: P. 78).

گالبرایت با انتقاد از این گفته اظهار می کند:

ارزش های اخلاقی از درون یک علم ریاضی رخت برمی بندند (Galbraith: P. 125).

اگرچه این ادعای گالبرایت بیش از اندازه مسأله را ساده سازی می کند، در عین حال، دارای برخی مبانی است. زمانی که ریاضیات مورد تأکید قرار می گیرد، از آن جا که مسائل فنی در کانون توجه قرار می گیرد، دستیابی به علم اخلاقی کاری بس دشوارتر می شود.

به هیچ وجه تعجب برانگیز نیست اگر می بینیم جونز احساس می کند که رشتة اقتصاد سیاسی باید به دانش اقتصاد (Economics) یا علم اقتصادی (Economic Science) تغییر نام یابد. در سال 1879 در ویرایش دوم کتاب خود به این نکته اشاره می کند (Jevons: P. 78). این تغییر نام به خودی خود به محدودکردن موضوعات مورد توجه رشته کمک کرد؛ اما تأثیر آن بر دغدغه های اخلاقی بسیار ناچیز بود. لازم است به دو نکتة پایانی دربارة جونز اشاره شود:

اوّل این که او به تمایز شدید تری میان واقعیت ارزش، نسبت به میل، مالتوس و اسمیت معتقد بود. ثانیاً وی به پیروی از میل، نظریة مطلوبیت گرایی اخلاق ها (Utilitarian theory of marals) را پذیرفت با این تفاوت که روایت خاص خود را در مورد آن به کار بست که در واقع به مفهوم نوعی لذت گرایی (Hedonism) بود (Ibid: P. 91; Alvey, 1998: P. 357).

مارشال که آرای خود را از اواسط دهة 1880 تا اواسط دهة 1920 منتشر ساخت، پس از جونز در جایگاه اقتصاددانی برجسته زمام امور را به دست گرفت؛ اما در بسیاری حوزه ها با وی مخالفت ورزید. مارشال را نخستین اقتصاددان نئوکلاسیک برشمرده و بسیاری او را روشمندکننده ای بزرگ دانسته اند (Alrey and Staveley, 1996: P. 356). وی اقتصاددانی جالب توجه است و دیدگاه هایش دربارة ماهیت علم اقتصاد چنان که نشان خواهیم داد، بسیار پیچیده است.

مارشال از خواستة جونز مبنی بر انتخاب نامی جدید برای این رشته حمایت کرد. اقتصاد برای او علمی مجزّا با جنبه های محض و کاربردی است، «و بهتر است به جای اصطلاح اقتصاد سیاسی با اصطلاح علم اقتصاد (Economics) وصف شود» (Marshall: P. 32, 36)؛ پس عجیب نیست که می بینیم مارشال نام اثر اصلی خود را برخلاف اقتصاددانان کلاسیک پیش از خود که از عبارت «اصول اقتصاد سیاسی» استفاده می کردند، «اصول علم اقتصاد» می گذارد. سرانجام از این تغییر نام پیروی، و تقریباً در سطح جهانی پذیرفته شد.

این تغییر نام برای مارشال بخشی از یک جدال گسترده تر بود؛ یعنی استقلال علم اقتصاد از رشتة علومِ اخلاقی و رشتة تاریخ در دانشگاه خود، دانشگاه کمبریج. او نیز همچون جونز قائل بود که علم اقتصاد در واقع بیشتر به علوم طبیعی شباهت دارد «و در جست وجوی جایگاهی در مجموعة علوم فیزیکی است» (Ibid: P. 25).

مارشال در سخنرانی خود به مناسبت نیل به مقام استادی در کمبریج، سال 1885، با این استدلال که آنچه امروز بیش از هر چیز بدان نیاز است، قدرتی برای ریشه یابی و تحلیل رفتارهای مرکبِ ناشی از علل متعدد است، و این قدرت به طور معمول با یک دوره کار جدی در یکی از علوم طبیعی پیشرفته تر حاصل می شود (Marshall, 1925: P. 171; Keyens: P. 220 - 23)، مبارزة طولانی خود را برای استقلال این رشته آغاز کرد. او افرادی را که در رشته های «علمیِ» تحصیل کرده اند دعوت می کند مستقیماً وارد اقتصاد شوند؛ اما از این مسأله اظهار تأسف می کند که گزینه های شایسته ممکن است به سبب «مطالعات متافیزیکی» که مجبورند در «شاخة مطالعات اخلاقیِ (Moral Tripos) بگذرانند، از این کار منصرف شوند (Marshall, P. 171; Keyens: P. 119). سرانجام مارشال در سال 1903، با تأسیس مدرسه و رشتة مستقل اقتصاد و شاخه های وابسته از علوم سیاسی، به آرزوی خود دست یافت7 (Ibid: P. 222).

ممکن است کسی از مطالب مزبور چنین برداشت کند که مارشال مخالف سرسخت علم اقتصاد در جایگاه علم اخلاقی است؛ اما مطلب، اندکی پیچیده تر است. دوباره با بررسی این نکته آغاز می کنیم که چرا مارشال گمان می کرد علم اقتصاد به استقلال بیشتری نیاز دارد. کارکردهای علم اقتصاد عبارت است از «گردآوری، تنظیم و تحلیل واقعیت های اقتصادی، و به کار بستن دانشی که با مشاهده و تجربه کسب شده است برای تعیین معلول های فوری و نهاییِ احتمالیِ علت های گوناگون، و [به پیروی از میل] قوانین علم اقتصاد، جمله هایی هستند که در وجه اخباری بیان می شوند، نه احکام اخلاقی که در وجه امری می آیند». در برخی موارد، مارشال اظهار کرده که ممکن است اقتصاددان در موضوعات عملی به توصیه بپردازد، اما در این حالت وی از موضع «علم» سخن نمی گوید (Marshall: P. 165). به عبارت دیگر، موضع رسمی مارشال، به پیروی از میل، این بود که علم اقتصاد مرتبط با واقعیات است، نه ارزش ها یا سیاست ها. به اختصار نشان خواهیم داد که این، موضع عملی مارشال نبوده است.

مارشال نیز همچون جونز معتقد بود که «زمینة کاری» علم اقتصاد، فرصت های بیشتر و بزرگ تری را برای استفاده از روش های دقیق، در مقایسه با هر یک از دیگر شاخه های علوم انسانی فراهم می کند. «اقتصاد دقیق تر از هر یک از دیگر رشته های علوم انسانی است»؛ بدین سبب داشتن تحصیلاتی در ریاضی برای اقتصاددان بسیار مفید است (Marshall: P. 644; Staveley & Alvey, 1996: P. 375).

در عین حال، در علومی مانند اقتصاد که با انسان مرتبط است.دقت به میزان کمتری در مقایسه با علوم طبیعی قابل دستیابی است (Marshall: P. 36). اقتصاد به «انسان آن چنان که هست» می پردازد و به طور عمده با آن انگیزه هایی سروکار دارد که با بیشترین قدرت و ثبات رفتار انسان را در بخش کسب و کار زندگی اش تحت تأثیر قرار می دهند (Ibid: P. 22, 12). در این قلمرو می توان انگیزه های کسب و کار را با داشتن رویکردهایی به دقت، اندازه گرفت. در واقع آن دسته از آن ها که در کارکردنِ ماشین آلات «علمی» با آن ها، تا حدود بیشتری رام شدنی هستند (Ibid: P. 12 - 13).

مارشال به رغم دلبستگی خاص به علوم طبیعی، ملاحظات بسیار مهمی درباره کاربرد ریاضیات در اقتصاد داشت و متعاقب همین ملاحظات، نمودارها و بیان جبری مسائل را به پاورقی ها و ضمایم منتقل کرد. او در نامه ای به اقتصاددانی دیگر، روش خود در پرداختن به علم اقتصاد را چنین وصف می کند:

1. از ریاضیات به صورت یک زبان تندنویسی استفاده کن نه به صورت موتور تحقیق؛ 2. تا زمانی که به نتیجة کامل نرسیده ای، از فضای آن خارج نشو؛ 3. آن ها را به انگلیسی (بیان وصفی و غیرریاضی) ترجمه کن؛ 4. آن گاه شواهد و مثال هایی بیاور که در زندگی واقعی دارای اهمیت هستند؛ 5. ریاضیات را بسوزان؛ 6. اگر در انجام 4 موفق نشدی، 3 را بسوزان. این آخری را من خود بارها انجام داده ام» (Marshall, 1925: P. 427, 419 - 21, 427 - 29).8

مارشال هم در مفهوم رسمی و مضیّقِ قلمرو «علم اقتصاد»، و هم در میزان کاربرد محدود ریاضیات در این رشته از جان استوارت میل پیروی می کند.

واپسین نکته ‎این است که آیا اقتصاد مارشال، در عمل، در خدمت هدفی اخلاقی بود یا خیر. مسأله آن طور که مارشال آن را می دید، از این قرار بود که هیچ مرز دقیقی میان علم و هنر وجود ندارد (Marshall: P. 31). وی پس از تعریفِ آنچه دانش اقتصادی را تشکیل می دهد، به شرح فهرست دیگری از مسائل عملی می پردازد که «اگرچه جای آن در بخش بزرگ تری خارج از دامنة دانش اقتصادی است، در پس زمینة ذهن اقتصاددان انگیزة نیرومندی برای کار وی فراهم می کند» (Ibid: P. 34). این فهرست، بسیار جالب توجه است. برخی از مسائل مطروحه در آن عبارت است از: «چگونه باید عمل کنیم تا محاسن آزادی اقتصادی را (چه در نتایج نهایی آن و چه در فرایند پیشرفت آن) افزایش داده، مضار آن را کاهش دهیم با این فرض که توزیع ثروت متعادل تری مطلوب ما باشد؟ این هدف تا کجا توجیه کنندة ایجاد تغییرات در نهاد مالکیت یا اعمال محدودیت به شرکت ها و بنگاه های خصوصی خواهد بود. حتی زمانی که احتمال کاهش ثروت کلّ به دنبال این اقدام ها برود؟» (Ibid).

مارشال در امتداد سیر خود در کتاب اصول اقتصاد با چنین موضوعات هنجاری درگیر می شود. کنار «علم اقتصاد» از سیاست و هنر نیز در این اثر بحث می شود (Ibid: P. 660 - 61). مارشال بدون این که اثبات گرا باشد، احساس می کند می تواند در کتاب خود، از بی پروایی و بی رحمی «قانون فقیران» که به آن رنگ عطوفت زده اند (و قوای اخلاقی و فیزیکی انگلیسی ها را تحلیل برده است) سخن به میان آورد (Ibid: P. 9, 594 - 5). چنان که مارشال، مدافع بازارهای آزاد و برانداختن چنین قوانینی بود، با این کار افزایش قوای اخلاقی و فیزیکی جامعه را ترویج می کرد. در پایان به نگاه اخلاقی او در سخنرانیِ آغاز کرسی استادی اش توجه کنید:

آرزوی بزرگ من و تلاش خستگی ناپذیر من در جهت افزایش تعداد افرادی با ذهن های باز و قلب های گرم است که دانشگاه کمبریج آنان را به سراسر دنیا می فرستد تا با صَرف حداکثر توان خود با رنج های اجتماعی پیرامون خود به مبارزه برخیزند (Marshall: P. 174).

به طور خلاصه، در کلمات مارشال لحنی اخلاقی وجود دارد که خود را نشان می دهد و قابل استتار نیست (Keynes: P. 200 - 201). نتیجه گیری من این است که اقتصاد برای او علم ریاضی و اخلاقی بود؛ البته گالبرایت این آمیختگی را قابل قبول ندانسته است؛ اما جانشینان مارشال به زودی پس از او نمودارها و ریاضیات را از پاورقی ها به متن منتقل کردند. افزون بر این، از آن جا که لحن اخلاقی مارشال جزء تام و منسجمی از فهم اصول اقتصاد نئوکلاسیک نبود، دغدغه های اخلاقی نیز از لابه لای آن حذف شدند.

در این بخش نشان دادیم که نزاع های جدی میان نظریه پردازان اقتصادی دربارة ماهیت این رشته وجود دارد. جدال میان مالتوس و ریکاردو، جونز و میل، و مارشال و جونز مؤید این است که وضعیت اقتصاد در جایگاه علم اخلاقی، پیوسته در حال تغییر بوده است. اگرچه طی دوره های گوناگون، فراز و نشیب هایی را می توان مشاهده کرد، علم اقتصاد، دست کم تا حدود یک قرن قبل، نسبتاً علمی اخلاقی باقی ماند.

افول اقتصاد در جایگاه دانشی اخلاقی پس از مارشال

در این بخش به طور اختصار اختصار به چند نکته دربارة افول علم اقتصاد در مقام علم اخلاقی اشاره خواهیم کرد. با وجود محدودیت های ویژه نمی توان به طور کامل به همه آن ها پرداخت.

در اواخر قرن نوزدهم، حتی با وجود ایفای نقش مارشال همچون رهبر میسیونرهای اقتصادی، جریان غالب علم اقتصاد به سبب فقدان بارز دغدغه های اخلاقی، از جانب اُمانیست ها مورد نقد جدی واقع شد. چنان که کوتس تحلیل می کند، علم اقتصادِ آن روز در سطحی گسترده تر به دنبال معرفی ابعاد غیرانسانیِ انسان در جایگاه مظهر و تجلی کامل وی بود، و خواستِ رویکردی انسانی تر به مسائل اقتصادی و اجتماعی، رویکردی که ملاحظات اخلاقی را به صورت همه جانبه در نظر بگیرد، موضوعی تکراری در ادبیات آن روز شمرده می شد (Coast: P. 80; Marshall: P. 39). اگرچه انحراف علم اقتصاد از علم اخلاقی به طور کامل آشکار بوده و محکوم می شد، تأثیر این جمله ها بسیار اندک بود. حال ببینیم ظهور و بروز این انحراف طی صدسالة گذشته چگونه بوده است.

اجازه دهید با تمایز واقعیت ارزش آغاز کنیم. روش شناسی جان استوارت میل و دیگران که آنچه را دانش اقتصادی انجام می داد تعریف می کرد، با قدرت بیشتری پذیرفته شد. متعاقب این تغییر در روش شناسی، در عمل نیز دغدغه های اخلاقی از متون اقتصادی حذف شد. نقش عنصر اثبات گرایی این جا قابل ملاحظه است. کارهای اثبات گرایانه رابینز (Robbins, 1936) و فریدمن (Friedman, 1953) در زمینه روش شناسی بسیار تأثیرگذار بود. در رویکرد رابینز به اقتصاد اثباتی، مقایسة میان فردی، رضامندی امری ذهنی تعریف، و خارج از قلمرو علم اقتصاد دانسته می شد. این نکته نه تنها بر اقتصاد رفاه، بلکه به طور کلّی بر ماهیت اخلاقی علم اقتصاد نیز تأثیری منفی گذاشته است (Robbins, 1991: P. 100 - 102). با وجود این که طبق آموزه های اسمیت، دست کم برخی از ترجیحات وجود دارند که می توان آن ها را بررسی، و در فهرستی از فضیلت ها طبقه بندی کرد، امروزه گفته می شود که ترجیحات «داده شده» و از پیش تعیین شده هستند.

ما مجاز به تحقیق در این باره نیستیم که چگونه این ترجیحات شکل گرفته اند؛ مقایسه های میان فردیِ ترجیحات نیز ممنوع است (Boulding: P. 119). بدین صورت چیز فراوانی از میراث اسمیت نمی ماند. از آن جا که اقتصاددانان هنوز به این گرایش دارند که از موضوعات روش شناختی، ناخوانده بگذرند، تمایز میان موضوعات دستوری و اثباتی به شیوه ای روزمره و تکراری در نخستین کلاس یا در دروس نخست از دروس مقدماتی رشتة اقتصاد مورد اشاره قرار می گیرد. این تصور القا می شود که اقتصاد با واقعیت ها سروکار دارد و ابزارهای لازم برای اهداف را دیگران ارائه می کنند. سولو می گوید:

بین سال های 1940 و 1990 اقتصاد به یک موضوع فنی خود هوشیار (Self - Consciously) بدل شد (Solow, 1997: P. 42).

بدین ترتیب، اقتصاددانان به درستی تکنیسین شناخته شدند. با این حال، تکنیسین های چندان قابل و ماهری نبودند. فرض حداکثرسازی مطلوبیت به حداکثرسازی ثروت تبدیل شد و این نیز سرانجام به اتخاذ «آزمندی» به صورت فرض عملیاتی اقتصاد خرد انجامید (Kreps: P. 59). افزون بر این، اقتصاددانان تندرو مکتب شیکاگو برای گسترش الگوی تحلیل اقتصادی در مطالعة حوزه هایی فراوان کوشیدند که تاکنون مرسوم نبود؛ (همان حوزه هایی که میل و دیگران ممنوع اعلام کرده بودند) همانندِ اقتصاد جرم، ازدواج، خودکشی، فرزندخواندگی و غیره (Duhs).

ثانیاً تغییرات مهمی در نقش ریاضیات در اقتصاد صورت گرفت. دیدگاه جونزی به تدریج غالب شد و استفاده از ریاضیات در اقتصاد رشد سرسام آوری یافت. اقتصادسنجی جزء ضرور بیشتر رساله های دکتری در آمد (Solow: P. 40 - 47). راگنار فریش (Ragnar Frisch)، برنده جایزه نوبل سال 1970، یکی از کسانی بود که وظیفة کاری آماری را که جونز مطرح کرد، بر دوش گرفته بود. وی می گوید:

استنلی جونز (1882 1835) ریاضیدان و اقتصاددان انگلیسی رؤیای روزی را می دید که بتواند دست کم بخشی از قوانین و نظم های اقتصادی را کمّی کند. امروز با دستاوردهای اقتصادسنجی این رؤیا به واقعیت پیوسته است (Frisch, 1981: P. 2 - 3).

ادعای این که اقتصاد، علمی ریاضی (یا طبیعی) است، به طور معمول مقرون با توسعة اقتصادسنجی است. فریدمن با توجه به ظرفیت علم اقتصاد برای انجام پیش بینی های درست گفته است: علم اقتصاد، دقیقاً به همان معنا که در هر یک از علوم فیزیکی مقصود است، علم «عینی» است یا آن که می تواند باشد (Friedman: P. 4). دیدگاه های متعادل میل و مارشال در باب نقش ریاضیات و ظرفیت پیش بینی دقیق در اقتصاد کنار گذاشته شده است. مهم تر این که رفته رفته، علم اقتصاد ریاضی گونه جایگزین منطقیِ دانش اخلاقی اقتصاد تلفی شد. ریاضیات در این مبارزه پیروز شد و پیروزی هایش در دیگر صحنه ها نیز همچنان ادامه دارد.

ثالثاً مکتب اثبات گرایی، این مفهوم را که علم اقتصاد در خدمت هدف اخلاقی است، رد کرده. حتی فلسفة اخلاق نیز از جمله مکتب اصالت فایده که به طور گسترده در این رشته مورد پذیرش بود، به وسیله اثبات گرایی کنار گذاشته شده است. محدود و باریک کردن موضوعات و میدان نگاه رشته قابل ملاحظه است. این نکته در برنامة آموزشی هر یک از دانشکده های اقتصاد مشاهده می شود. در همین جهت، گرایش های جدید اقتصاد اطلاعات و نظریة بازی ها که به طور عمده بر ریاضیات مبتنی هستند، شکل گرفته و در مقابل تاریخ اقتصادی و تاریخ عقاید اقتصادی حذف شدند (Barber, 1997: P. 93 - 94; Kreps: P. 68 - 69).

این تحولات در برنامة آموزشی منعکس کنندة تغییرات در آن چیزی است که آموزشِ «ضرور و اساسی» در این رشته تلقی می شود. چیزی که به ویژه بسیار نگران می کند، مهجورشدن تاریخ عقاید اقتصادی در جایگاه بخشی از برنامة آموزشی تحصیلات تکمیلی اقتصاد است؛ زیرا این، یکی از حوزه هایی است که به احتمال فراوان بحث اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی، در آن مطرح می شود؛ پس به هیچ وجه تعجب برانگیز نیست اگر می بینیم در آثار نئوکلاسیک جدید هرگز نامی از اخلاق برده نمی شود. در موارد نادری هم که بحثی از آن می شود، در بحث آثار و صرفه های خارجی، دفاعی از اخلاق دیده نمی شود.9 فقط اخلاق شیوه ای از شیوه های متعدد «داخلی کردن آثار خارجی» (Mankiw, 1998: P. 207) است. زمانی که تمام دغدغه های اخلاقی زدوده شود فقط محاسبة عقلایی باقی می ماند که همان طور که اشاره شد، به سادگی قابل ترجمه به «آزمندی» است.

سرانجام انسان با مطالعة آثار اقتصاددانان بزرگ درکی کلّی از «احساس» آنان درباره این رشته به دست می آورد. بخشی از این مفهوم نامحسوس را می توان از رویکرد آنان به ریاضیات به دست آورد. به نظر کینز «تئوری اقتصاد سیاسیِ» جونز بسیار ساده، روشن و روان است؛ چنان که گویی بر سنگ حک شده؛ در حالی که بیان مارشال همانند بافتن با پشم است (Keynes: P. 131). رابطة مشابهی میان کار جونز و رویکرد انعطاف ناپذیر ریکاردو وجود دارد. ذوق و ادراک لطیف نوعی پیش نیاز برای ورود به مباحث اخلاقی است. اگر کسی این جنبه را در ارزیابی خود لحاظ کند، به نظر من چنین است که اقتصاددانان امروز بیشتر شبیه جونز و ریکاردو هستند تا اقتصاددانان اخلاقی همچون اسمیت، مالتوس، میل و مارشال.

در این بخش کوشیدم نشان دهم که طی یک قرن گذشته علم اقتصاد بیش از پیش محدود و کوچک شد (البته به استثنای «توسعه طلبان» مکتب شیکاگو). همچنین گرایش روش شناختی نیرومندی به سمت اثبات گرایی وجود داشت و این روند تا به امروز ادامه دارد. استفاده از ریاضیات به شیوه ای مبتکرانه رایج شد. افزون بر آن، موضوعات اخلاقی به حاشیه رانده یا در بیشتر مواقع به طور کلّی نادیده گرفته شدند.

نتیجه گیری

پس از نکات مقدماتی، در بخش اوّل تاریخچه ای از دانش اقتصاد پیش از آدام اسمیت ذکر شد و نشان دادم که به طور عمده (به استثنای مکتب سوداگری) اقتصاد بخشی از فلسفة اخلاق دانسته می شد. در بخش دوم مؤلفه های تفسیر جدید آرای اسمیت را بیان کردم که نشان می داد اسمیت از بسط دهندگان علم اقتصاد در جایگاه علم اخلاقی بوده است. در بخش سوم مقاله نیز نشان داده شد که حتی پس از اسمیت تا اوایل قرن بیستم، تعدادی از نظریه پردازان برجستة اقتصاد، یا در نظریه و یا در عمل، آن را علمی اخلاقی می دانسته اند. در بخش چهارم، شرح مختصری از افول اقتصاد در مقام علم اخلاقی ارائه شد. عامل کلیدی در این جریان، ظهور و تأثیر اثبات گرایی بود. دیدگاه جدید انفصال اقتصاد از علوم اخلاقی و به ویژه خود اخلاق، برای بخش معظم تاریخ این رشته امری غریب و ناآشنا است.

من با آمارتیا سن، برندة بُهت آفرین جایزه نوبل اقتصاد در سال 1998 موافقم که «ماهیت علم اقتصاد به واسطة فاصله ای که میان اقتصاد و اخلاق پدید آمده، دچار فقر بنیادی شده است » (Sen, 1987: P. 7). به نظر می رسد برخلاف سنتی که از زمان مارشال مرسوم شده است، سن گمان می کند که اقتصاد می تواند همزمان دانش ریاضی و اخلاقی باشد. این مسأله می تواند زمینه ای برای بازاندیشی جدی در نحوة آموزش علم اقتصاد باشد. امید است نشریات تخصصی بتوانند نقش مؤثری در واداشتن صاحب نظران به تأملی دوباره دربارة ماهیت اخلاقی علم اقتصاد ایفا کنند.

منابع و مأخذ

1. Alvey, James E. "Adam Smith's View of Moral Education in commercial Society," in Proceedings of the Joint conference of The Australasian Political Science Association And European Union Studies Association of New Zealand, Christchurch, New Zealand. September 28 – 30, 1998, vol. l, ed.

2. ________, "Adam Smith's Moral Justification for Free Enterprise: Economic Growth," Asian Economices 67 (1988).

3. ________, "Adam Smith's Three Strikes Against commercial Society," International Journal of Social Economics 25, 9 (1998).

4. ________, and Staveley Richard, "The Value Assumptions Underlying Marshall's Principles of economics," in Alfred Marshall: Critical Assessments, 8 vols., ed. J. C. Wood (London: Routledge, 1996)

5. ________, "Stanley Jevons: A Centennial Assessment," in William Stanley Jevons: Critical Assessments, 3 vols., ed. J. C. Wood (London: Routledge, 1988).

6. As Quoted in R. L. Meek, D. D. Raphael, and P. G. Stein, "Introduction," in Adam Smith, Lectures on Jurisprudence, ed. R. L. Meek, D. D. Raphael, and P. G. stein (Oxford: Oxford University Press, 1978).

7. Barber, William J. "Reconfigurations in Americ Economics: A General Practitioner's Perspective," Daedalus 126, 1 (1997).

8. Bianchini, Amber, Jill Dolby, and Martin Holland (Christchurch: APSA/EUSANZ, 1998).

9. Boulding, Economics As a Science.

10. Canterbury, E. Tay, The Literate Economist (New York: Harper Collins, 1995).

11. Chapter, I. H. Rima's Development of Economic analysis (Homewood: Richard D. Lrwin, 1972) is entitled "adam Smith: from Moral Philosophy to Political Economy."

12. Coats, "Utilitarianism. Oxford Idealism and Cambridge Economics," 80. See also Marshall, Principles of Economics (8th ed).

13. Drakopoulos, S.A. "Origins and Development of the trend Towards Value-Free Economics" Journal of the History of Economic Thought 19,2.

14. Duhs, Alan, "five Dimensions of the Interdependence of Philosophy and Economics Integrating HET and The History of Political philosophy," International Journal of Social Economics 25, 10 (1998).

15. Fitzgibbons, Athol, "The Moral Foundations of the Wealth of the Nations,".

16. ________, Adam Smith's system of Liberty, Wealth, and virtue; and "the Moral Foundations of The Wealth of Nations," International Journal of Social Economics 24, 1/2/3 (1997).

17. ________, Keynes's vision ()Oxford: Clarendon Press, 1988)

18. Friedman, Milton and Rose Friedman, Free to choose (Harmondsworth, UK: Penguin, 1980).

19. Friedman, Milton. Essays in Positive Economics (Chicago: University of Chicago Press, 1953).

20. Frisch, Ragnar, "From Uropian Theory to Practical Applications: The Case of Ecomometrics," American Economic Review 71, 6 (1981) This Vas originally Delivered ad the 1970 Nobel Prize lecture.

21. Galbraith, John K. A History of economics (London: Hamish Hamilton, 1987).

22. Gordan, Barry, Economic Analysis Before Adam Smith (London: Macmillan Publishing Company, 1975).

23. Hamouda, O. F. and Price B. B, "The Jutice of the just price," The European Journal of the History of Economic Thought 42, 2 (1997).

24. Hausman, M. Daniel and McPherson S. Michael, "Taking Ethics Seriously: Economics and Contemporary Moral Philosophy," Journal of Economic Literature 31 (1993).

25. Hollander, Smuel, The Economics of David Ricardo (Toronto: University of Toronto Press, 1979.

26. Hutchison, T. W. on Revolutions and Progress in Economic Knowledge (Cambridge: Cambridge Univercity Press, 1978).

27. Jevons, The Theory of Political Economy, 84, Emphasis added.

28. Kenneth, E. Boulding, Economics As a Science (New York: Mc Graw Hill, 1970).

29. Keynes, John Maynard, the Collected Writings of John Maynard Keynes, 30 vols., ed. D. 30. E. Moggridge and E. Johnson (London: Macmillan Publishing Company, 1973 – 1989).

31. Kreps, M. David, "Economics: the Cuttent Position," Daedalus 126, 1 (1997).

32. Kurt, Rothschild W. Ethics and Economic Theory (Aldershot, UK: Edward Elgar Publishing Company, 1993).

33. Langholm, Odd, Price and Value in the Aristotelian Tradition (Berlin: Universitetsforlaget, 1979).

34. Malthus, Thomas R. the works of Thomas Robert Malthus, 8 vols,. Ed. E. A. Wrigley and David Souden (London: Pickering and Chatto, 1986).

35. ________, "The Present Position of Economics," Emphasis Added. Samuelson and Nordnaus suggest that the "cool head" is linked to the "positive econimcs analysis" and the " warm heart" to the "normative value judgments." Paul A. Samuelson and William D. Nordhaus, Microeconomics, 16th ed. (Boston: Lrwin McGraw-Hill, 1998), 16, note.

36. ________, "The Present Position of Economics," Marshall Alfred, Principles of Econimics, 9th ed., ed. C. W. Guillebaud (London: Macmillan Publishing Company, 1961 [orig. pub. 1890]).

37. ________, Correspondence With Professor a. L. Bowley, in Memorials of Alfred Marshall, ed. A. C. Pigou (London: Macmillan Publishing Company, 1925).

38. ________, Principles of Economics 8th ed. (London: Macmillan Publishing company, 1920 [orig. pub. 1890])

39. Mankiw, Gregory N., Principles of Microeconomics (fort Worth: Dryden Press, 1998).

40. Marshall, Alfred, "The Present Position of Economics," in Memorials of Alfred Marshall, ed. A. C. Pigou (London: Macmillan Publishing company, 1925).

41. Marwell, Gerald and Ames, Ruth, "Economists Free Ride, Does Anyone Else?" Journal of Public Economics 15 (1981).

42. Mil,l John Stuart, collected Works of John stuart Mill, 33 vols., ed. J.M. Tobson (Toronto: University of Toronto Press, 1981 – 1991).

43. Redman, Deborah, The Rise of Political Economy As a Science (Cambridge, Mass,:The MIT Press, 1997).

44. Ricardo, David, The Works and Correspondence of David Ricardo, 11 vols., ed. Piero Sraffa and M.H. dobb (Cambridge: Camberidge Univesity Press, 1951 – 1973).

45. Ricardo, Strangely, directly applied conclusions from his abstact models to policy advice.

46. Riches and Poverty (Cambridge: Cambridge University Press, 1996).

47. Robbins, Lionel,The Nature and Significance of Economics science (London: Macmillan Publishing company, 1936 [srig. Pub. 1932]).

48. ________, The Nature and Significance of Economic Science: and J. Bl Daves, "Keynes's View of Economics As a Moral Science," ind Keynes and Philosophy, ed. Bradley W. Bateman And John B. Davis (Aldershot, UK: Edward Elgar Publishing company, 1991).

49. Robert, Frank H., Golovich D. Thomas, and Denise T. Regan, "does Studying Economics Inhibit Cooperation?" Journal of Economic Perspectives 7, 2 (1993).

50. Solow, Robert M, "How Did Economics Get That Way and What did It Get?" Daedalus 126, 1 (1997).

51. Ross, Ian S. The Life of Adam Smith (Oxford: Clarendon Press, 1995),

52. Schabas, Margaret, A World Ruled By Mumber (Princeton: Princeton University Press, 1990).

53. Sen, Amarty, On Ethics and Economics (Oxford: Basil Blackwell, 1987).

54. SM, The Theory of Moral Sentiments, ed. D.D. Raphael and A. L. Macfie (Oxford: Oxford University Press, 1979 [orig. pub. 1795]), VII.ii.3.15. Hereafter referred to as TMS.

55. Smith, Adam, An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, ed. R. H. Campbell and A. S. Skinner (Oxford: Oxford Yniversity Press, 1976 [orig. Pub. 1776]), Book IV. Hereafter Referred to as WN.

56. ________, The correspondence of Adam Smith, 2nd ed., ed. Emest C. Mossner and Ian S. Ross (Oxford: Oxford University Press, 1987).

57. ________,"saw no purpose for [mathematics] in his system." Redman, The Rise of Political Economy as a science, 217.

58. Smith, Richard Temple, "Moral Foundations of a Nation's Wealth: Adam Smith in the Classroom," fifth Annual Teaching Economics Conference, July 3 - 4, 1997, Toowoomba, Australia.

59. Sowell, Thomas, Classical Economics Reconsiderd (Princeton: Princeton University Press, 1974).

60. Staveley, Richard and Alvey, James E. "The Philosophical Assumptions Underlying Marshall's Economics," in Alfred Marshall: Critical Assessments, 8 vols., ed. J. C. wood (London: Routledge, 1996).

61. Stigler, George, The Economist As Preacher (Oxford: Basil Blackwell, 1982) and athol Fitzgibbons, Adam Smith's system of Liberty, Wealth, and Virtue (Oxford: clarendon Press, 1995).

62. Unlike, Throughout, "the perspective of modern positivism which still dominates the methodological views of mainstream economics," in Young's interpretation, Smith's economics "precluded neither normative inquiry nor normative conclusions." Ibid.

64. Uoung, Jeffrey T. Economics as a Moral Science: The Political Economy og Adam Smith (Cheltenham, UK: Edward Elgar Publishing Company, 1997).

63. Waterman, A. M. C. "Reappraisal of Malthus the Economist, 1933 – 1997, "History of Political economy 30, 2 (1998)

64. William Stanley Jevons, the Theory of Political Economy, ed. R. D. C. Black (London: Penguin, 1970 [orig. pub. 1871])

65. Yezer, M. Goldfarb, Robert S. and Poppen, Paul J. "Does Studying Economics Discourage Cooperation? Watch What We Do, Not What We Say or How We Play," Journal of Economic Perspectives 10, 1 (1996).

_________________________

* استاد دانشگاه ماسِی نیوزیلند.

** دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق.

1-در این مطالعه، مقصود از «سواری مجانی»، کمک نکردن فرد به تهیة کالای عمومی است. به رغم این که وی در بهره مندی از منافع آن کالای عمومی مستثنا نیست. فرضیه «سواری مجانی» مبتنی بر این ادعا است که در چنین وضعی، کمک کردن داوطلبانه امری غیرعقلانی است.

2- به تعبیر یانگ، اقتصاد آدام اسمیت (برخلاف نظرگاه اثبات گرایی جدید که هنوز سیطرة خویش را بر دیدگاه های روش شناختی اقتصاد جریان غالب حفظ کرده است) نه مانعِ تحقیق هنجاری و نه رادع نتایج هنجاری است.

3- ریکاردو به شیوه ای تعجب برانگیز نتایج حاصل از مدل های انتزاعی خویش را در توصیه های سیاستی به کار می بست.

4- چنان که ساموئل هولاندر در کتاب خود تحت عنوان اقتصاد توماس روبرت مالتوس ذکر می کند که مالتوس نقشی هرچند اندک برای ریاضیات در اقتصاد سیاسی قائل بود.

5- وینچ می گوید: مالتوس از این بیم داشت که رشد اقتصادی در مقابل بهایی بسیار گزاف به دست آید. کاهش امنیت ملّی، افت بهداشت، بی ثباتی، فساد و فلاکت. این دغدغه سرچشمه گرفته از اعماق تفکر اخلاقی است که مالتوس در صدد پیوندزدن آن به اقتصاد سیاسی بود.

6- رِدمن معتقد است که اسمیت در نظام خود هیچ کاربردی برای ریاضیات ترسیم نکرده بود.

7- امروزه دپارتمان های اقتصاد اغلب در دانشکده های امور اداری و بازرگانی (Business Schools) یافت می شوند و نه در دانشکده های علوم انسانی.

8- با این حال، بخش عمده ای از کارهای مارشال شامل موضوعات به طور کامل انتزاعی بود که قابلیت به کار بستن در جهان خارج را نداشتند.

9- اثر خارجی، مربوط به مواردی است که میان هزینه خصوصی و هزینه اجتماعی یا بین منفعت شخصی و منفعت اجتماعی تضاد و تعارض پدید می آید.