مشکلات اجتماعی فرد مبتلا به اختلال دوقطبی

فرد مبتلا به اختلال دوقطبی ممکن است در جامعه با چه مشکلاتی مواجه شود؟

دانش آموزان مبتلا به اختلال دوقطبی برای بهره ی مناسب از کلاس و مدرسه نیازمند کمک ها و تغییراتی در جهت سازش با موقعیت خاص خود هستند و میزان این تغییرات بستگی به شدت و مدت علایم، نوع و مرحله ی درمان آن به خصوص درمان دارویی دارد.
یکی از زمان های بسیار پراسترس برای بیمار، زمانی است که بعد از مدتی بستری به مدرسه باز می گردد.
در این دوره ارتباط روان پزشک با مشاور و معلمین مدرسه به کم شدن استرس دانش آموز و خانواده کمک می کند. دیگر زمان های شایع پراسترس که ممکن است باعث افزایش علایم اختلال در مدرسه شود از این قرار است:
- زمان های تغییر معلم، تغییر مدرسه، برگشت به مدرسه بعد از تعطیلات، غیبت های طولانی و تغییرات دارویی. در همه ی این زمان ها ارتباط خانواده با مدرسه و با پزشک ضروری است.
شایع ترین مشکلاتی که ممکن است به دلیل عوارض دارویی برای این دانش آموز به وجود بیاید و نوع مداخله ی لازم برای آن ها از این قرار است:

- ممکن است دانش آموز در کلاس تشنه شود، باید اجازه داده شود که به طور نامحدود به آب یا مایعات دسترسی داشته باشد و همواره بطری یا قمقه ی آب در اختیار داشته باشد.
- ممکن است دچار تکرر ادرار باشد و باید اجازه ی خروج از کلاس داده شود.
- کودک به دلیل عوارض گیجی و کندی نیاز دارد که هر زمان از این عوارض رنج می برد، برای مدتی محدود به اتاق استراحت دسترسی داشته باشد.
- اگر نیاز است وعده ای از دارو را در مدرسه مصرف کند باید موقعیتی را فراهم کرد که مصرف آن به طور خصوصی امکان پذیر باشد و تاحد امکان سایر کودکان از این مسئله آگاه نشوند.
- لازم است تمامی معلمین و افرادی که با کودک کار می کنند با عوارض شایع دارویی که ممکن است برای کودک مشکلات جدی ایجاد کند آشنا باشند از جمله درد معده، استفراغ، کم آبی بدن. نام و آدرس فردی که در موارد اورژانس و ایجاد مشکل می توان به سرعت از او کمک

گرفت باید در دسترس مدرسه باشد تا در صورتی که والدین در دسترس نبودند آن شخص بتواند کودک را به سرعت به پزشک برساند.

- ممکن است دانش آموز نتواند به موقع از خواب برخیزد که دلیل آن عارضه ی دارو، دوره های افسردگی یا تغییر در سیکل خواب شبانه است که در این اختلال شایع است.
در چنین مواردی بهتر است اجازه داده شود که او یک تا دو ساعت دیرتر در مدرسه حاضر شود؛ ساعات حضور در مدرسه کوتاه تر باشد و در کلاس هایی قرار گیرد که برنامه های اساسی تر آموزش در ساعات اولیه ی صبح برگزار نمی شود. در صورتی که نتوان این اقدامات را انجام داد می توان کودک را در مدارسی با شیفت بعدازظهر ثبت نام کرد.
- گاه دانش آموز در انرژی و انگیزه نوسان را تجربه می کند که ممکن است این نوسان به صورت ساعت به ساعت، روزانه، در سیکل های چند روزه یا حتی وابسته به فصل باشد. لازم است برنامه ی درسی و تکالیف او انعطاف بیش تری داشته باشد و در زمان هایی که انرژی کم است، کارهای آموزشی کاهش یابد و با بالا رفتن انرژی فرصت های تلاش و موفقیت بیش تری برایش فراهم شود.
- ممکن است دانش آموز در تمرکز و به یادآوری تکالیف دچار مشکل شده باشد؛ بهتر است دفترچه ی یادداشتی برای ثبت تکالیف روزانه فراهم شود. والدین و معلم هر روز این دفترچه را امضا کنند و برنامه های روزانه و پیشرفت یا عدم پیشرفت او به دقت دنبال شود. باید وسیله ای برای یادآوری به دانش آموز فراهم شود که در پایان ساعات مدرسه به او یادآوری کند که باید چه چیزهایی را به خانه بیاورد و در خانه نیز پس از این که خودش کتاب و لوازم مورد نیاز هر روز را آماده می کند، یکی از والدین مراقب باشد که چیزی فراموش نشده باشد. در صورتی که اقدامات فوق مقدور نیست، برای این که فراموشی و عدم تمرکز او مانع از انجام تکالیف نشود، پیشنهاد می شود که یک دوره کتاب اضافه در خانه وجود داشته باشد تا کودک ناچار نباشد کتاب های مدرسه را به خانه بیاورد. ممکن است لازم شود که معلم یا یکی از دوستان نزدیک و مورد اعتماد کودک نقش کمک دهنده به او را ایفا کند و او را در انجام تکالیف مدرسه و حفظ توجه یاری کند، بدیهی است این کمک باید به گونه ای باشد که توجه منفی سایر دانش آموزان را برنینگیزد یا باعث اعتراض آن ها نشود. معلم می تواند دانش آموز را در ردیف جلو و نزدیک به خود و در کنار دانش آموزی که حمایت گر و آرام است بنشاند.
- مشکل دیگری که در گروهی از این دانش آموزان اتفاق می افتد عدم درک کامل نوشته های طولانی یا تمرین های پیچیده و چند مرحله ای است. می توان از کتاب های کمک درسی ضبط شده یا لوح های فشرده ی آموزشی استفاده کرد که در هنگام خواندن مطالب طولانی به افزایش تمرکز کمک می کند. در این صورت کودک در یادگیری هم از بینایی و هم از شنوایی استفاده می کند و میزان یادگیری و تمرکز او افزایش می یابد. تمرین های طولانی و پیچیده باید به قسمت های کوچک تر تقسیم شود و پس از انجام هر قسمت به کودک بازخورد مثبت داده شود. معلم های مشاور می توانند وظیفه ی این کمک را در مدرسه به عهده بگیرند. تمرین های پیچیده باید به مراحل قابل مدیریت تقسیم شود و پیشرفت کودک در انجام هر مرحله پیگیری شود.
- ممکن است این کودکان به دلیل مشکل در جریان درک کامل مطلب از طریق بینایی، کندتر از سایرین به سؤالات کتبی پاسخ دهند. باید در این گونه امتحانات وقت بیشتری به آن ها داده شود.
- گروهی از این دانش آموزان در حرکات دستی ظریف مشکل دارند، یا به دلیل عوارض دارو دچار لرزش خفیف دست ها هستند؛ بنابراین ممکن است خط آن ها دچار اشکال باشد یا نوشتن بر روی خط زمینه برای شان دشوار باشد؛ نباید سخت گیری بیش از اندازه درباره ی خط آن ها صورت گیرد. خط کشی، ستون بندی یا دفترهای چهارخانه به حفظ جایگاه کلمات کمک می کند. می توان از این دانش آموزان خواست تا به جای نوشتن از تایپ کامپیوتری بهره بگیرند.
- در روزهای گرم یا در کلاس های ورزش ممکن است دانش آموز دچار کم آبی شود. لازم است اجازه داده شود که او در روزهای گرم فعالیت بدنی کم تری داشته باشد و به جای آن فعالیت های سالم دیگری مانند مطالعه، کارهای تفریحی، ورزش های فکری و ... برای او در نظر گرفته شود. دسترسی نامحدود به آب و مایعات الزامی است.
- ممکن است کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال دوقطبی دچار تغییرات هیجانی، شرم و خشم شوند. بهتر است معلمینی که با این دانش آموزان سروکار دارند با این احساسات و نحوه ی مدیریت آن ها آشنایی داشته باشند یا این که دانش آموز امکان دسترسی به مشاور مدرسه را داشته باشد. گاه لازم است مکان خلوتی برای او تعیین شود تا در صورتی که دچار فوران شدید هیجانات خشم یا غمگینی یا شرم شد به آن جا پناه ببرد تا با گذشت زمانی محدود بتواند کنترل بر احساسات خود را بدست بیاورد.
- در صورتی که روابط اجتماعی با هم سالان ضعیف است، به طور مثال بیش از اندازه رئیس مآبانه رفتار می کند؛ معنای شوخی را به درستی متوجه نمی شود؛ حمله های شدید فیزیکی یا هیجانی می کند یا خجالتی و دور از جمع است، لازم است به طور هفتگی نزد روان شناس یا مددکار در مدرسه یا خارج از مدرسه برده شود تا مهارت های اجتماعی به او آموزش داده شود. معلمین باید کارهای گروهی را که باعث تقویت مهارت های اجتماعی می شوند در کلاس گسترش دهند.
- گاه کودک در حضور دیگران به راحتی صحبت نمی کند و احساس شرم دارد، ممکن است علت آن اضطرابی باشد که هم زمان با اختلال دوقطبی دیده می شود. باید اضطراب کودک به کمک روان پزشک یا روان شناس بررسی و درمان شود.
- گاه کودک بی دلیل فازهایی از گریه کردن دارد. باید اجازه داده شود که کلاس را ترک کند و به مکان و نزد شخصی برود که بتواند در کنترل هیجان به او کمک کند.
- گاه دانش آموز دچار خشم های ناگهانی می شود. باید موقعیت هایی که در آن دچار خشم می شود مشخص شود و در صورتی که این احساس در مواجهه با ناکامی است، مشاور، روش کنترل خشم و تحمل ناکامی را به او آموزش دهد. ممکن است خشم های ناگهانی به دلیل پایین آمدن قند خون باشد، لازم است صبحانه سرشار از پروتئین مصرف شود و در زنگ های تفریح به جز موادقندی، لقمه های حاوی پروتئین نیز مصرف کند.
- گاه کودکان به اختلالات همراه از جمله بیش فعالی- کم توجهی یا اختلال یادگیری نیز مبتلا هستند که باعث مشکلات درسی یا ارتباطی می شود و لازم است هر کدام جداگانه شناسایی و درمان شود.

این دانش آموزان ممکن است به دلیل غیبت ناشی از بیماری دچار اٌفت تحصیلی شوند که لازم است با کمک معلم یا معلم خصوصی جبران شود. همین مشکل در زمینه ی مهارت های ورزشی نیز اتفاق می افتد و باعث می شود که آن ها به دلیل ضعف ناشی از عدم تمرین در گروه ورزشی دچار اضطراب و شرم شوند.
باید در زمینه ی حرکتی و ورزشی نیز به حل ضعف های او کمک شود. بهتر است بیش تر از ورزش هایی استفاده شود که در آن مربی، قوانین و تکنیک ها را تک به تک آموزش می دهد. در صورتی که دانش آموز نمی تواند در ورزش های گروهی هماهنگی لازم را داشته باشد از ورزش هایی که رقابت گروهی در آن ها کم تر است مانند ژیمناستیک یا شنا کمک گرفته شود. مربی ورزش و مشاور باید زمینه ای را فراهم کنند تا کودک بتواند نگرانی هایش را درباره ی تیم ورزشی به آن ها بگوید و حمایت شود.
به طور کلی هرچه ساختار تکلیف و درس و انتظارات رفتاری، مشخص تر و عینی تر شود، این کودکان پیشرفت بیش تری خواهند داشت. برای رسیدن به این منظور می توان روش هایی را از جمله نوشتن در دفترچه ی تکالیف ابداع کرد تا معلمین و والدین ارتباط نزدیک تری داشته باشند و راجع به هر رفتار یا اتفاقی که با توانایی عملکردی کودک در مدرسه تداخل می کند، نظر و کمک یک دیگر را جویا شوند. نکته ی مهم این است که در این روش ها باید رفتارهای مثبت کودک نیز قید شود تا به احساس کفایت او افزوده شود و تکرار این رفتارهای مثبت بیش تر شود.
درست است که بیماری برای همیشه ریشه کن نمی شود اما با مدیریت درمانی مناسب و رعایت عوامل مؤثر در پیش گیری از عود، کودک یا نوجوان می تواند همانند سایر هم سالان خود درس بخواند، زندگی کند و از کیفیت کامل رشد و بالندگی برخوردار باشد.

آیا اختلال دوقطبی مانع از تحصیل، کسب شغل یا ازدواج می شود؟

در صورتی که علایم اختلال خلقی کنترل شده باشد، محدودیتی برای تحصیل، کسب شغل یا ازدواج وجود ندارد اما ممکن است پس از هر بازگشت حاد علایم، لازم شود بیمار مدت محدودی را در دوران نقاهت سپری کند و از مسئولیت های او کاسته شود تا پس از طی این دوران دوباره به مسئولیت های قبلی خود بازگردد. بازگشت مسئولیت ها به تدریج صورت می گیرد و زمان آن با مشورت پزشک تعیین می شود.
این تفکر که تغییرات خوشایند در زندگی از جمله مسافرت یا ازدواج می تواند به بهبود اختلال کمک کند، نادرست است. از آن جا که هر تغییری حتی تغییرات مثبت، استرس محسوب می شود لازم است همانند روبه رو شدن با اتفاقات منفی زندگی، در تغییرات مثبت نیز از جمله مسافرت، ارتقای تحصیلی یا شغلی، تغییر مقطع تحصیلی، ورود به دانشگاه یا ازدواج فرد یا فرزند دیگری در خانواده، نظارت بیش تری بر احتمال برگشت علایم صورت گیرد و مشاوره های پزشکی در زمان های نزدیک تر صورت پذیرد تا از عود بیماری در اثر تغییرات ناگهانی و استرس جلوگیری شود.
منبع مقاله:
خادمی، مژگان، (1389) اختلال دوقطبی در کودکان و نوجوانان، تهران: نشر قطره، چاپ اول.