کتابهای نگاشته شده درباره حج، شامل رشتهها و موضوعات مختلف است; بخش عمدهای از آن، در حوزه فقه حج نگاشته شده که در دو محور است، یکی «مناسک حج» و دوم «آداب زیارت اماکن مقدس». رشته دیگر، مربوط به نگاشتههای تاریخی است که در حول وحوش تاریخ حرمین شریفین و اماکن موجود در این دیار است و کهنترین کتابها; در این قسمت «اخبار مکه فاکهی» و «اخبار مکه ازرقی» و در مورد مدینه; «تاریخ المدینة المنورة» از ابن شبّه است. صدها کتاب و رساله دیگر در تاریخ این دو شهر نوشته شده که به احتمال، چنین میراثی را در باره هیچ شهری از شهرهای برجای مانده آن عصر نمیتوان یافت.
بخش سوّم سفرنامه نویسی است. میتوان ادعا کرد که یکی از مهمترین سوژهها برای نگارش سفرنامه در گستره ادبیات جهانی، سفر به خانه خدا در شهر مکه معظمه بوده وهست. در طول تاریخ، میلیاردها انسان برای انجام فریضه حج راهی این سرزمین مقدس شده و در کنار خانه خدا و در مشاعر مقدس به عبادت میپردازند. تقریباً بدون استثنا، تمامی این زائران در طی این سفر، به مدینه منوره نیز مشرف میشوند و به زیارت حرم رسول خدص ـ و قبور امامان و بزرگان از صحابه در قبرستان بقیع میروند. این سفر روحانی، برای هر مسافری که قدم در این سرزمین میگذارد، خاطرهای است فراموش ناشدنی ومسافرین دیار تا پایان عمر به یاد خاطرات این سفر زندگی میکند و آن را نقطه اوج در زندگی معنوی خود میداند.
از دیر باز این خاطرات به نگارش نیز در میآمده است. بسیاری از جغرافیدانان قرون نخست هجری در طی همین سفر بود که یادداشتهای مهمی را از جهان اسلامی آن روزگار فراهم آورده و در اختیار جامعه علمی قرار میدادهاند.
کهنترین سفرنامه، کتاب پرارج ناصر خسرو قبادیانی عالم اسماعیلی مذهب است که مملو از آگاهیهای گرانبها، از درخشانترین دوره تمدن اسلامی است. در دورههای بعد، نوشتههای ابنبطوطه و ابنجبیر به عنوان سفرنامههای شاخص مطرح شد، در حالی که در کنار آنها سفرنامههای دیگری نیز وجود داشت و دارد که در آن حد از جامعیت نیست.
در حوزه ادبیات فارسی، که زبان دوم مسلمانان در طی چهاردهقرن بوده، آثاری در زمینه ادبیات حج نوشته شده است. جدای از سفرنامه ناصرخسرو و چند رساله کوتاه، عمده آنچه در ادبیات سفرنامهنویسی حج در ادب فارسی در دست است، مربوط به دوره صفویه وعمدتا مربوط به دوره قاجار است. کاروانها حج ایرانی که معمولا از راه عتبات و از راه جبل به حج مشرف میشدند، سختیهای فراوانی را در این راه تحمل میکردند. در این دوره تاریخی، با رشد فرهنگ عمومی مردم، شمار بسیاری از حاجیان، از طبقات فرهنگی جامعه; اعم از روحانی و غیره روحانی بودهاند. که بعضی به کار نگارش سفرنامه میپرداختند.
بخش مهمی از این سفرنامهها، تجربههای سفر و آگاهیهای جغرافی و تاریخی است که به قصد راهنمایی مسافران بعدی به نگارش درمیآمد. در این سفرنامهها، مسأله عمده، توصیف منازل میان راه از یک سو و توصیف اماکن مقدس از سوی دیگر است. اجتماع عظیم حج از نژادهای مختلف با زبانهای متفاوت و نیز مذاهب گوناگون، تازههای فراوانی را برای یک سفرنامهنویس فراهم میکرد. هر یک از این گوناگونیها و تفاوتها سوژهای بود برای نگارش سفرنامه. برخی از دولتمردان قاجاری که به تبع سفرنامهنویسی اروپاییها، به کار نوشتن سفرنامه پرداختند، معمولا بجز سفر به مکه و مدینه، راهی دمشق، فلسطین، مصر، عثمانی و روسیه و حتی هند و ژاپن میشدند و سر جمع کتابی با اطلاعات گسترده ارائه میکردند. در این بخش از سفرنامهها، توصیف زندگی اجتماعی و تمدنی این جوامع، برای این افراد بسیار اهمیت داشت; بویژه با توجه به تحولات جدید تمدنی، و در مقایسه وضع ایران با عثمانی و مصر و سایر مناطق، آثار مزبور میتواند مأخذی برای بررسی تاریخ نوگرایی در میان دولتمردان و فرهیختگان ایرانی در عصر قاجار باشد.
در این میان سفرنامههای منظوم نیز خود جایگاه ویژهای دارد. از مهمترین این آثار، کتاب فتوح الحرمین محیی لاری در قرن دهم و سفرنامه منظوم یک بانوی اصفهانی در قرن دوازدهم هجری است. نمونههای دیگری نیز وجود دارد که در ادامه از آنها یاد شده است.
علاقه ایرانیان شیعه مذهب به این مکانهای مقدس، نشان از خلوص مذهبی و دینی آنها دارد. از مقایسه میان سفرنامههای فارسی و عربی که در اینجا فراهم آوردهایم، روشن میشود که علی رغم محدودیت شمار حاجیان ایرانی، سفرنامه حجّ بسیاری به زبان فارسی داریم که در مقایسه با آنچه استاد حمد الجاسر از سفرنامههای عربی معرفی کرده بسیار گستردهتر است. البته ممکن است که سفرنامههای عربی هم زیادتر از آن باشد که وی معرفی کرده، اما باید مطمئن بود که سفرنامههای فارسی نیز بیش از اینهاست.
جای بسی تأسف است که تاکنون بررسی مستقلی در زبان فارسی در باره ادبیات سفرنامه نویسی نشده وباید گفت که نویسندگان عرب در این زمینه قدمی جلوترند ولا اقل کتابی را با عنوان «مکة المکرمه و الکعبة المشرفه فی کتب الرحالة المسلمین من سنة 922 الی سنة 1318» از دکتر الشنوفی به زبان عربی و انگلیسی از آنان میشناسیم. ناشر این کتاب: مؤسسةالوطنیه، بیت الحکمه، چاپخانه القلم تونس است که در 66 صفحه عربی 68 صفحه انگلیسی. آن را به قطع رحلی نشر داده است. میشناسیم.
بدیهی است که باید در این باره کار گستردهای در زبان فارسی نیز انجام پذیرد ومروری بر این سفرنامه و گزارش دیدگاهها و نکات تازه آنها صورت گیرد.
در اینجا فهرستی از این سفرنامه را در مقدمه این شماره (شماره 17) از فصلنامه «میقات حج» که شماری سفرنامه قدیم و جدید در آن چاپ شده، عرضه میکنیم. طبیعی است که باید این فهرست به مرور کاملتر شود.
سفرنامه های حج در ادب فارسی
1 ـ انیس الحجاج، صفی فرزند ولی، در سال 1087 (منزوی 3992، فهرستواره، ج 1، ص 64)
2 ـ ای قوم به حج رفته یا سفرنامه حج، جواد مجابی. وی به سال 1351 به عنوان روزنامهنگار از طرف روزنامه اطلاعات به سفر حج مشرف شده و از این دید سفرنامه خود را نوشته است.(1352، انتشارات موج)
3 ـ باغ قاب قوسین، معروف به «سفرنامه حرمین شریفین و بیت المقدس و دیگر مقامات متبرکه». از قاضی محمد عرفان الدین صدیقی فرزند قاضی محمد معصوم افندی که در 21 رمضان 1332 از دیره (شمال پاکستان) عازم حج شده. (فهرستواره، ج1، ص65 ، 105 از : نوشاهی، چاپی، ج2، ص1307).
4 ـ با کاروان ابراهیم، رسول جعفریان، محمدعلی خسروی، گزارش سفر حج سال 1371 است که توسط نشر مشعر چاپ شده است.
5 ـ با کاروان عشق، محمدعلی مهدوی راد، رسول جعفریان، گزارش سفر حج سال 1372 است که توسط نشر مشعر چاپ شده است.
6 ـ بزم غریب، محمدعلی بن محمد رضی بروجردی، در سال 1262، (یادداشتهای استاد عبدالعزیز طباطبایی از کتابخانه علامه طباطبایی شیراز)، نیز نکـ : فهرستواره منزوی، ج1، ص66). در دست تصحیح توسط آقای محمد مهدی معراجی است.
7 ـ بسوی ام القری، رسول جعفریان، گزارش سفر حج سال 1373. در این کتاب سه سفرنامه دیگر از دوره قاجار چاپ شده، که در این فهرست معرفی شده است.
8 ـ به سوی خانه خدا، ع. دهقان، گزارش مشروح سفر مؤلف به حج است. تهران، 1354 ش.
9 ـ به سوی کعبه، احمد احمدی بیرجندی، مجله دانشکده الهیات مشهد، بخش اول در شماره 20 و بخشهای بعد در شمارههای بعد.
10 ـ تاریخ کعبه و مسجد الحرام، محمدمعصوم بن محمد صالح دماوندی. وی از بندر سورت هند به سفر حج مشرف شده و گزارش این سفر را که عمدتا تاریخ مکه است، به رشته تحریر در آورده. (این نوشته به کوشش مؤلف همین سطور، در دفتر اول میراث اسلامی ایران چاپ شده است.)
11 ـ تاریخ مشعشعیان، از سیدعلی خان والی عربستان، در شرح سفر خود مکه وعتبات.
12 ـ تحفةالحرمین، نایب الصدر در سال 1305 (چاپ شده است)13 ـ تحفةالعراقین، سفرنامه مانند خاقانی شروانی، انشاء بعد از 551، (چاپ شده)
14 ـ تذکرة الطریق فی مصائب حج بیت العتیق، محمد عبدالحسین کربلایی هندی فرزند عبدالهادی طیاری. گزارش سفر کربلا، مکه ومدینه 1230 ـ 1232. (فهرستواره منزوی، ج1، ص72 از: ذریعه ج4، ص39، استوری 1147، برلین 359).
15 ـ تذکرةالطریق فی مصائب حجاج بیت العتیق، برلین 45416 ـ ترجمه «فی منزل الوحی، اصل کتاب از محمد حسین هیکل، ترجمه همراه با اختصار از سیدحسن اسلامی، فصلنامه «میقات حج»، ش 9، صص 224 ـ 212.
17 ـ ترجمه ذکریات علی تلال مکه، اصل کتاب از بنت الهدی صدر، ترجمه جواد محدثی، فصلنامه «میقات حج»، ش 9، صص 237 ـ 225، ش 10، صص 192 ـ 176
18 ـ ترجمه سفرنامه سید محسن امین، جواد محدثی، فصلنامه «میقات حج»، ش 7، صص 219 ـ 210، وش 8، صص 181 ـ 174
19 ـ ترجمه گزارش گونه سفرنامه حج میرحامد حسین، محمدعلی مقدادی، فصلنامه «میقات حج»، ش 14
20 ـ تیر اجل در صدمات راه جبل، در باره سفر مکه و عتبات و آسیبهای راه است (منزوی ج6، ص3997 ـ یک نسخه معرفی شده، نشریه نسخههای خطی، ج2، ص69 نسخه اصغر مهدوی، فهرستواره منزوی، ج1، ص72).
21 ـ حالات الحرمین = مسیرالحرمین، رفیع الدین (م 1218) فرند فریدالدین خان مرادآبادی، سفرنامه اوست از اکبرآباد به مدینه و مکه و احوال آن دو شهر. (منزوی، ج6، ص3939 ـ دو نسخه ـ فهرستواره منزوی، ج1، ص75 ـ چندین نسخه.)
22 ـ حج آن طور که من رفتم، علی اصغر فقیهی، قم، انتشارات حکمت، 1346.
23 ـ حجازیه،ابوالاشرف محمد یزدی متوفای سال 762، در مقدمه همین کتابشناسی توضیحاتی در باره آن گذشت.
24 ـ حج نامه، صوفی الله یاربن الله قلی الله یار. (فهرستواره منزوی، ج1، ص75 از : ازبکستان، تاشکند، ج1، ص227).
25 ـ حاجینامه،علیرضاذکاوتی قراگزلو،درفصلنامه«میقات حج»ش13 چاپشدهاست.
26 ـ حج نامه، علی نقی منزوی، گزارش سفر حج اوست در سال 1972 میلادی! که چاپ شده است (فهرستواره منزوی ج1، ص75).
27 ـ حج نامه، منصور علیشاه قزوینی متخلص به کیوان، (مشار ج2، ص1719. در سال 1248 قمری در تهران چاپ شده).
28 ـ خاطرات حج، محمد عظیمی، تهران، دهخدا، 1363
29 ـ خاطرات زیارت خانه خداو عتبات عالیات در خدمت راهنما، محمدرضا خانی. وی به سال 1346 همراه سلطان حسین گنابادی به زیارت خانه خدا مشرف شده و خاطرات این سفر را نگاشته است. چاپ نخست این کتاب به سال 1367 به کوشش حبیب الله پاکگوهر وسیدمحمود موسوی منتشر شده است.
30 ـ خاطرات سفر حج، حاج سلطان حسین تابنده گنابادی (رضا علیشاه). شرح سفری است که در سال 1324 شمسی انجام شده، چاپ نخست آن در سال 1337 و چاپ دوم آن در سال 1357 (توسط چاپ دیبا) به چاپ رسیده است.
31 ـ خاطرات مکه، احمد هدایتی ـ محمدعلی هدایتی، تهران، چاپخانه حیدری، 1343. این کتاب حاوی دو سفرنامه است، یکی از احمد هدایتی که در سال 1338 قمری (1299 شمسی) همراه مرحوم سیداحمد طالقانی به حج مشرف شده و دیگری از فرزند او محمدعلی هدایتی که در سال 1343 مشرف شده است. کتاب حاوی اطلاعات جالب و خواندنی از سفر حج بوده و مقایسه دو سفر را با انواع امکانات تصویر میکند.32 ـ خانه مردم با یادداشتی از سفر حج، مهدی بازرگان، شرکت انتشار، 1345
33 ـ خسی در میقات، جلال آل احمد، (چاپ شده است)34 ـ دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، سلطان مراد میرزا حسام السلطنه، در سال 1297، مجلس، ش693.35 ـ دلیل الزائرین، عبدالعلی ادیب الممالک، در سال 127236 ـ راهنمای اعمال حج از خاطرات راه حج، از م. ل. مشار (2 / 2458).
37 ـ راهیان سفر روحانی، این اثر نیز از محمدرضا خانی است که در سومین سال تشرف خود به سال 1350 همراه سلطان حسین گنابادی، آن را نوشته است. این کتاب در سال 1369 در تهران چاپ شده است.
38 ـ رهآورد خانه خدا، از فروزنده مستوفی (دری) (مشار 2 / 2711).
39 ـ سعی هاجر، شکوه میرزادگی، وی به عنوان روزنامهنگار در سال 1356 به حج مشرف شده است. کتاب وی به سال 1356 توسط انتشارات فاروس ایران چاپ شده است.
40 ـ سفر الحرمین، ن. سفر مکه و مدینه روزگار عبدالحمید (فهرستواره منزوی ج1، ص89 از : راجستان، ج1، ص269).
41 ـ سفر ایام سعیده با نکات مفیده، شاه بیگ خان، از کابل به حجاز، 1903 ـ 1904، (فهرستواره منزوی ج1، ص88، 104، از استوری ج1، ص1160).
42 ـ سفرنامه مکه، ضیاءالدین قاری در سال 1129(منزوی 4031)43 ـ سفرنامه مکه، محمد رضا ظهیر الملک. وی در سال 1307 قمری به حج مشرف شده و خاطرات خود را از کاظمین تا حرمین و بازگشت از آنجا نگاشته است. نسخهای از این سفرنامه در کتابخانه آیةالله مرعشی ـ ره ـ موجود و تحت طبع است.
44 ـ سفرنامه حج، آیةالله صافی گلپایگانی، (چاپ شده است)45 ـ سفرنامه حج، آیةالله طالقانی، (چاپ شده است)46 ـ سفرنامه حجاز، محمد حسین شهرستانی، ذریعه، ج12، ص19647 ـ سفرنامه حجاز، میرزا محمد حسین بن میرزا محمد علی مرعشی شهرستانی (م 1315)
48 ـ سفرنامه حجاز، هدایت علی بن شیخ فضل علی، سفری که همراه حضرت مولانا اسحاق به حجاز و مکه و مدینه از راه کشتی کرده است، از غره ربیع الاول 1230، (فهرست مشترک پاکستان، ج10، ص62)49 ـ سفرنامه حج البیت، مولی ابراهیمبن درویش محمد الکازرونی، ذریعه، ج12، ص186. این سفرنامه در میراث اسلامی ایران دفتر پنجم چاپ خواهد شد.50 ـ سفرنامه حج بیت الله الحرام، علی اکبر میرزایی متخلص به تجار یا نجار! (مشار 3 / 3020
51 ـ سفرنامه حج، پادشاه خواجه بن رحمت الله خواجه متخلصبه ندیم، در سال 1298 از جرم افغانستان، (فهرست مشترک پاکستان، ج10، ص66)52 ـ در حریم حرم، جواد محدثی
53 ـ سفرنامه حج، حاجی محمدحسین خان بن بایرم علی خان، شهزاده مرو در سال 1202 (فهرستواره ج1، ص105 از : استوری 1148).
54 ـ سفرنامه حج، شرح سفر رفیع الدین شاه ابوتراب در سال 989 به حج از فیضی دکنی، ابوالفیض (م 1004) (فهرستواره منزوی، ج1، ص104 از استوری 1141ش 1590، بانکیپور، ذیل، ج1، ص7 / 1995).
55 ـ سفرنامه حج، شیفته دهلوی، نواب عظیم الدوله محمد مصطفی حسرتی (م1286) سفر سال 1254 تا 1256 به مکه و مدینه. (نسخههای مشترک پاکستان، 11 / 770، فهرستواره منزوی ج1، ص105)
56 ـ سفرنامه حج، عبدالله دهش، (700بیت شعر) تهران، 1353 به خط غلامرضا زرین خط.
57 ـ سفرنامه حج، محمد حسنجان سرهندی مجددی، سفری در سال 1321 به عراق، سوریه و حجاز کرده و این غیر از کتاب فقه اوست. (نسخههای مشترک پاکستان، 2 / 1402، فهرستواره منزوی، ج1، ص104)
58 ـ سفرنامه حج و راهنمای حجاج، حسین ذوالقدر شجاعی، (چاپ شده است)59 ـ سفرنامه حرمین الشریفین، حسین محییالدین حاجی منشی، (فهرستواره منزوی ج1، ص105 از : آسیاتیک سوسایتی چاپی 18).
60 ـ سفرنامه عتبات و مکه، از سیف الدوله سلطان محمد فرزند فتحعلی شاه در سال 1279، (کتابخانه ملی ج2، ص284 چاپ شده)61 ـ سفرنامه مکه، از: ؟، اهداء به ناصرالدین شاه، به سال 1297، ملی ش865 ف62 ـ سفرنامه مکه،از:؟ اهداء به ناصرالدین شاه، به سال 1288 (منزوی 6 / 4032، کتابخانه ملی 2 / 30163 ـ سفرنامه مکه، از: ؟ در سال1319 آشنایی با چند نسخه خطی، ص10564 ـ سفرنامه مکه، از: ؟ در سال 1316، بنا به یادداشت فهرست نویس، نویسنده یکی از درباریان بوده است. کتابخانه آیةالله مرعشی، ش638865 ـ سفرنامه مکه، امین الدوله علی بن مجدالملک(م 1322) در تهران چاپ شده است.
13
66 ـ سفرنامه مکه، حاج میرزا ابراهیم مشتری طوسی حسامالشعراء،در سال 1300، این سفرنامه منظوم به چاپ رسیده است، ذریعه ج12، ص189، ملک 4834، مجلس3: 415، دانشگاه 5 / 3806، آستان قدس رضوی 7:511 (به نقل از فهرست ملک)67 ـ سفرنامه مکه، دکتر محمد خزائلی، وی در بحث کتاب احکام قرآن خود از این کتابش یاد کرده است.
68 ـ سفرنامه مکه، سید محمد تاجر تهرانی، در سال 1317 کتابخانه آیةالله مرعشی ش900869 ـ سفرنامه مکه، شاهزاده خانم معتمدالدوله فرهاد میرزا همسر نصیرالدوله در سال1297، کتابخانه شماره 2 مجلس، ش 1225(فهرست، ج2، ص172). به زودی به چاپ خواهد رسید.70 ـ سفرنامه مکه، شیخ میرزا علی صدرالذاکرین تفرشی تهرانی، در دو جلد، ذریعه12 / 18971 ـ سفرنامه مکه، عبدالحسین خان افشار در سال 129972 ـ سفرنامه مکه، علی خان حاجب الدوله در سال 1263 یا 128573 ـ سفرنامه مکه، لطفعلی اعلایی از سال 1348، آستان قدس ش 424374 ـ سفرنامه مکه، محمد بن اسماعیل الشهیر به قیری، در سال 1247 از شیراز به مکه رفته، کتابخانه مسجد اعظم، ش294775 ـ سفرنامه مکه، محمد حسین بن حاجی میرزا عبدالصمد قاضی رضوی همدانی در سال 1307 (منزوی 4030)76 ـ سفرنامه مکه، محمدحسین فراهانی، در سال 1303، ملی 573 ف (فهرست1/69)77 ـ سفرنامه مکه، محمدرضا بن عبدالجلیل حسنی حسینی طباطبایی تبریزی، در سال1296 (ملک، ش 2357)78 ـ سفرنامه مکه، محمد علی فراهانی در سال 1263، کتابخانه مجلس، ش 231079 ـ سفرنامه مکه، محمد ولی میرزا، 1261 یا 1260. این سفرنامه به کوشش رسول جعفریان توسط نشر مشعر در مجموعه سفرنامه بسوی ام القری چاپ شده است.
80 ـ سفرنامه مکه، مخبرالسلطنه مهدی قلی هدایت، این اثر به چاپ رسیده است.81 ـ سفرنامه مکه، مدیرالدوله، در سال 1321 ـ 1322، ملک ش389982 ـ سفرنامه مکه، میرزا جلایر، در زمان محمدشاه، (منزوی 4033)83 ـ سفرنامه مکه، میرزا داود وزیر وظائف، در سال 1324، آستان قدس رضوی ش656284 ـ سفرنامه مکه، میرزا علی اصفهانی، در سال 1331، در «به سوی امالقری» چاپ شده است.85 ـ سفرنامه مکه، میرزا علی خان اعتمادالسلطنه در سال 1285، آستان قدس رضوی4125، ذریعه 12 / 18686 ـ سفرنامه مکه و مدینه، چندین سفرنامه در باره این دو شهر توسط اروپاییها نوشته شده که در موسوعة العتبات المقدسه مجلد مربوط به مکه و مدینه چاپ شده و به تازگی بخشهایی از آن توسط آقای محمدرضا انصاری ترجمه و در فصلنامه «میقات حج» شمارههای 13 و14 و از جمله همین شماره که این مقاله در آن چاپ میشود چاپ شده است.
87 ـ سفرنامه مکه و مدینه و کربلا، از: ؟ از 25 رمضان 1309 تا روز یکشنبه 9 صفر، کتابخانه امام جمعه کرمان، ش393 (نکـ : فهرستواره منزوی 1 / 127).88 ـ سفرنامه منظوم زوجه میرزا خلیل در قرن دوازدهم، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه، ج9، ص1419 ش2591; برگ 779 ـ 764. این اثر همراه گزیده فتوح الحرمین لاری و گزیده حج نامه احمد مسکین به کوشش رسول جعفریان توسط نشر مشعر چاپ شده است.89 ـ سفرنامه منظوم، مهدی الهی قمشهای، فصلنامه «میقات حج»، ش 2، صص 141 ـ 151
90 ـ سفرنامه ناصر خسرو، این سفرنامه مکرر چاپ شده و بخش سفر حج آن بسیار جالب و خواندنی است.91 ـ سوانح سفر حجاز، ؟ (فهرستواره منزوی 1 / 134استوری 1161، ش 20 / 1631)
92 ـ شبهای مکه، سرگذشت سفر من، سید حسن ابطحی، تهران،
93 ـ شرف نامه مکه،؟ سفرنامه منظوم حج است.
94 ـ فتوح الحرمین، محیی لاری، قرن دهم، این اثر که سفرنامهای منظوم است به
کوشش آقای رسول جعفریان به چاپ رسیده است. (قم 1373)95 ـ منازل الحج، بند علی بن خیراتعلی در سال 1214 (فهرستواره منزوی 1 / 153)96 ـ منازل بین اصفهان و مکه، فهرست نسخههای خطی کتابخانه فرهنگستان باکو.97 ـ منهاج السعادات، سفرنامه حج، حکیم غلام محمد دهلوی، (فهرست مشترک پاکستان، ج10، ص62)98 ـ نور المشرقین ، عبدالله ثانی بهشتی هروی شاگرد فصیحی. وی گوید که تحفةالعراقین خاقانی را خوانده و چون آن را نادرست یافته خود به وصف هفت اقلیم پرداخته و از وصف کعبه، مدینه، بقیع، مناقب امامان و پس از آن وصف هرات و هندوستان و ... سخن گفته است. (فهرستواره منزوی 1 / 155).99 ـ واقعات سفر حجاز، شیخ عبدوس از مردم هند. ذریعه 25 / 21، منزوی 6 / 54)
100 ـ الوجیزه فی تعریف المدینه، محمد میرزا مهندس، در «به سوی امالقری» چاپ شده است.101 ـ هدایة السبیل و کفایة الدلیل، معتمدالدوله فرهاد میرزا(م 1305). به کوشش مجد طباطبایی چاپ شده استسفرنامه نویسی در ادب عربی
سفرنامه نویسی برای حج در ادب عربی سابقهای دیرینه دارد. شماری از این سفرنامهها را استاد حمد الجاسر در مقدمه کتاب «ملخص رحلتی ابنعبدالسلام المغربی» آورده که ما گزارش آن را در اینجا میآوریم. تتبع استاد حمد الجاسر ما را مطمئن میسازد که ایشان آنچه در توان داشته، برای گردآوری نام سفرنامهها بکار برده است. شمار این سفرنامه در شمارش ایشان 40 است.
102 ـ رحلة ادریس العلوی، ادریس بن عبدالهادی العلوی الحسنی الفاسی، متوفای 1331، سفرنامه مختصری است که نسخه آن در کتابخانه رباط موجود است.103 ـ رحلة محمد بن الطیب الفاسی، این سفرنامه همراه با مناسک حج است. سفر مزبور در سال 1293 انجام شده و کتاب مورد نظر هم در فاس چاپ شده است.
104 ـ رحلة ابن عبدالسلام، محمد بن عبدالسلام بن عبدالله الناصری، (م 1239). وی
یکبار در سال 1196 و بار دیگر در سال 1211 به حج مشرف شده، سفر اول را مفصل نوشته وسفر دوم را مختصر. نسخه آن در رباط موجود است. حمد الجاسر تلخیص آن را در ملخص رحلتی ابن عبدالسلام در سال 1402 چاپ کرده است.
105 ـ رحلة التامراوی، محمد بن محمد المزواری التامراوی مغربی. وی در سال 1242 به حج مشرف شده است. سفرنامه وی بطور کامل در کتاب المعسول (ج 7، ص 197) آمده وگرچه مختصر است اما خالی از فایده نیست.
106 ـ رحلة المنالی الزبادی، عبدالمجید بن علی الحسنی الادریسی (م 1163) نام کتاب وی «بلوغ المراسم بالرحلة الی بیت الله الحرام» است. سفر وی در سال 1148 بوده و نسخه آن در کتابخانه عمومی در شهر رباط موجود است. وی از سفرنامه عیاشی فراوان استفاده کرده است.
107 ـ رحلة السویدی، ابوالبرکات عبدالله بن حسین السویدی البغدادی (1104 ـ 1174). نام کتاب وی «النفحة المسکیة فی الرحلة المکیة» بوده و نسخه آن در کتابخانه عارف حکمت در مدینه (که اکنون کتابهایش به کتابخانه ملک عبدالعزیز منتقل شده) موجوداست.
108 ـ الرحلة الناصریه، احمد بن محمد بن ناصر الدرعی (1057 ـ 1129). وی چهار سفر به حج آمده که یکی از آنها در سال 1021 بوده. وی از عیاشی استفاده فراوان کرده است. سفرنامه مزبور به صورت سنگی با حروف مغربی در شهر فاس به سال 1320 در دو جزء شامل 442 صفحه چاپ شده است.
109 ـ رحلة النابلسی، عبدالغنی بن اسماعیل النابلسی الدمشقی (1050 ـ 1143). نام سفرنامه وی «الحقیقة و المجاز فی رحلة الشام و مصر و الحجاز» شامل سه جلد است که جلد سوم مربوط به سفر حجاز میباشد. خروج وی از مصر در این سفر در سال 1104 است. حمد جاسر نوشته که در این کتاب آرائی ابراز شده که با مسائل عصر ما موافقت ندارد! نسخهای از این کتاب به شماره 2376 در کتابخانه اسعد افندی و نسخهای به شماره 41 در مکتبة الحرم المکی نگهداری میشود.
110 ـ رحلة القیسی، محمد بن احمد القیسی، از قرن یازدهم، نام این سفرنامه «أنس الساری السارب من أقطار المغارب الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب» است. این کتاب به کوشش شیخ محمد الفاسی در سال 1388 در رباط چاپ شده است.
111 ـ رحلة الهشتوکی، احمد بن محمد بن داود الجزولی الهشتوکی (م 1096). در اصل سفرنامهای به صورت خطی بوده که محمد بن ابراهیم کتانی آن را از هشتوکی دانسته اما حمد الجاسر تاریخ 1099 را در آن دیده. با این حال اظهار داشته که خالی از فایده نیست.
112 ـ الرحلة العیاشیه، ابوسالم عبدالله بن محمد العیاشی، نام کتاب ماء الموائد بوده و از مفصلترین سفرنامههاست. مؤلف در سالهای 1059، 1064 و 1072 به سفر حج آمده است. کتاب مزبور در سال 1316 در دو جلد (464 + 488 صفحه) با خط مغربی چاپ سنگی شده است. همان چاپ در سال 1397 افست شده است.کتابی با عنوان «المدینة المنورة فی رحلة العیاشی» به سال 1408 در کویت منتشر شده است.
113 ـ رحلة البکری، محمد البکری، عیاشی از نسخه این کتاب خبر داده و حدس زده که از محمد بن شیخ زین العابدین باشد. بخشهایی از این سفرنامه را عیاشی، ابن ناصر، ابنعبدالسلام آوردهاند. این قسمتها را حمد الجاسر در مجله «العرب» منتشر کرده است.
114 ـ رحلة البکری، نام این سفرنامه «الحقیقة و المجاز» است. دکتر احمد سامح الخالدی آن را تلخیص و در مجله «الرساله» در قاهره چاپ کرده است. نسخه اصل آن در دارالکتب المصریه موجود است.
115 ـ رحلة القلصادی، ابوالحسن علی القلصادی الاندلسی (م 891) وی از راه دریا در شعبان سال 851 به جده رسیده است. کتاب با این مشخصات چاپ شده: تحقیق محمد ابوالاجفان، تونس، 1399، 256 صفحه.
116 ـ الدرر الفرائد المنظمة، شیخ محمد بن عبدالقادر جزیری مصری حنبلی (م بعد از سال 975). این کتاب مخلوطی از تاریخ و سفرنامه است. حمد الجاسر دو جلد آن را چاپ کرده و جلد سوم نیز در دست انتشار است. ناشر آن منشورات دار الیمامة بالریاض است.
117 ـ رحلة ابن بطوطه، (703 ـ 779).
118 ـ رحلة البلوی، خالد بن عیسی بن احمد البلوی الاندلسی. وی در سال 738 مشرف شده و نام سفرنامه وی «تاج المفرق فی تحلیة اهل المشرق» است که قرار است به زودی منتشر شود.
119 ـ رحلة الصفدی، خلیل ایبک الصفدی (م 764). وی نویسنده کتاب معروف «الوافی
18
بالوفیات» است. نام سفرنامه وی «الحقیقة و المجاز الی الحجاز» است. نسخه آن در کتابخانه عارف حکمت بوده و گویا نسخهای هم در دارالکتب المصریه از آن موجود است.
120 ـ رحلة ابن جبیر الأندلسی (528 ـ 607). سفرنامه وی معروف بوده و بارها چاپ شده است.
121 ـ رحلة ابنرشید، محمد بن عمر بن رشید الاندلسی (657 ـ 721). حمد الجاسر در سال 1402 شنیده که شیخ محمد بن حبیب الخوجه مفتی بلاد تونس مشغول تصحیح این کتاب است.
122 ـ رحلة العبدری، محمد بن محمد علی العبدری. وی در سال 689 به سفر حج آمده. این کتاب به کوشش شیخ محمد الفاسی در سال 1388 در رباط چاپ شده است. عبدری در کتابش گفته: اکثر سکان بدر ضعفاء و هم رفضة و کذلک اکثر اهل المدینة علی ساکنها السلام.(1)
123 ـ مستفاد الرحلة و الاغتراب، قاسم بن یوسف بن علی السبتی التجیبی (670-730). نسخه کاملی از این سفرنامه شناخته نشده است. بخشی از آن را استاد عبدالحفیظ منصور در 557 صفحه چاپ کرده است. ناشر آن دارالعربیة للکتابِ تونس است.
124 ـ مشاهداتی فی بلاد الحجاز، عبدالوهاب خضیر، این رساله چهل و نه صفحه در سال 1349 نوشته شده و گزارش اولین جشن تخت نشستن ملک عبدالعزیز را آورده است.
125 ـ فی المملکة الروحیة للعالم الاسلامی، سفرنامه حج است که در سال 1349 در 230 صفحه مصور نوشته شده و گویا در مدینه چاپ شده است.
126 ـ مرشد الحاج، عبدالوهاب مظهر، 1347، 103 صفحه.
127 ـ الارتسامات اللطاف فی خواطر الحاج الی أقدس مطاف، امیر شکیب ارسلان (1286-1366). این سفرنامه سفر حج او در سال 1348 است که در 304 صفحه چاپ شده واز بهترین سفرنامههاست.
128 ـ رحلة الحجاز، ابراهیم عبدالقادر المازنی (1308 ـ 1368). سفر او در سال 1349 انجام شده و گزارش تخت نشینی ملک عبدالعزیز را آورده. این اثر در سال 1930 در 166 صفحه چاپ شده است.
129 ـ سیاحتی فی الحجاز، منسوب به غریب بن عجیب الهاشمی است. این کتاب در 457 صفحه به سال 1915 در قاهره چاپ شده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 ـ ملخص رحلتی، ابن عبدالسلام المغربی، ص 9
130 ـ تذکار الحجاز، عبدالعزیز صبری، این کتاب در 228 صفحه در سال 1342 در مطبعة السلفیه چاپ شده است.
131 ـ فی قلب نجد و الحجاز، محمد شفیق مصطفی، مؤلف روزنامهنگار مصری است که در سال 1346 به حج مشرف شده، سفرنامه او ابتدا در مجله السیاسه و پس از آن توسط دار المنار در 68 صفحه مستقل چاپ شده است.
132 ـ مرشد الحجاج الی الاماکن المقدسه، محمد حسن غالی، قاهره، 1923، 200 صفحه.
133 ـ مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (1273 ـ 1353). وی در سالهای 1320، 1321 و 1325 امیرالحاج بوده و کتاب او از بهترین آثار در این زمینه است.
134 ـ الرحلة الحجازیه، محمد لبیب التبنونی. وی در این سفرنامه گزارش حج عباس حلمی خدیو مصر را که در سال 1327 انجام شده آورده و از سفرنامههای خوب است. این سفرنامه در سال 1329 در 334 صفحه چاپ شده و پس از آن هم مکرر افست شده است.
135 ـ دلیل الحج للوارد الی مکة و المدینة من کل فجّ
136 ـ مشعل المحمل
137 ـ کوکب الحج، محمد صادق. اینها سه سفرنامه است که در یک مجموعه با نام «نخست» در سال 1313 در 152 صفحه همراه تصاویر چاپ شده است.
138 ـ التحفة الیمنیة فی الاخبار الحجازیه، محمد الیمنی بن علی بن عرعار محار العنابی الجزائری، این سفرنامه در سال 1311 در قاهره، در 39 صفحه چاپ شده است.
139 ـ الرحلة الوهبیة الی الاقطار الحجازیه، احمد علی الشاذلی صاحب مجله الاسلام. او در سال 1321 به حج مشرف شده و سفرنامه او در 86 صفحه مشتمل بر بیان آشفتگیهای زمان سفر او در حجاز است.
140 ـ الرحلة الحامدیه، اسماعیل الحامدی المالکی. نویسنده مصری. این کتاب در سال 1297 به حج مشرف شده و نسخهای از کتاب او در کتابخانه عمومی رباط موجود است. این کتاب همراه با مناسک است.
141 ـ رحلة التونسی، محمد بن عثمان السنوسی التونسی (1266 ـ 1318). مؤلف در سال 1299 به حج مشرف شده و در ضمن کتاب شرح حال افراد زیادی را همراه با گزارش سفر خود تا بازگشت به شام آورده است.(1)
جدای از آنچه حمد الجاسر آورده از چند سفرنامه عربی دیگر هم یاد میکنیم
142 ـ الرحلة الی المدینة المنوره، الشیخ محمد یاسین، دمشق، دارالفکر المعاصر، 1407
143 ـ الرحلة الحجازیه، سیدرضا بن محمد هندی نجفی(م 1362 ق.)
144 ـ الرحلة الحجازیه، محمدیحیی بن محمد المختار الولاتی، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
145 ـ الرحلة الحجازیه، سه سفرنامه از علامه سید محسن امین از سفرهای حج ایشان برجای مانده است.
146 ـ رحلة الحج الی بیت الله الحرام، محمد الامین الشنقیطی، جده، دارالشروق 1403.
147 ـ الرحلة الحسینیه، شیخ محمد حسین بن حمد الحلی، این سفرنامه با مقدمه محمدحسن مظفر شاگرد مؤلف در سال 1329 ق چاپ شده است.
148 ـ الرحلة المقدسة الی بیت الله الحرام، عبدالله بن عبدالمطلب بوقس، بیروت، 1404
149 ـ الرحلة المکیة، ارجوزه، شیخ محمد حسن کبّه (م 1336ق). نکـ : ذریعه، ج 1، ص 474
150 ـ علی تلال مکه، بنت الهدی الصدر، بیروت، دارالتعارف، 1400
151 ـ التحفة الیقاضیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان قیضی، بصره، 1331
