راست اندیشی دینی

یکم

همواره یکی از مهم ترین دغدغه های عالمان دین و عموم دین داران دست یافتن به مرزهای راست اندیشی دینی و برحذرماندن از ناراست اندیشی دینی بوده است. اساسی بودن مفهوم نجات و رستگاری در همه ادیان و وابستگی آن به درست باوری (و درست کرداری) به این دغدغه دامن زده است. در مسیحیت و فرهنگ غرب واژه orthodoxy عهده دار رساندن همین معناست. این واژه، برای اولین بار، در قرن چهارم میلادی - دوران پاتریاکی تاریخ مسیحیت - توسط آباء یونانی کلیسا به کار رفت تا نشان دهنده تقدم باور بر عمل باشد. همین اصالت باور یکی از دلایل نامیده شدن مسیحیان ارتدکس بدین نام است. در مقابل اصطلاح orthodoxy بدین معنا، اصطلاح orthopraxy قرار دارد.

دیگر معنای ارتدکسی، که بیشترین کار بست این اصطلاح در آن معناست، بهکیشی و بهدینی است. این کاربرد خاص بیشتر نشان دهنده نامقبول و ناراست بودن اندیشه ها و باورهای دیگران است و بر این پیش فرض متکی است که هر کس مانند ما می اندیشد راست اندیش است و هر کس مانند ما نمی اندیشد ناراست اندیش است. در مقابل اصطلاح به معنای اخیر، اصطلاح heterodoxy قرار دارد. برابرنهاده دقیق هترودکسی دیگراندیشی و دیگرباوری است، اما بیشتر، معنای ناراست اندیشی و ناراست باوری و به تعبیر متون دینی پهلوی، جدکیشی از آن اراده می شود.

در یهودیت عینا از واژه ارتدکس و ارتدکسی استفاده می کنند، اما در برابر هترودکس واژه min را برمی نهند. یهودیان محافظه کار و سنت گرا، که با اصلاحات رفرمیست های یهودی موافقتی ندارند، به عنوان یهودیان ارتدکس شناخته می شوند.

در هندوئیزم اصطلاحات astika و nastika معادل ارتدکسی و هترودکسی قلمداد می شوند. از منظر سنت هندو جین ها، بودایی ها و مادی گراها ناستیک هستند. مبنای درست باوری در آیین هندو تایید و پذیرش وجود است.

دوم

اما در اسلام برابرنهاده راست اندیش اصطلاح مستقیم و حنیف است. در فرهنگ اسلامی نزدیک ترین واژه ها به هترودکسی انحراف و بدعت است. انحراف یعنی به سمت و سویی جز راه مستقیم رفتن، و بدعت در لغت یعنی نوآوردن، و در اصطلاح متون و منابع اسلامی یعنی «وارد کردن عقیده یا رفتار نو و بی سابقه در دین ». بی سابقه بودن یعنی دین، به صورت خاص یا عام، در مورد آن عقیده یا رفتار سخنی نگفته باشد.

تاکیدی که در اسلام بر پیمودن راه مستقیم، تبعیت از کتاب و سنت و لزوم دفع و رفع هر نوع بدعت دینی شده است، مقوله بهکیشی را برای مسلمانان پراهمیت ساخته است. جایگاه و منزلتی که مفهوم تجدید و مجدد در ذهنیت مسلمانان داراست، گویای اهتمام اسلام به حفظ مرزهای باور و رفتار دینی است. بر اساس آموزه تجدید، در هر دوره زمانی شخصیتی فرهمند ظهور کرده، به تعالیم اصلی و ناب دین فرا می خواند. نظریه های اسلام ناب محمدی، اسلام بلامذاهب (اسلام فارغ از مذاهب خاص) و سلف گرایی (السلفیة) هر کدام به نوعی دعوت و فراخوانی است به راست اندیشی اسلامی.

هر کدام از فرقه ها و مذاهب اسلامی خواسته اند و کوشیده اند خود را درست باور (فرقه ناجیه) و جز خود را نادرست باور بشناسند و بشناسانند. جریان غالب اسلامی -اسلام سنی اشعری - عملا و رسما توانست بسیاری از فرق اسلامی دیگراندیش را به عنوان ناراست اندیش حذف یا دامنه نفوذ آن ها را به شدت محدود کند. اما مذهب تشیع، به ویژه تشیع امامی، به دلیل برخورداری از پیشینه ای عظیم و میراثی گران بها، در گستره ای پردامنه تداوم یافت و مانع آن شد که اسلام سنی اشعری عنوان اسلام ارتدکس را در انحصار خود قرار دهد.

راست اندیشی و ناراست اندیشی در قلمرو تشیع نیز همواره بحث انگیز بوده است. در این مذهب، به دلیل محوری و بنیادی بودن مسئله امامت و مقام منیع امام، نوع تلقی شیعیان از امام معصوم موضوع اصلی تشیع ارتدکس و هترودکس است. غلو، به معنای مبالغه کردن در شان امام، و تقصیر، به معنای فروکاستن از مقام و منزلت امام، از مفاهیم کلیدی ای هستند که ناراست اندیشی را نشان می دهند.

سوم

گسست موجود میان باورهای اصیل دینی و باورهای مقبول مردم - یا همان دین - popular فرایند بسط و تعمیق راست اندیشی را با چالشی جدی روبه رو می کند. در چنین چالشی بی تردید آرامش و انسجام جامعه دینی آسیب خواهد دید، هم چنان که میدان داران راست اندیشی نیز با انواع فشارها و محدودیتها، چه از طرف دین داران و چه از طرف نهادهای دینی، روبه رو خواهند شد. نگرانی از این پیامدهای منفی، عالمان دینی را به مصلحت اندیشی، محافظه کاری و حتی عوام زدگی سوق می دهد.

نگرانی از بر هم خوردن نظم موجود و نسبت های برقرار شده میان متدینان و دین (و نهادهای دینی) هر چند می تواند واقعی و شایسته تامل باشد، نمی تواند مانع انجام رسالت اصلی عالمان دین، که همان مرزبانی از عقیده و رفتار دینی است، بشود; چه، هیچ مصلحتی بالاتر و والاتر از حقیقت آن هم حقیقت دینی، نیست و در هر حال، اگر در سطح عموم دین داران محدودیت هایی در کار باشد، اما دست کم در سطح عالمان و حوزه های علوم دینی نباید هیچ محدودیتی اعمال شود و دین پژوهان باید در فضایی کاملا آزاد و علمی منابع معتبر دینی را بکاوند و جست وجوگر دین راست اندیشانه باشند. و این مسئولیتی است سنگین که همه دل مشغولان خلوص و پیراستگی دین را به همتی والا و کوششی دیرپا فرا می خواند.

چهارم

به مرور زمان مفهوم ارتدکسی با نوعی جزم اندیشی، سخت گیری و انحصارگرایی همراه شده است; از این رو کسانی که رواداری، آسان گیری و کثرت گرایی را از ضرورت های اجتناب ناپذیر دنیای امروز می دانند از مفهوم راست اندیشی دینی گریز و ابا دارند.

واقعیت آن است که تلاش ها و گرایش های راست اندیشانه از آفات پیش گفته مصون و به دور نبوده اند، و اساسا در جایی سخن از خلوص و بی پیرایگی به میان می آید که غیرت دینی در کار باشد. غیرت و تعصب دینی اگر به خوبی فهم و اعمال نشود می تواند به بسته اندیشی و رفتارهای افراطی بینجامد; اما وجود آفاتی از این قبیل نمی تواند و نباید ما را از وظیفه عرضه دین ناب و بی پیرایه باز دارد، هرچند جلوگیری از این آفت ها و تهدیدها نیز وظیفه دیگر ماست.

می توان در پی خلوص و پایایی دین بود و روزآمدی و پویایی آن را نیز خواست; می توان دلبسته و جانب دار دین خود بود و در همان حال دیگر ادیان و اندیشه ها را حرمت نهاد; می توان دین را ناب و آن چنان که هست خواست ولی مردم را در طرز دین داری آزاد گذاشت.

فصلنامه هفت آسمان، در کنار تلاش خود برای شناساندن و در کنار هم نشاندن ادیان و مذاهب گوناگون، در پی آن است که گامی درخور در راه بازخوانی و بازشناسی باورهای اسلامی و شیعی بردارد تا راه تقرب و تشرف به اسلام ناب و تشیع راست اندیشانه را هموار نماید و در این راه از آثار دین پژوهان ارجمند استقبال می کند.

سردبیر