نمای نزدیک (۳): تراوای فرهنگی در خانه های ایرانی/پائلو کوئیلو، عرفان یا تسهیل سلطه

روزگاری انسان، خود را آفریننده می دید و جهان را در کنترل علم و تکنولوژی سلطه طلب خویش می پنداشت. آن عصر، عصر مدرن نام گرفت. اما بشر، ضعیف تر از آن است که می اندیشد، به نیروی جاودانه ای وابسته است که آرامشش، در گرو شناخت او و فنای در اوست. عصر کنونی را عصر معنویت نامیده اند؛ زیرا پس از حدود چهار قرن دوری از معنویت و دین، چیرگی مادیات و فن آوری های ماشینی، زندگی بشر هر روز از آرامش دورتر شده است. آرامشی که می پنداشت در فن آوری و ماشین و صنعت آن را می یابد، ولی همین ابزارهای فنی، قدرتی برای برخی شبه انسان ها به ارمغان آورد که با آن در فاصله حدود چهل سال (1914 تا 1945 میلادی) دو جنگ خانمان سوز و ویرانگر به راه انداختند و دنیا را به نابودی نزدیک تر کردند، دو جنگ جهانی که به کام زرسالاران یهودی و صهیونیست و گاه مسیحی بود.

در این دو دوره جنگ بیش از صد میلیون انسان که بیشترشان بی گناه بودند، در آتش سوختند و نابود شدند و سرمایه داران؛ در نتیجه اوضاع بحرانی جنگ، ثروتمندتر شدند. این دو جنگ به نام دین نبود، بلکه حاصل شبه تمدن مدرنیته بود. در یک سو، سوسیالیست های ملی گرا (نازی های آلمانی) و فاشیست های ایتالیایی و ژاپنی های امپراتورپرست بودند و در سوی دیگر، لیبرال های انگلیسی و کمونیست های شوروی و چین و پراگماتیست های آمریکایی و طرفداران فرانسوی حقوق بشر! این دو نبرد شوم، بازی کودکانه یهود و فراماسونری و سرمایه داری شرقی و غربی چهارصد سال، مکتب های مادی را جای گزین دین ساخته و جای خالی دین را با ایسم های پرزرق و برق، پر کرده بودند، رسوا کرد.

اما انسان های فهمیده، پس از فاجعه های دوران مدرنیته دریافتند که مدرنیته و مکتب های متعددش، نه تنها پاسخ گوی نیازهای زندگی آنها نیستند، بشر را به جهنم بزرگ جنگ با بیش از صد میلیون کشته کشانده اند. به همین دلیل از اواخر دومین نبرد، دوران پس از تجدد یا پست مدرن آغاز شد که اندیشه وران با حرارت و شور، مدرنیته را نقد می کردند.

قدرت طلبان و منحرف ساختن اشتیاق معنوی و دینی بشر در دوران معاصر

اما سرمایه داران و دنیاطلبان همچنان در این اندیشه بودند که برنامه جدیدی آغاز کنند تا باز بر ثروتشان افزوده شود و استعمار نویی را جای گزین سنت های استثماری خود کنند. بهترین راه، نقد پست مدرن ها از یک سو و همراهی تاکتیکی با آنها از سوی دیگر بود. چنین شد که پست مدرن های سنت گرا مانند روژه گارودی و حامد الگار و رنه گنون که همراهی با دین را تنها راه رهایی می دانستند، نفی و با فشارهایی روبه رو شدند و مکتب های پست مدرنی که به سمت معناگرایی بدون دین پیش می رفتند، تقویت شدند، مانند: معنویت های متمایل به بودیسم و هندوئیسم و تائوئیسم و کابالیسم و رهبانیت مسیحی.

پس از شکست شوروی در جنگ سرد و پیشتازی اروپای غربی و آمریکا در نبرد قدرت جهانی، به یکباره رسانه های وابسته به زرسالاران، به بودیسم تبتی (لامائیسم) و کابالیسم (تصوف یهودی) و فرقه های جدید و دین های ساختگی گرایش پیدا کردند و فیلم های متعددی با نام معنویت گرایی از سینمای پرقدرت هالیوود به تمام نقاط جهان سرازیر شد و ساده دلان چنین پنداشتند که تراست های هنری ـ تجاری هالیوود که بیشترشان وابسته به صهیونیسم بودند، به سمت انسان گرایی پیش می روند. در این میان، معنویت اسلامی هیچ جایگاهی در این روند نداشت. طبیعی است که نمی توان گفت: «سینما و هنر غربی را به اسلام چه کار، آنها که یهودی و مسیحی اند!»؛ زیرا همان گونه که مسلمانان در جامعه غربی در اقلیت بودند، بودائیان و هندوها و تائوئیست ها از مسلمانان هم کمتر بودند. در طول تاریخ، غربیان با مسلمانان اندلس و امثال ابن سینا و ابن رشد بیش از اندیشمندان شرق دور آشنا بودند و آثار آنها را به لاتین و انگلیسی و فرانسه و اسپانیولی ترجمه کرده بودند. پس باید دلیل بهتری را در این میان یافت.

کم کم معلوم شد، بخشی از معنویت گرایی رسانه های وابسته به قدرت مداران، برنامه ای حساب شده است برای کم رنگ ساختن معنویت گرایی اصیلی که در نتیجه شرایط نامناسب غرب، در آنجا در حال رشد بود. از سوی دیگر، مؤسسه های شخصیت پرداز غربی که به شدت در کنترل سرمایه داران اصلی قرار داشتند، افراد خاصی را که چندان اصیل نیستند، در کارتل های رسانه ای خویش به اوج رسانده اند، به گونه ای که هر کوی و برزنی در جهان آنها را می شناسد. این اوضاع تردید هر انسان خردمندی را بیشتر می کند و اندیشه دقیق تری می طلبد.

حمایت آشکار سران صهیونیسم از پائلوکوئیلو

یکی از افرادی که در این اوضاع به بالاترین قله های شهرت جهانی رسید و زرسالاران و صهیونیست ها بارها او را تأیید کردند، پائولو کوئیلو است. کوئیلو در سپتامبر 1999 پس از سفرهای طولانی به دورترین نقاط جهان، از سرزمین های اشغالی فلسطین (اسرائیل) دیدن کرد. کتاب های او در این کشور فروش بسیار بالایی داشت و مسئولان حکومت از اندیشه ها و باورهای او حمایت کردند. ناشر کتاب های او در اسرائیل، اظهار امیدواری کرده اند که روزی فرا رسد که مردم جهان برای خرید کتاب های نویسندگان اسرائیلی چون کوئیلو، در اسرائیل صف بکشند.

کوئیلو پیش از آنکه در سال 1379 ه.ش در زمان دولت اصلاحات به ایران بیاید، در همایش جهانی سازی «داووس» سخنرانی کرده بود. این همایش یک بار در سال برگزار می شود و تنها، شخصیت های عالی رتبه کشورهای قدرتمند سیاسی و اقتصادی در آن حضور می یابند و حتی شخصیت های رده دوم اجازه ورود به این همایش را ندارند. کوئیلو در این نشست، درباره آثار خود و نوع عرفانی که ترویج می کند، مطالبی گفت! در آن جلسه، شیمون پرز (از مسئولان عالی رتبه رژیم صهیونیستی) از او قدردانی کرد و گفت: «معنویتی که شما مبلّغ آن هستید، در خاورمیانه برای ما بسیار مفید است و ما بدین شیوه می توانیم صلح و آرامش ‍]یهودیان[ را در کشور خود حکم فرما کنیم».

به راستی این چه نوع معنویتی است که روحیه جهاد و مبارزه را از مسلمانان فلسطینی، به سود غاصبان اسرائیلی می گیرد؟ او در یکی از سفرهایش به سوئیس نیز از دست رئیس جمهور پیشین اسرائیل، شیمون پرز هدیه هایی دریافت کرد.

بر ماست که به دور از تبلیغات جهانی، آثار این نویسنده برزیلی را به دقت بررسی کنیم. با جریان رسمی پروپا گاندای جهانی، به راحتی می توان پیش بینی کرد که به زودی فیلم ها و آثار کمیک و هنری زیادی را از این نویسنده، در هالیوود و دیگر رسانه های مرسوم شاهد خواهیم بود.

شخصیت شناسی پائلوکوئیلو

آثار کوئیلو به اعتراف خودش، تحت تأثیر شیوه زندگی پرفراز و نشیب او بوده است. در برخی از این آثار، زندگی خود را بیان می کند و در برخی دیگر، تأثیراتی را که از آن زندگی گرفته است. ازاین رو، آشنایی مختصری با زندگی او، در فهم و نقد آثارش مؤثر خواهد بود.

او متولد 1947 م. است. در هفت سالگی به دبستان مذهبی سن اگناسیو در ریودوژانیروی برزیل وارد شد. کوئیلو به تدریج دریافت که از فراگیری درس های مذهبی بیزار است. در پی آن از شرکت در مراسم مذهبی گروهی که به اجبار برگزار می شد سر باز زد و بیزاری خود را از واجبات دینی اش نشان داد. والدینش مایل بودند کوئیلو در رشته مهندسی درس خود را ادامه دهد،، ولی او به ادبیات علاقه مند شد و تصمیم گرفت نویسنده شود. از این رو، با والدین خود مخالفت کرد. پدرش احساس کرد فرزندش از بیماری روانی خاصی رنج می برد و او را در هفده سالگی، دو بار در بیمارستان روانی بستری کرد. در آنجا پزشکان برای درمان کوئیلو، چندین بار از شوک الکتریکی استفاده کردند. وی رمان ورونیکا تصمیم می گیرد بمیرد را تحت تأثیر همین دوران نوشت.

پائلو کوئیلو پس از رهایی از بیمارستان، به یک گروه تئاتر پیوست و کارهای پراکنده ای در مطبوعات انجام داد. تماشاگران این تئاتر آن را کاملاً ضد اخلاقی و ترویج کننده فساد خواندند. در پی آن، پدر کوئیلو او را برای سومین بار در بیمارستان روانی بستری کرد. کوئیلو مدتی از دارو استفاده کرد و سپس به استفاده از مواد مخدر روی آورد. وی مدت پنج سال به مواد مخدر و توهم زا به شدت معتاد بود و بعد ترک کرد. او ابتدا کوکائین و سپس مواد روان گردان و پیوت و مسکالین و ماری جوانا و برخی دیگر از مواد افیونی را مصرف می کرد. همچنین به شدت به مشروبات الکلی معتاد بوده و همچنان معتاد است.

او در دهه شصت، مدتی در جنبش هیپی گری برزیل فعالیت کرد و شیفته افکار کارل مارکس و انگلس و ارنستو چگوارا بود. همچنین، از فرقه ای به نام رام (Ram) تأثیر گرفت. پس از مدتی یکی از آهنگ سازان به نام رائول سیکساس از او خواست تا برایش شعر بسراید. نوار آهنگ هایی که او شعرش را سروده بود، فروش خوبی کرد و برای نخستین بار پائلو را به پول زیاد رساند. او بیش از شصت شعر برای آهنگ های رائول سرود. آنها در زمینه موسیقی راک برزیلی فعالیت می کردند. همچنین، اقدام به چاپ مجموعه داستان های کمدی سکسی به نام کرینگ ها کردند. آفرینش این آثار را راهی برای رسیدن انسان ها به آزادی می دانستند! حکومت وقت، این کتاب ها را زیان بار دانست و آنها را به زندان انداخت. رائول خیلی زود آزاد شد، ولی کوئیلو مدت ها در زندان ماند، چرا که او را مغز متفکری که داستان های کمدی سکسی را آفریده بود شناختند. او علاقه زیادی به شهرت داشت. در یک کلام، می توان او را آمیزه ای از هیپی گری و سوسیالیسم تا جادو و بودیسم و مسیحیت و یهودیت و سکس و عشق هرزه دانست.

نگاهی به برخی آثار و مبانی اندیشه پائلو کوئیلو

کوئیلو گرایش مردم جهان به عرفان در دنیای فعلی را خوب دریافته است و گرایش های شدید عرفانی و معنوی در آثارش موج می زند. اندیشه وی را نمی توان در عرفان مسیحی خلاصه کرد، بلکه آشکارا از برخی اندیشه های اسرارآمیز و آمیخته با سحر عرفان سرخ پوستی تأثیر پذیرفته است. حتی مدتی برای یافتن کارلوس کاستاندا، از مشاهیر معناگرای سرخ پوستی، به چند سفر رفت. همچنین، مکتب های معنوی شرق آسیا و یوگا، بودیسم، هندوئیسم و تائوئیسم بر او تأثیر جدی گذاشته اند. او جادوی سیاه را نیز با دوستش رائول تجربه کرده است. وی از افرادی چون خورخه لوئیس، هنری ویلر، ژورژه امادو، خیام، مولوی، یونگ و پولوس (عالم یهودی مسیحی شده که مسیحیت را به شدت تحت تأثیر خود قرار داد) الگو گرفت و سرانجام، سه ازدواج ناموفق او هم در آنچه درباره عشق نگاشته، مؤثر بوده است.

ویژگی آثار او این است که محتوای اشراقی آثار خود را همچون نویسندگان اگزیستانسیالیست، در قالب رمان و داستان ارائه کرده است. او نویسنده ادبی نیست و نوعی عرفان توده ای را ترویج می کند که در آن، رسیدن به مقصد آسان است و خداوند اشتباه های انسان را می بخشد، همان گونه که انسان اشتباه های خدا(!) را می بخشد. او خداوند را عشق مطلق می داند. کوئیلو خدایی خطاکار را باور دارد که با وجود او آسوده تر با سختی های زندگی و گناه کاری خود کنار می آید. در حالی که شناختن خدای کامل و حکیم و به دور از خطا، بسیار آرام بخش تر است و رنج های زندگی را شیرین می کند. آرامشی که با اعتقاد به خدای خطاکار و از راه بخشش او ایجاد می شود، همچون سرابی است که دقایقی به نظر می آید و می گذرد و ماندگار نیست. او در کتاب بریدا، عشق را جوهره آفرینش می داند.

حدود هفده کتاب او به فارسی ترجمه شده است. از مهم ترین کتاب های وی کیمیاگر است. او در این کتاب، از داستانی در مثنوی مولوی، دفتر ششم، الهام گرفته است. داستان مولوی، شرح حال مردی است که خواب می بیند در کشور مصر، گنجی نهفته است و برای به دست آوردن گنج بی درنگ به راه می افتد. پس از پیمودن مسافتی زیاد، از سخنان نگهبان دروازه شهر درمی یابد که گنج در همان محل زندگی خود او پنهان شده و این مسیر را بیهوده آمده است. در داستان کیمیاگر هم ماجرا همین گونه است با این تفاوت که شخصیت اصلی داستان از کشور اسپانیا راهی مصر می شود، در حالی که در داستان مثنوی شخصیت داستان از بغداد راهی مصر می شود. در کتاب کیمیاگر، کوئیلو به عمد کشور اسپانیا را برگزیده تا به صورت غیرمستقیم، مسیحیت را رودرروی مسلمانان قرار دهد و در پایان این گونه وانمود کند. که گنج اصلی در همان کشور اسپانیا بوده و مسافر بی دلیل به گنجی مبهم در کشورهای اسلامی دل بسته است. این اثر با هدف های استعماری هم سویی دارد و به همین دلیل ادبیات استعماری به شدت از آن پشتیبانی می کند. جالب این است که در هیچ یک از نقدهای سفارشی، از الهام پذیری کوئیلو از مولوی صحبتی نشده است و همه این موارد را به خود او نسبت داده اند. خود نیز چیزی در این باره نگفته است.

نقد اجمالی اندیشه های پائلو کوئیلو

کوئیلو می کوشد با طرح مسئله سحر و جادو، به نبرد با نیازهای معنوی بشر برود. به گمان او اگر جنبه سحرآمیز به زندگی ببخشیم، شور و نشاط به زندگی پوچ غم زدگان تمدن غرب باز می گردد. او متأثر از معنویت سرخ پوستی است. عرفان سرخ پوستی از نوع عرفان های طبیعت گراست؛ به این معنا که متعلق شهود در آن، وحدت روح طبیعت و فنای نهایی سالک در نیروی طبیعت است.

طبیعت گرایی از آنجا آغاز شد که انسان دعوت انبیا را فراموش و به اندیشه این جهانی خود بدون وحی تکیه کرد و کوشید تا نیاز خود را به قدسیت و پرستش ارضا کند. از این رو، چون روزی و نعمت و نیز بلا و محنت زندگی خویش را در طبیعت دید، باور کرد که طبیعت نیرویی برتر، ناشناخته، رمزآلود و مستقل دارد که می توان با آن، معنویت گرایی و خداجویی فطری را پاسخ گفت. عرفان تائئی نیز نوعی از عرفان های طبیعت گراست که یکی شدن با روح کیهانی را شعار خود قرار داده است، ولی راه های رسیدن به چنین موجود ناشناسی، مبهم است و مشکلات فراوانی دارد و انسان را از ادیان توحیدی دور می کند.

تأثیر استفاده از مواد مخدر و توهم زا و شراب و مواد الکلی در آثار کوئیلو نمایان است. تأثیر اندیشه های مارکسیستی نیز که امروزه در جهان شکست خورده اند، در نوشته هایش هویداست. درباره نگاه او به خدا و معاد و وحی، دقت زیادی لازم و نقدهایی نیز بر آن است. او خدایی را ترسیم می کند که چون خدای تورات، گناه می کند و از کرده خود پشیمان می شود. در زمینه وحی و پیامبری، در رمان کوه پنجم با اثرپذیری از کتاب عهد قدیم، ایلیای نبی کافر می شود و خشم و نفرت خود را آشکار می کند. سپس از آن خلاص می شود و قوم خود را از دست ملکه بت پرست نجات می دهد.

گرچه او از باورهای برخی عارفان مسلمان اندلسی الهام گرفته است، تفاوت های زیادی نیز با عرفان ناب اسلامی دارد. متأسفانه منتقدان ما کمتر به این مسئله در نوشته های خود اشاره کرده اند و جز تعدادی اندک، بقیه روزنامه نگاران و نویسندگان با بی هویتی تمام، تسلیم آثار و اندیشه های کوئیلو شده اند. عرفان در فرهنگ اسلامی و ایرانی، به معنای شناسایی و در اصطلاح، نام دانش الهی است که هدف آن، شناخت حق و اسما و صفات او از راه کشف و شهود است. معیارهای اصلی عرفان اسلامی، توحید و نوبت، قرآن محوری و وحی گرایی، سنت و سیره محوری، پای بندی عملی و رفتاری، رعایت قوانین شریعت، طهارت ظاهری و باطنی از راه خودشناسی و خودسازی، مراقبت پیوسته از نفس و الگو قرار دادن انسان های وارسته و اهل مراقبه، مسئولیت پذیری و تعهد پیشه گی در برابر فرد و جامعه، گریز از گوشه گیری و فردگرایی محض، ولایت گرایی (که از ارتباط روحی و توسل به اهل بیت آغاز می شود تا به مقام فنای در ولایت الهیه انجامد)، رعایت ادب با الله و پیدا کردن رنگ و بوی خدایی در همه حالت ها و رفتارهاست.

به هر حال، راز موفقیت آثار او را می توان افزون بر حمایت رسانه های پرمخاطب جهانی و مراکز قدرت، در چند مورد خلاصه کرد: او در جای جای آثارش با آمیزش نمادهای ادیان توحیدی با سنت های معنوی بودایی و تائوئی و شرقی و سرخ پوستی و جادوگرایی، نوعی همانند سازی برای مردم مناطق مختلف جهان ایجاد کرده و توانسته با رفتن به سمت معنویتی مبهم و ساختگی و فرادینی، در میان توده های ساده اندیش جهان نفوذ کند. افزون بر آن، او حوادث داستان هایش را از نقاط مختلف جهان آغاز کرده است که سهم بسزایی در جلب نظر خوانندگان در سراسر جهان دارد. وی مدتی مشاور ویژه یونسکو در برنامه هم گرایی های روحی و گفت وگوی بین فرهنگ ها بوده است و همین مسئله نشان می دهد که او به خواسته سازمان ملل (که متفقین که پیروز جنگ جهانی دوم بودند، آن را تشکیل دادند) مشغول ترویج اندیشه های التقاطی خود است.