آب

... وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَآءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلاَ یُؤْمِنُونَ[1]

قرآن کریم هنگام پرده برداشتن از حقایق خلقت، آب را منشأ زندگی و حیات می داند. هرچه کاوش و تحقیق بشر در علوم و فنون گسترش و عمق می یابد و زوایای طبیعت را بیشتر در می یابد؛ از منظور این آیه آگاه تر می شود.

مرور چند سؤال اهمیت پرداختن به این موضوع را یادآور است:

ـ آیا در جهان مادی چیزی مهم تر از آب یافت می شود؟

ـ نقش آب در حیات و تکاپوی بشر چیست؟

ـ آیا طراوت و زیبایی گل های وحشی دامنه های سرسبز کوه ساران، بدون آب پایدار است؟

ـ امواج نیلگون اقیانوس ها با چه معنا پیدا می کند؟

ـ و جنگل ها را نیز آیا بدون آب، قدرتی بر پاکیزگی هوای ناپاک خواهد ماند؟

ـ و بالاخره ... بی آبی چه بلایی بر سر انسان ها می آورد؟ و ...

شاید بهترین سؤال آن است که «آب چیست و چگونه باید از این نعمت الهی استفاده نمود؟».

آب

از جمله خواص منحصر به فرد آب، آن است که زندگی بدون آن امکان ندارد، و به دلیل حلاّل بودن برای بسیاری از مواد، واسطه ی اساسی در انتقال مواد مغذی و فضولات حاصل از فرایندهای زیستی به شمار می آید.[2]

«آب را در لغت چنین گفته اند: مایعی است شفاف، بی طعم و بی بو که از دو عنصر اکسیژن و هیدروژن تشکیل شده است H2O».[3]

«در زبان عربی از آن تعبیر به ماء می کنند. اصل آن مَوَه بر وزن فَعَل است. واو مفتوح قلب به الف شده ماه و چون حرف الف و هاء هر دو خفیّ است، هاء را به نظیرش که همزه باشد، قلب کردند و به ماء تبدیل شد. جمع آن میاه است».[4]

مفهوم آب برای هر انسانی از بدیهیّات به شمار می آید و در علوم و فنون گوناگون نقش متفاوت دارد. بسیاری از فعّالیّت های روزانه به کمک آب انجام پذیر است. کارکردهای فقهی آن نیز در شریعت ما جایگاه مخصوصی دارد.

آب در علوم گوناگون فیزیک، شیمی، عمران آب، هیدرولوژی آب شناسی، ژئوهیدرولوژی آب شناسی زیر زمینی، لیمنولوژی نوشاب شناسی، کرایولوژی یخ شناسی، پوتامولوژی رود شناسی، هیدرومتری آب سنجی، جغرافیا و ... موضوع اصلی است.

«آب تنها ماده طبیعی در کره زمین است که به طور طبیعی به سه حالت: جامد، مایع و گاز بخار یافت می شود. آب خالص تقریباً بو، مزه و رنگ ندارد».[5]

نقش آب

جمله ی معروف «هرجا آب باشد، حیات ولو به صورت باکتری امکان پذیر است»، وابستگی عمیق این دو مقوله را به یکدیگر نشان می دهد.

این سؤال همواره مطرح است که آیا حیات در سایر کرات که یکی از صورت های آب در آن جا یافت می شود نیز وجود دارد؟!

به نظر برخی محققین حدود دو کیلومتر زیر سطح مریخ آب مایع وجود دارد و شانس وجود حیات در این اکوسیستم مریخی! به هیچ عنوان کم تر از زمین نمی باشد.[6]

دانشمندان یکی از علل انقراض دایناسورها را از بین رفتن مناطق کم عمق و وسیع ساحلی می دانند؛ زیرا رشد خارق العاده ی این موجودات گاه تا 30 متر طول و 12 متر ارتفاع و 50 تن وزن باعث می شود که از آب برای خنک شدن و کاهش وزن خود استفاده کنند موجودات در آب سبک تر می شوند. با از بین رفتن زیست گاه مطلوب دایناسورها، نسل این موجودات نیز منقرض گردید.[7]

حدود سه چهارم سطح کره زمین را آب پوشانده است. قسمت اعظم ساختار گیاهی و جانوری را آب تشکیل می دهد. 60% وزن بدن انسان بالغ متشکل از آب است. اثرات نامطلوب تشنگی بر بدن انسان، بیش از گرسنگی است.[8]

اقسام آب

آب در علوم گوناگون دسته بندی های متفاوتی دارد، که تقسیم بندی کوتاه آن در علم محیط زیست چنین است:

1. آب های سطحی روان آب؛ آن مقدار از باران که قابل جذب برای خاک نیست، یا پس از نفوذ در زمین به صورت چشمه سار و امثال آن از زمین خارج می گردد و جویبارها و رودها را ایجاد می کند، یا دریاچه ها و دریاها را تشکیل می دهد؛ به عبارت دیگر آب های جاری و راکد مراد است.

ابتدا و انتهای «آب های سطحی جاری» آشکار است و حرکت آن به شکل منظم و در یک جهت می باشد و هیچ گاه خود به خود به نقطه ی مبدأ بر نمی گردد، مانند: جوی ها، نهرها و رودها.

«آب های سطحی راکد» از اطراف احاطه شده و برای مدتی در یک محل ساکن بر جای می ماند، مانند: دریاچه ها و برکه ها.

2. آب های زیرزمینی؛ آب هایی که پس از بارندگی داخل زمین نفوذ می کند و سرانجام به طبقه غیر قابل نفوذ برخورد کرده و در آن جا جمع می شود.

منابع تأمین آب

کل موجودی آب در سیاره ما که تحت نام هیدروسفر طبقه بندی گردیده است، حدود 000/380/1 کیلومتر مکعب است. قریب 97% از این مقدار، آب اقیانوس ها را تشکیل می دهد که به علت املاح زیاد قابل بهره برداری همگانی نیست.

2% نیز شامل یخ های قطبی و مجموعه های یخی است که هنوز مورد استفاده ی بشر قرار نگرفته است. کمتر از 1% از مجموع آب های موجود در جهان برای انسان، جانوران و گیاهان قابل استفاده است.[9]

بحران آلودگی آب نیز متوجه همین 1% آب مصرفی است؛ از این رو بهینه سازی مصرف آب اهمیت ویژه ای دارد. گذشته از بی آبی که به صورت منجمد در مناطق قطبی یا یخچال های کوهستانی، رودخانه ها، دریاها، اقیانوس ها و آب های زیرزمینی در بیوسفر وجود دارد، مهم ترین منبع تأمین آب در مناطق مختلف کره زمین، آبی است که از طریق عوامل اقلیمی؛ نظیر: برف، شبنم، مه، رطوبت نسبی اتمسفر و باران در سطح زمین تأمین می شود و برای گیاهان و موجودات زنده دارای اثرات بسیار حیاتی است.

مهم ترین ویژگی بارش به صورت برف آن است که این منبع آبی می تواند برای مدت بیشتری باقی بماند و با ذوب شدن تدریجی آب را برای مدت بیشتری در یک منطقه تأمین نماید.[10]

در عمق زیاد خشک ترین بیابان ها، مقدار کمی آب وجود دارد که با حفر چاه عمیق قابل دسترسی است.

آب در کلام امام صادق

«آب مایه حیات جانداران و جانوران روی زمین است و در زندگی روندگان و رویندگان نقش اساسی دارد. با آب، بدن ها و کالاها و چیزهای دیگر را از آلودگی و چرک می شویند و پاکیزه می کنند، خاک را برای کشت و کار و ... آماده می نمایند. با آن شعله های افروخته آتش که جان و مال مردم را در معرض زیان قرار می دهد، فرو می نشانند، شخص خسته و افتاده با استحمام آب گرم از ملال و افسردگی در می آید و سرحال و با نشاط می شود. جایگاه و مأوای زندگی جانوران بی شمارِ آبزی است که ما از نقش هریک در عالم خلقت بی خبریم.

معدن و مخزن گوهر، یاقوت، عنبر و انواع اشیایی است که از آب استخراج می گردد.

در ساحل آب ها انواع عود، عطر و داروهای سودمند یافت می شود.

آب برای مردم همانند مَرکبی است که بازرگانان بر آن سوار می شوند و کالاهای خود را از سرزمین های دور دست به راحتی منتقل می کنند».[11]

آب و مصارف خانگی

با آن که از آب بیشترین استفاده را می بریم، امّا به راه های جلوگیری از هدر رفتن آن کمتر توجه می کنیم؛ و حال آن که عمل و توجه به نکات کارشناسی، مصرف را بهینه ساخته و از مشکلات بی آبی می کاهد. اگر بدانیم با چکه کردن شیر آب منزل، یا محل کار در هر ساعت، یک لیتر آب هدر می رود، روزهای پی در پی، چه میزان آب را از دست می دهیم؟

آلودگی آب

باکتری ها، ویروس ها و سایر موجوداتی که عامل برخی بیماری ها مانند وبا، حصبه، اسهال خونی و ... هستند، آلودگی بیولوژیکی ایجاد می کنند.

وجود املاح معدنی بیش از حد استاندارد به مرغوبیت آب در مصارف مورد نظر از قبیل: شرب، کشاورزی و صنعت آسیب می رساند.

ریزش مواد روغنی و نفتی، سطح آب رودخانه ها را می پوشاند و موجب کاهش اکسیژن لازم برای حیات آبزیان می گردد. بسیاری از پرندگان آبزی نسبت به کم ترین آلودگی نفتی از خود واکنش نشان می دهند. از بین رفتن عایق پرهای پرندگان و افزایش متابولیسم و کاهش قدرت صید و شکار پرنده و تأمین مایحتاج غذایی از جمله اثرات تخریبی مواد نفتی بر چرخه ی حیات این گونه آبزیان است.[12]

مواد سمی کارخانه ها و فضولات صنعتی و دیگر آلاینده ها آب را مسموم می سازد. حرارت زیاد نیز به مرغوبیت آب ضرر می زند.[13]

هر کدام از موارد مصرف آب به کیفیت ویژه ای نیازمند است و برای هر نوع مصرف، استانداردهای معینی تعریف شده است؛[14] از این رو باید حفاظت آب را از آلودگی جدی بگیریم.

در حال حاضر و در آینده واقعیت کمبود آب تنها ناشی از ناکافی بودن آن نیست، بلکه بیشتر به خاطر زوال کیفی آن است. یکی از علت های اصلی این مطلب ورود پساب های تولیدی مصارف خانگی و صنعتی است که بدون تصفیه رها می گردد.[15]

دانشمندان راه های گوناگون را برای دفع آلاینده ها بررسی نموده اند تا بتوانند آب را به چرخه ی حیات بازگردانند، امّا نباید فراموش کرد که این آب همان آب نیست.

یکی از نشانه های اهمیت شریعت اسلام به سلامت و پاکی آب تأکید بر فاصله داشتن چاه فاضلاب بالوعه از چاه آب است.

از آن جا که آب چاه، مصرف آشامیدنی دارد و برای نظافت و طهارت نیز به کار می رود و ممکن است نزدیکی آن با چاه فاضلاب موجب اتصال در زمین و آلودگی آب چاه گردد، در شرع اسلام فاصله ای خاص بین دو چاه در زمین های متفاوت و شرایط گوناگون جغرافیایی در نظر گرفته شده تا فاضلاب ـ که منبع آلودگی هاست ـ از آب شرب و تطهیر دور بماند؛[16] همچنان که آلوده ساختن آب های جاری، راکد و شرب نیز نهی گردیده است. رسول خدص از آلوده کردن آب راکد به بول نهی فرمود[17] و حکم به کراهت همین موضوع درباره آب رودخانه ها را صادر کرد.[18]

امام صادق نیز در مسأله ای فقهی به عبدالله بن یعفور فرمود: «ولا تفسد علی القوم ماءهم[19]؛ آب مورد مصرف انسان ها را آلوده نساز».

اثرات تغییر آب

رودخانه ها از جمله اکوسیستم های مهم به شمار می روند؛ چرا که آب بسیاری از آن ها شیرین است. براثر توسعه تکنولوژی و صنایع گوناگون ساختار طبیعی منابع در معرض خطر قرار گرفته، گاه رودخانه های زنده و فعال بستر سموم و فضولات می گردد.

زندگی آبزیان حیوانی و گیاهی به عنوان منابع مصرف غذایی، صنعتی، اقتصادی، زینتی، تفریحی، ورزشی و ... با تغییر آب به مخاطره کشیده می شود. حتی موجوداتی مانند سوسمارها، کروکودیل ها، کرم ها، مارهای آبی و شناگر که نقش ایجاد کننده اکوسیستم پایدار را دارند، از بین می روند و در نتیجه محیط زیست انسان که مجال رشد و کمال اوست، نابود می گردد.

براساس پژوهش های انجام شده برخی ماهیان به کمک طعم و مزه ی آب زادگاه خود را جهت یابی نموده تا در آن محل تخم ریزی نمایند؛ حال آن که بشر با وارد نمودن انواع مواد شیمیایی، طعم و مزه آب ها را تغییر داده و بدین گونه مانعی بر سر راه تولید مثل ماهیان می شود.

این مسأله روشن می سازد که کوچک ترین تغییر، موجب بر هم خوردن تعادل ارتباط بین موجودات با محیط خود می گردد، و چیزی نمی گذرد که این ذخایر ژنتیکی از دست خواهند رفت.

از دیگر تغییرات خطرساز محیط زیست مقوله ی کم آبی است که امر کشاورزی و زندگی موجودات زنده را با بحران مواجه می سازد.

روز جهانی آب

هر سال 22 مارس مطابق با دوم فروردین «روز جهانی آب» نامیده می شود. برای بزرگ داشت این روز مجمع عمومی سازمان ملل متحد دهه ی 2005 تا 2015 را به عنوان دهه بین المللی «آب برای زندگی» نام گذاری کرد. از جمله موضوعات مورد توجه در اجلاس ویژه ی این اقدام، طرح مسأله ی مشارکت زنان در فعالیت های توسعه ی آبی بود. شعار روز جهانی آب در سال 2007 به منظور جلوگیری از هدر رفتن آب و استفاده بهینه از منابع آبی، «غلبه بر کم آبی» نام گذاری شد.[20]

نوشیدنی گوارا

تجربه ثابت نموده است که بهترین نوشیدنی برای رفع عطش، آب است و این احتیاج حیاتی بدن انسان را هیچ مایع دیگری برطرف نخواهد کرد.[21]

امام صادق ع فرمود: «طعم الماء طعم الحیاة»[22] این تعبیر می تواند اشاره به جایگاه مهم آب در طبیعت داشته باشد.

آب؛ مایع حماسه ساز

آب در فرهنگ شیعه یادآور حماسه ای بزرگ است. گویا حماسه عاشورا می بایست در خاص ترین شرایط زیست محیطی واقع شود تا با ماندگاری اش کام تشنه انسان ها را در تمامی ادوار به آب حیات حق اندیشی سیراب نماید. گویا آبِ گوارای طبیعت مأمور موج آفرینی یاد و نام حضرت اباعبدالله الحسین ع و یاران آن امام عزیز گردید تا دریای خروشان قلوب شیعه تا قیامت پایدار بماند.

تشنگی...

کام تشنگان را جرعه ای آب کافی است. اینک شایسته پرسش است که عطش و تشنگی روح برای رسیدن به سعادت حقیقی را چه چیز درمان است؟!

کدام آب جان های خشکیده را تا ابد آباد می گرداند؟!

قُل أرَءَیْتُمْ إنْ أصْبَحَ مَآؤُکُمْ غَوْراً فَمَن یَأتِیکُم بِمَآءٍ مَّعِین[23]؛ «بگو: به من خبر دهید، اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرو رود، چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد؟».

و این قول خداوند با کلام معصوم تفسیر می گردد که مصداق ماء معین همانا امام معصوم است که با علم خود کویر تفتیده را به گلستان معرفت مبدّل می سازد.