نقد مصرف گرایی در کشور با الگوهای مصرف اسلامی

ضرورت بازگشت به الگوهای مصرف اسلامی

استفاده صحیح از نعمت های الاهی از بزرگترین دغدغه های پیشوایان دین بوده است . از این رو ست که سیره مصرفی اهل بیت(ع) مشاهده می شود که ایشان «دوری از اسراف» و «قناعت در مصرف» از اصول مورد تاکید ایشان بوده است . این در حالی است که پیروان ایشان در کشوری اسلامی چون ایران امروزه گرفتار اسراف و تبذیر و مصرف گرایی شده اند. ما را چه شده است که امروزه ایران و ایرانیان را در شمار مصرف گرا ترین مردمان محسوب می کنند؟!

با نگاهی به آمار مقایسه ای مصرف ایران با دیگر کشورها؛ به ویژه کشورهای پیرو مکاتب مادی گرا و دنیا طلبی چون فرانسه ،چین، ژاپن و آمریکا و...؛ ضرورت بازگشت به اصول مصرفی اسلام و پیروی از الگوهای مصرف اسلامی رخ می نماید .

بر اساس گزارش موسسه «مارکت اوراکل»، ایران از نظر ارائه بنزین ارزان سومین کشور و از نظر میزان یارانه پرداختی به این کالا نخستین کشور در میان کشورهای جهان است و بیش از 36 درصد کل مصرف بنزین خاورمیانه در سال 2007 در ایران مصرف گردیده است. متوسط مصرف سوخت خودروهای بنزینی در کشورمان حدود 11 لیتر در روز است، در حالی که متوسط مصرف سوخت در کشورهای دیگر نظیر آلمان و ژاپن 5/2، در انگلیس 5/3، در فرانسه 9/1، در کانادا 5/6 و در کشور آمریکا 3/7 لیتر در روز است. هر 10 سال یک بار میزان مصرف سوخت در ایران 2 برابر می شود اما این نرخ رشد در مقیاس جهانی یک تا 2 درصد بیشتر نیست و میزان سوخت مصرفی جهان در حدود هر 50 سال یک بار 2 برابر می شود. یعنی ایران در مقایسه با میانگین جهانی 4 تا 5 برابر بیشتر سوخت مصرف می کند. هم اکنون 9 درصد سوخت جهان در ایران و توسط تنها یک درصد جمعیت جهان مصرف می شود. و هر ساله بیش از 38درصد از بودجه سالانه دولت ایران به یارانه بنزین اختصاص می یابد. در حالی که در صورت مصرف استاندارد، ایران می تواند یکی از صادر کنندگان بنزین باشد.

سرانه مصرف نان در ایران به گفته معاون وزیر بازرگانی، حدود 160 کیلوگرم در سال است که نسبت به کشورهای اروپایی نظیر فرانسه که 56 کیلوگرم و در آلمان 70 کیلوگرم در

سال است، بیش از 2 تا 3 برابر است. به اذعان رئیس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس یارانه نان طی پنج سال اخیر به طور متوسط سالانه بیش از 30 درصد رشد داشته است و در سال جاری این رقم بالغ بر 26 هزار میلیارد ریال است و ادامه این روند طی 10 سال آینده با رشد متوسط 15 درصد بدون در نظر گرفتن افزایش یارانه قیمت نان، میزان یارانه پرداختی به 600 هزار میلیارد ریال خواهد رسید.

براساس گزارش صندوق بین المللی پول، ایران دومین کشور جهان از نظر پرداخت یارانه انرژی با رقم 37 میلیارد دلار می باشد . مصرف سرانه انرژی در ایران به ازای هر نفر بیش از 5 برابر مصرف سرانه کشوری مانند اندونزی با 225 میلیون نفر جمعیت، 2 برابر چین با یک میلیارد و 300 میلیون نفر جمعیت و 4 برابر کشور هند با یک میلیارد و 122 میلیون نفر جمعیت است که با مقایسه شاخص شدت مصرف انرژی در ایران با بسیاری از کشورهای جهان، شاهد وضعیت ناهنجار بهره برداری انرژی هستیم .

در بخش ساختمان و مسکن ایران براساس آمار و ارقام منتشره، متوسط مصرف انرژی به ازای هر مترمربع در ایران 6/2 برابر متوسط مصرف در کشورهای صنعتی است که در بعضی از شهرهای کشورمان، این رقم به حدود 4 برابر می رسد.

تبریزی مدیرعامل سابق شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی در خصوص میزان مصرف گاز ایران گفته است: ایران بعد از کشورهای امریکا و روسیه در رتبه سوم مصرف جهان قرار دارد؛ میزان مصرف گاز طبیعی در ایران از 68 میلیارد متر مکعب در سال 2001 با متوسط رشد سالانه 3/10 درصد به 123 میلیارد متر مکعب در سال 2008 رسیده و پیش بینی می شود در سال 2012 میلادی میزان مصرف به 277 میلیارد متر مکعب برسد. و با ادامه این روند در سال های آینده ایران به یک مصرف کننده بزرگ گاز طبیعی در جهان تبدیل خواهد شد.این در حالی است که دولت در سال گذشته 134هزار میلیارد ریال یارانه گاز به مشترکان بخش خانگی تعلق داده است.

الگوی مصرف آب آشامیدنی بر اساس اعلام بانک جهانی برای یک نفر در سال، یک متر مکعب و برای بهداشت در زندگی به ازای هر نفر، 100 متر مکعب در سال است. بر این اساس، در کشور ما 70 درصد بیشتر از الگوی جهانی آب مصرف می شود! از نظر مصرف برق هم، ایران نوزدهمین کشور پرمصرف برق در دنیاست، و دولت سالیانه یارانه 4 هزار میلیارد تومانی برای برق در نظر می گیرد. دکتر داوودی معاون اول رئیس جمهور در همایش ملی نگاه قدسی به آب گفته است که سرانه مصرف آب ایرانی ها پنج برابر سرانه مصرف جهان است.

سرانه مصرف شکر در ایران 29 کیلو گرم است در حالی که میانگین مصرف شکر در جهان 22 کیلو گرم می باشد، و نیز تحقیقات کارشناسان نشان می دهد ایرانی ها 30 درصد بیشتر از میانگین جهانی روغن مصرف می کنند، و همچنین مصرف میوه در ایران 4 برابر استاندارد جهانی است.

همانطور که مشاهده می کنیم مقایسه میزان مصرف در بخش های مختلف با سایر کشورها، نشان دهنده وضعیت بسیار نامطلوب مصرف در همه زمینه ها است. و جالب تر اینجاست که سالیانه نزدیک به 12/2 هزار میلیارد تومان یارانه واقعی و 78 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان پرداخت می کنیم. که در مجموع مبلغ کل یارانه آشکار و پنهان دولت چیزی در حدود 90 هزار میلیارد تومان است.

گذشته از آمارهای فوق، فقدان مدیریت صحیح زمان و صرف بی رویه عمر در صف ها، ترافیک ها ،مسافرت های غیر ضروری، و گذراندن عمر در برنامه های غیر مفید برای دنیا و آخرت؛ از دیگر مواردی است که در مقایسه با دیگر ملت ها و کشورها، مصرفی بی رویه داریم. چنان که مشهور است، کار مفید کار گران و کارمندان ایرانی نسبت به برخی کشورها بسیار کم تر است.

در حقیقت صرفه جویی در استفاده از نعمت های خداوندی، امری است که در مکتب اسلام بدان اهتمام بسیار است . این در حالی است که پیروان مکاتب مادی گرا و دنیاپرستی چون مکاتب لیبرالیسم و کمونیسم در کشورهای چین و فرانسه و آمریکا و ....؛ بیش از پیروان مکتب اسلام به الگوهای مصرفی اسلام پایبند هستند. از این رو ست که باید به الگوهای مصرفی اسلامی بازگردیم و پرونده مصرف گرایی خود را مورد تجدیدنظر قرار دهیم . تحقق واقعی فرمایشات مقام معظم رهبری (دام ظله العالی)، تنها با ورود همه جانبه مردم، دولت و مجلس امکان پذیر است و ورود به این پیکار امروز یک تکلیف شرعی و ملی محسوب می گردد. لذا باید گام های عملی در اصلاح الگوهای مصرفی خود برداریم، تا خود را به الگوهای مصرفی اسلامی نزدیک تر کنیم. بدین سان نباید خودمان

را با برگزاری چند سمینار وکنگره در این خصوص، سرگرم کرده؛ از اصل پیام مقام معظم رهبری غافل شویم.

مصرف بی رویه چیست؟

مصرف به معنای استفاده از آن چه در اختیار انسان است، بوده و مصرف بی رویه را می توان استفاده نا به جا و نامناسب تعریف کرد. تعبیر مصرف بی رویه در برابر تعبیر مصرف بهینه است . معیار مناسب و بهینه بودن مصرف را می توان بر اساس اصول مصرفی اسلام و شرایط زمانی و مکانی تبیین نمود. گفتنی است، الگوی مصرف در کشورهای مختلف بسته به فرهنگ ها و سنت های مردمان آن زادبوم، متفاوت است. الگوی مصرف در جامعه ما از دیرباز مترادف با اصول مصرفی اسلامی چون قناعت، خودداری از اسراف بوده است. بدون تردید اصلاح الگوی مصرف در کشور ما به معنای ترویج و جامعه پذیری الگوی مصرف ایرانی-اسلامی است.

از سوی دیگر، کشور ما امروز نیازمند تولید ثروت است و تحقق این مهم در گام اول مستلزم اصلاح الگوی مصرف در کشور است. خط کش مدرج توسعه یافتگی واقعی، نشان می دهد که بین مصرف گرایی و تولید ثروت در یک جامعه رابطه عکس وجود دارد. اگر امروز بازارهای جهانی در چنبره مصنوعات چینی و ژاپنی قرار دارد، به خاطر مصرف گرا نبودن مردمان این کشورهاست. پرهیز از مصرف گرایی در کشورهایی مثل چین، ژاپن و برخی از کشورهای بزرگ اروپایی که اقتصادهای بزرگی دارند کاملا مشهود است. انقلاب اسلامی به مردم ما یاد داد که با فرهنگ صرفه جویی و قناعت می توان بر تمام مشکلات فائق آمد. اما مع الاسف، به واسطه سیاست های غلط اقتصادی و فرهنگی سال های پس از جنگ تحمیلی و به تبع آن تغییر ذائقه مردم؛ و همچنین رویکردهای جدید دشمن در مقابله نرم افزاری با انقلاب اسلامی به یک باره تمام دستاوردهای ده سال اول انقلاب فراموش شد و بار دیگر تجمل گرایی، مصرف گرایی و اسراف در کشور ترویج شد. این در حالی است که عمده پیشرفت های کشورهایی مثل ژاپن، کره جنوبی و... بر شالوده تجربیات جنگ و فرهنگ قناعت مردم جنگ دیده صورت گرفت. در واقع باید اذعان کنیم ما پس از جنگ به دلیل سیاست های غلط یک فرصت تاریخی را از دست دادیم. اما امروز به واسطه عزم جدی مسئولان کشور و یک صدایی دولتمردان در ضرورت تحول اقتصادی در تمام زمینه ها؛ بار دیگر این فرصت احیا شده است که، فرهنگ صرفه جویی و قناعت ترویج و ترمیم گردد. رمز تولید ثروت در یک کشور پرهیز از مصرف گرایی است و کشورهایی به دام تجمل و اسراف می افتند که تولید در فرهنگ عمومی آنها جایگاهی ندارد. امروز به ضرس قاطع باید تاکید کرد راه پیشرفت کشور همان گونه که مقام معظم رهبری فرمودند، پرهیز از اسراف و ترویج الگوی مصرف بومی و اسلامی است.

در حقیقت مصرف بی رویه خود مانع بزرگی در برابر رسیدن به اهداف چشم انداز جمهوری اسلامی است. دست یابی به پیشرفت، صرفا با ساخت صنایع بیشتر و امکانات، امکان پذیر نیست . در حال حاضر وضع به گونه ای است که، گویا قرار است ایران با رسیدن به درجات بالای پیشرفت، به درجه اول مصرف گرایی نیز برسد. در واقع، به لحاظ فرهنگی نیز، نیاز به توسعه آموزه های فرهنگ اسلامی در میان نیروی انسانی پیشرفت ساز است. در حقیقت بایست آموزه ها و اصول مصرفی اسلام را بازخوانی کرده، بار دیگر مردم را بدان توجه داد. از این رو به بررسی اصول مصرفی از دیدگاه اسلامی می پردازیم.

نگاهی به اصول مصرفی اسلام

1. پرهیز از اسراف

اسراف چیست؟

اسراف در لغت به معنای ولخرجی، بی اعتدالی و تجاوز از حد است(1). و در اصطلاح عملی است خارج از حدود و موازین مشروع و معقول باشد . از این رو مصرف زمان و عمر، مال و... در مسیر نادرست اسراف نامیده می شود. امام علی (ع) در روایتی بد ترین نوع مصرف را اسراف می دانند(2) و در روایت دیگری می فرمایند: « وای بر اسرافکار، که( با اسراف) خود چقدر از صلاح خویش دور شد»(3) می توان مصادیق اسراف را چنین بر شمرد:

1. استفاده نامناسب از اموال شخصی

استفاده نامناسب از اموال را می توان در چندین صورت اسراف تلقی کرد.

الف- ضایع کردن مال و بیهوده تلف کردن آن، اگر چه کم باشد از بارزترین مصادیق اسراف است مانند بیرون ریختن آب باقیمانده در لیوان، پوشیدن لباس قیمتی مخصوص مهمانی در محیط کار، دور ریختن غذا و میوه به بهانه استفاده از آن . نقل شده است که

امام صادق (ع) روزی نگاهش به میوه ای که بطور کامل خورده نشده، و از خانه آن حضرت به بیرون پرتاب شده بود، افتاد. ایشان با دیدن میوه نیم خورده خشمگین شده و (با عتاب) فرمودند: این چیست؟ اگر شما سیر شده اید، بسیاری از مردم سیر نشده اند (و گرسنه هستند) آن را به کسی بدهید که نیازمند آن است.(4)

چرا غذا را بیش از نیاز پخت می کنیم؟ چرا در مصرف آب و برق صرفه جویی نمی کنیم؟ چرا در استفاده از کاغذ، لوازم التحریر، دستمال کاغذی زیاده روی می کنیم؟ چرا از میوه ها درست استفاده نمی کنیم؟ چرا در پخت نان و شیوه نگهداری آن اصول لازم را به کار نمی بندیم؟ چرا عده ای مرفه و بی درد ثروت عمومی جامعه را ولو با درآمدهای خود با استفاده از ابزار و لوازم لوکس ضایع می کنند؟ چرا الگوهایی که در برخی رسانه های جمعی و نیز عملکرد بعضی مدیران مشهود است جامعه را به سوی یک زندگی تجملی و اسراف گرایانه می کشد؟ و ده ها چرای دیگر که همه روزه با آن برخورد داریم. امام صادق(ع) می فرماید: «میانه روی در زندگی چیزی است که خداوند آن را دوست دارد و اسراف را دشمن دارد، حتی اگر این اسراف با بیرون انداختن هسته خرمایی باشد، چرا که آن هسته به کار می آید. یا با بیرون ریختن آب باقیمانده (در لیوان) باشد».(5)

در روایتی امام موسی کاظم (ع) در پاسخ به این سئوال که» آیا اگر کسی ده پیراهن داشته باشد اسراف کرده است ؟»، پاسخ منفی داده می فرمایند: «لا، و لکن ابقی لثیابه و لکن السرف ان تلبس ثوب صونک فی المکان القذر»(6)؛ اسراف آن است که لباس فاخر خود را در مکان آلوده و کثیف بپوشی. آری ! استفاده نا بجا از امکانات زندگی مانند لباس، غذا و ... نیز اسراف است .

یکی از ویژگی های عالی فرهنگ اسلام این است که در مصرف و استفاده از بعضی امکانات « شان و موقعیت» افراد را مد نظر قرار داده؛ ملاک اسراف و عدم اسراف را با اوضاع و احوال زمانی و موقعیت اقتصادی و اجتماعی فرد گره زده است. به عنوان مثال در مسئله نفقه همسر، منزل و لباس و زیور آلات را در شان و جایگاه همسر منوط کرده است. البته باید توجه داشت که وسعت و سادگی چیزی است، و تجمل پرستی چیز دیگر. از دیدگاه اسلام اولی ممدوح و دومی مذموم است. مسئله ای که در اینجا باید مورد توجه قرار گیرد این است که بهره برداری از نعمت های الهی، چنان چه از حد طبیعی فرد منزلت اجتماعی او بگذرد، اسراف است. استفاده از امکانات در حد اعتدال پسندیده است و چه بسا کمتر از این حد در مورد بعضی افراد، مصداق بخل باشد. حضرت علی (علیه السلام) درباره نشانه مسرف می فرماید: «للمسرف ثلاث علامات: یاکل مالیس له و یلبس مالیس له و یشتری مالیس له»؛ اسراف کار سه ویژگی دارد: مافوق شان خود می خورد، بیش از شأن خود می پوشد و بیش از منزلت خود خریدکند.

در این بحث نباید غافل بود که برخی برای توجیه ولخرجی ها و چشم و هم چشمی های خویش، شان و منزلتی ساختگی برای خویش می سازند . لذا باید از تقلید کور کورانه از دیگران پرهیز نمود. در تعابیر اسلامی حدی را که برای مسکن معین کرده اند این است که به اندازه «کفایت» و «کفاف» آدمی باشد و این مقدار نسبت به افراد، خانواده ها، زمان ها و مناطق متفاوت است. در عین حال این امر باید به گونه ای باشد که از حد اعتدال زمان و منطقه آن فرد تجاوز نکند. حضرت علی(علیه السلام) در بیان حد لباس انسان های باتقوا می فرماید: «ملبسهم الاقتصاد» لباس پوشیدن متقین در حد اعتدال و میانه روی است. نه لباس های قیمتی می پوشند و نه لباس های ژولیده و پست. بلکه در پرتو لباس معمولی، ظاهری آراسته، پاکیزه و متین دارند.(7)

ب- صرف مال در آنچه به بدن ضرر می رساند. مثل خوردن پس از سیری، در صورتی که مضر باشد.

امام صادق (علیه السلام)می فرماید: «انما الاسراف فیما اتلف المال و اضرّ بالبدن»(8) اسراف در چیزی است که موجب اتلاف مال و اضرار به بدن شود. استفاده از اموال خود در جهت آسیب رساندن به بدن را می توان در مواردی چون استعمال دخانیات، نوشیدنی ها و تنقلات مضر، جراحی هایی مانند جراحی های زیبایی و مانند آن صادق دانست .

البته مواردی مانند جایی که درمان بیماری و سلامتی آدمی به هزینه زیاد نیاز دارد، باید هزینه کرد و به یقین اسراف نخواهد بود.

ج- صرف مال در مصارفی که شرعا حرام است. مانند خرید شراب و ابزار و ادوات حرام.

استفاده اموال در مسیر حرام ناسپاسی بزرگی است که نعمت پرروده ای چون انسان به نعمت رسانی چون رازق هستی، دارد. «لئن کفرتم ان عذابی لشدید»(9). بزرگ ترین اسراف نعمت استفاده از آن در حرام است.

2. استفاده نا مناسب از زمان و عمر

نوع دیگری از اسراف، اتلاف بیهوده عمر است. امروزه عمر بسیاری از مردم به سبب دور

شدن فاصله ها، به ویژه فاصله محل کار تا محل سکونت، موجب شده است که عمر بسیاری از مردم در طی این فاصله ها به هدر رود. در این میان ترافیک، نیز عمر بسیاری از مردم را به خود اختصاص می دهد. برخی از شهروندان تهرانی 3 الی 4 ساعت از وقت خود را در خیابان ها می گذرانند.

3. استفاده نا مناسب از امکانات اجتماعی

امکانات اجتماعی، اعم از آب ،برق، گاز، بنزین، تلفن، نان ارزان و ... از نعمت های بزرگی است که در کشور اسلامی ما مورد استفاده همگان است. اما متأسفانه با استفاده نامناسب از آنها اغلب مردم گرفتار اسراف در این زمینه ها هستند. چنان که در آمار ذکر شد، بسیاری از کشورهای غیر مسلمان در صرفه جویی و خودداری از اسراف در آن ها، بیش از مردم مسلمان ما موفق بوده اند. در حدیثی از رسول اکرم(ص) آمده است که « لا خیر فی السرف» خیری در اسراف نیست. امام موسی کاظم(ع) می فرمایند: «هر آن کس که مال دارد، از نابود کردن آن برحذر باشد. به درستی که مصرف مال در راه نا مناسب تبذیر و اسراف است»(10) امام صادق علیه السلام می فرماید: «ان مع الاسراف قلة البرکة»(11) بدرستی که اسراف موجب کاهش و کمبود برکت است.

در یک بررسی کوتاه می توان به کارهای اسراف گونه بسیاری از مردم در جامعه ایرانی پی برد. گفته می شود از هر ده میلیون قرص نان تولید شده روزانه در تهران، حدود3 میلیون «دور ریز» می شود. اگر وزن متوسط انواع نانهای سنگین و سبک متفاوت را 150 گرم فرض کنیم، در این صورت در تهران با فرض ده میلیون نان تولید شده در روز، در حدود چهارصد وپنجاه تن نان خواهیم داشت که از کانال مصرف خانوار خارج می گردد و به عنوان ضایعات، صرف مصارف دست دوم و سوم مثل خوراک دام و طیور می رسد ،(که آن هم برای دام بدون اشکال بهداشتی نیست). با این مبالغ هنگفت می توان سالانه هزاران مدرسه ساخت، هزاران درمانگاه تجهیز نمود و بیماران بسیاری را درمان کرد. و یا گرسنگان بسیاری را در سطح جهان سیر کرد.

این روند در مصرف آب، برق، گاز، بنزین و دیگر امکانات اجتماعی جاری است . آیا این قدر استفاده بی رویه و مصرف نادرست امکانات اسراف نیست؟

2. صرفه جویی و میانه روی

از دیگر اصول مصرفی در اسلام صرفه جویی و اعتدال در مصرف است . این اصل در برابر اسراف و مصرف بی رویه قرار دارد. امام کاظم علیه السلام می فرماید:» من اقتصد و قنع بقیت علیه النعمه و من بذر و اسرف زالت عنه النعمه» (هرکس که در زندگی اعتدال و قناعت را پیشه کند، نعمت بر او باقی می ماند و هر کس که تبذیر و اسراف کند، نعمت از او گرفته می شود (و فقیر می گردد) . آن گاه که نعمت ها کاهش یابند و روحیه خودکفایی و قناعت و صرفه جویی از جامعه رخت بر بندد، فقر به آدمی روی آورد. به ناچار برای رفع نیازمندی های خود به دیگران وابسته خواهد شد و استقلال و شخصیت خویش را از دست خواهد داد. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «کسی که اقتصاد و اعتدال داشته باشد فقیر نمی شود»(12) باید برحذر بود از روزی که اسراف و مصرف بی رویه امکانات زندگی موجب نیازمندی مردم مسلمان ایران به کفار گردد که آن گاه به تعبیر روایت دعای ما مستجاب نخواهد شد . امام صادق (علیه السّلام) می فرمایند: « چهار گروه هستند که دعای آنها مستجاب نمی شود ... 3. کسی که دارای ثروتی باشد و آن را تباه نماید و بگوید خدایا بمن رزق و روزی بده که خداوندمی فرماید: مگر من به تو دستور ندادم که در زندگی اقتصاد و اعتدال و شایستگی داشته باشی؟ سپس حضرت این آیه 67 را قرائت فرمودند که خداوند متعال در سوره فرقان فرماید: «وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً». بندگان خدا کسانی هستند که به هنگام انفاق نه اسراف می کنند و نه کم روی و میان این دو حالتی متوسط و معتدل دارند»(13).

بنابراین از مهم ترین اصول مصرفی دین مبین اسلام میانه روی در مصرف و رعایت اعتدال است. بر این اساس لازم است که مصرف معتدل و مناسب ترین الگوهای مصرف در هر چیزی معرفی گردد و مردم به رعایت این الگوهای ترغیب و تشویق شوند. ضمن این که از اسراف کاران و کسانی که بیش از الگوی مصرف، مصرف می کنند؛ نباید حمایت نمود. از این رو حذف یا کاهش یارانه اسراف کاران راه حلی منطقی به نظر می رسد.

3. قناعت محوری

قناعت اصل دیگری است که همواره در منابع اسلامی مورد تاکید ویژه قرار گرفته است . قناعت به معنای قانع بودن به داشته ها و چشم طمع بستن به روی نداشته ها است . در ارشاد القلوب آمده است در تفسیرآیه «فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً» (او را به زندگی خوش و گوارا

زنده می گردانیم) مراد از این زندگی، قناعت است که باو می دهیم . قناعت چنان نعمت حیات بخشی است که سلیمان نبی آن گاه که از خدواند ملک عالمیان را خواست، و فرمود:» رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی « بنا به گفته تفاسیر از خداوند قناعت خواست. سلیمان با فقیران می نشست و می گفت فقیری در جرگه ی فقیران نشسته.آری ! قناعت قدرت و ملک آدمی را افزون می کند. از این روست که در روایتی از امام صادق (ع) قناعت به گنجی تمام نشدنی تشبیه شده است . در حقیقت قناعت مانع از مصرف بی رویه و بی حساب شده موجب استفاده بهینه از دارایی های آدمی است .

اگر مردم کشور اسلامی ما با قناعت خو گرفتند و از تجمل پرستی و زیاده خواهی فاصله گرفتند، روند فزاینده مصرف اصلاح خواهد شد و به جای استفاده بی رویه از امکانات و نعمت های خدا دادی، از آن ها برای پیشرفت اقتصادی بیشتر مدد می گیرد. برای درک ظرفیت بالای اصل قناعت در میان اصول مصرفی اسلام توجه به این خبر جالب به جاست . بنا به گزارش واحد مرکزی خبر، در چین به دلیل قناعت بسیار مردم و به ویژه هفتصد میلیون روستایی، مصرف کالاهای چینی در خود چین بسیار اندک است . از این رو، دولت چین برای فروش کالاهای خود به شهروندان خود، طرحی را در پیش گرفته است که مصرف گرایی را در این کشور افزایش دهد تا کالاهایش روی دست تولید کنندگان نماند. جالب این است که دولت با تخفیف های ویژه سعی دارد که پس اندازهای ده ها میلیون چینی را با وسوسه ایشان به خرید محصولات، به جیب سرمایه داران و تولید کنندگان بریزد . تا جایی که متقاعد کردن این جمعیت انبوه به خرج کردن پس اندازهایشان به عنوان طرحی سرنوشت ساز برای اقتصاد این کشور شده است. (14)

نکته جالب توجه در این خبر آن است که در این کشور بر خلاف ایران مردم آن قدر، قانع و کم مصرف هستند که سرمایه داران سعی در تبلیغ مصرف گرایی برای از بین بردن الگوهای مصرف دارند. این در حالی است که در حقیقت یکی از عوامل پیشرفت کشوری پرجمعیت مانند چین پرهیز از مصرف گرایی و رعایت الگوی مصرف صحیح با تکیه بر قناعت است. سعدی به جا گفته است که :

قناعت توانگر کند مرد رخبر کن حریص جهانگرد را

قناعت کن ای نفس بر اندکیکه سلطان و درویش بینی یکی

چو سیراب خواهی شدن ز آب جوی چرا ریزی از بهر برف آبروی

نمونه هایی از الگوهای مصرفی در روایات

در منابع روایی شیعه در مورد مصرف برخی امکانات توصیه های خاصی وارد شده است که نشان از اهتمام اسلام به مصرف صحیح دارد. به نمونه هایی از این موراد اشاره می شود:

1.مصرف صحیح آب

در مورد سیره مصرفی رسول اکرم (ص) آمده است که ایشان با یک «مد» آب (تقریبا ده سیر) وضو می گرفت و با یک «صاع» (تقریبا سه کیلوگرم) از آب غسل می کرد.(15)

«راوی می گوید: به ابو جعفر باقر(ع) و یا ابو عبد الله صادق(ع) گفتم: برای غسل جنابت چند پارچ آب کافی است، آن حضرت گفت: رسول خدا و همسرش با یک طشت آب، غسل می کردند که پنج پارچ آب ظرفیت داشت. شرح: رسول خدا صلوات الله و سلامه علیه پارچ آبی داشت که بیش از یک کیلوگرم ظرفیت داشت. آن پارچ را پر آب می کرد و وضو می گرفت و مقدار کمی از باقیمانده آن را می نوشید. طشت آبی داشت که پنج پارچ ظرفیت آن بود، آن طشت را پر آب می کردند و با همسرش دو نفری غسل می کردند. موقعی که رسول خدا به تنهائی غسل می کرد، فقط چهار پارچ آب در طشت می ریخت و با آن آب غسل می نمود».(16)

با توجه به این که وضو و غسل از مهم ترین اعمال عبادی مسلمانان است، محدوده مصرفی آب بسیار ناچیز توصیه شده است . این در حالی است که، متأسفانه، برخی مسلمانان برای مصرف آب بسیار غیر مهم تر آب بسیاری مصرف می کنند.

2. مصرف صحیح مواد غذایی ونان

مواد غذایی، اعم از نان، غذا ، میوه و سبزیجات است که اسلام نسبت به هر کدام توصیه های تغذیه ای دارد . اما آن چه در همه این توصیه ها مشترک است، پرهیز از زیاده روی در مصرف آن ها ست . به عنوان مثال از دور ریختن نان ، میوه و غذا نهی شده است و توصیه به استفاده بهینه و حداکثری از آن ها شده است . در سیره امام سجاد(ع) آمده است که هر گاه ایشان می دیدند نانی در خانه اش افتاده، گرچه باندازه دم کش مورچه ای بود، از وعده غذایی خانواده اش به اندازه آن می کاست.(17) در روایات بر مصرف ریزه های نان و غذا توصیه بسیاری شده است . از باقی گذاشتن میوه و استفاده از نیم خورده آن توصیه شده است . از دعوات قطب راوندی نقل شده است که، پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «هر که یک لقمه افتاده یافت و آن را خوب پاک کرد و خوب شست و خورد، در درونش

جا نگیرد تا خدایش از دوزخ آزاد کند»(18). در محاسن از امام صادق ( علیه السّلام) نقل شده است: که هر که میوه یا تیکه نان که روی زمین افتاده برگیرد و پاک کند و بخورد در درونش جاگیر نشود، جز این که، بهشت او را بایست گردد».(19)

از سوی دیگر، پر خوری و زیاده روی در مصرف مواد غذایی نهی شده است. چنان که امام باقر(ع) فرموده اند: «هیچ چیز نزد خداوند مبغوض تر از شکم پر نیست»(20). لذا از آداب غذا خوردن دست کشیدن از غذا پیش از سیری است: امام رضا(ع) در این باره می فرمایند: «و ارفع یدیک من الطعام و یک الیه بعض القرم و عندک میل فإنه اصلح لمعدتک و بدنک و اذکی لعقلک و اخف علی جسمک»(21). در حالی که هنوز گرسنگی باقی و میل و اشتها برقرار است دست از طعام بردار که این چنین غذا خوردن برای معده و بدن اصلح و برای عقل پاکیزه تر و بر جسم و تن باری سبک تر است.

سخن آخر

با توجه به شرایط فعلی ایران اسلامی، نیاز جدی برای ترویج اصول مصرفی اسلامی احساس می شود. چرا که با فرهنگ عمومی مردم سازگار تر است . بنابراین بازخوانی و بازگویی آموزه های مصرفی اسلام، نقش بسزایی در اصلاح الگوی مصرفی مردم دارد. برای رسیدن به این هدف بایست نهادهای فرهنگی و رسانه ها، با برنامه ریزی در این زمینه ، اقدام به تولید محصولات و بسته های فرهنگی با زبانی نو نمایند. اصلاح الگوی مصرف از طریق تکیه بر اصول مصرفی اسلام ؛چون قناعت، پرهیز از اسراف، میانه روی و اعتدال در مصرف؛ یکی از بزرگ ترین گام هایی است که در مسیر توسعه و پیشرفت پایدار، برداشته خواهد شد.