یک جرعه آفتاب
به کوشش: امین عظیمی
اصول و شرایط بهره وری در کارها از منظر قرآن و روایات
1. پویایی و تلاش
ارزش و کرامت انسان، در گرو تلاش و کوشش سازنده است. امام علی علیه السلام می فرماید: «ارزش هر کس به اندازه همت اوست.» قرآن کریم نیز انسان را به کوشش دعوت می کند: «وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلاَّ مَا سَعَی؛ و اینکه برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست». (نجم: 39)
2. مبارزه با بی کاری و تنبلی
قرآن و روایات و سیره معصومین علیهم السلام از افراد جامعه می خواهند با دوری از بی کاری و تنبلی، برای جامعه خود مفید باشند. خداوند می فرماید: «شب را مایه پوشش و استراحت شما و روز را مایه کسب و معاش شما قرار داده ایم.» (نبا: 10 و 11) بنابراین روز زمان کار و تلاش و دوری از تنبلی و خواب است. رسولخدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر تنبل باشی، از ادای حق باز مانی.» نیز امام علی علیه السلام می فرماید: «آفت کار، تن آسایی است».
3. شناخت ارزش وقت
در فرهنگ اسلامی هیچ فرد بی مسئولیتی وجود ندارد؛ همه باید در برابر سرنوشت خود و دیگران پاسخگو باشند و از همگان از نعمت هایی که دارا بوده اند سؤال می شود: «ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنْ النَّعِیمِ؛ سپس در آن روز (همه شما) از نعمت هایی که داشته اید بازپرسی خواهید شد!» (تکاثر: 8). امام علی علیه السلام می فرماید: «همواره کاری را انجام ده که در قبالش سؤال می شوی».
4. هدف گذاری، برنامه ریزی و عمل
دین اسلام، دین هدف «اَفَحَسِبتُم اَنَّما خَلَقناکُم عَبَثا»، برنامه «اُوصِیکُم بِتَقوَی اللّه وَ نَظمِ اَمرِکُم» و عمل «لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفعَلُون» است و پیروان راستینش همواره به این سه خصلت نیکو آراسته اند.
5. مدیریت زمان
در فرهنگ اسلامی، بهره وری تنها در معیارهای اقتصادی و مالی خلاصه نمی شود، بلکه استفاده بهینه از زمان نیز مد نظر است. امام علی علیه السلام می فرماید: «کار هر روز را در همان روز انجام بده؛ زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد.» همچنین ایشان می فرماید: «بکوشید تا لحظه های زندگی تان چهار قسمت داشته باشد: یک قسمت برای مناجات با خدا و یک قسمت برای کسب معاش و یک قسمت برای معاشرت با برادران و معتمدینی که شما را به عیوبتان آگاه می کنند و با شما در ظاهر و باطن از سر اخلاص برخورد می کنند و بخشی را نیز به خوشی های حلال خود اختصاص دهید. [بدانید که] با این قسمت بر سه قسمت دیگر قدرت می یابید».
6. محاسبه عملکرد
از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: «بنده (انسان) مؤمن حساب نمی شود مگر اینکه نفس خود را چنان محاسبه کند که گویی شریک از شریک خود حساب می کشد و مولی از بنده خود».
7. دقت و اتقان
رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره محکم کاری می فرماید: «هرگاه یکی از شما کاری انجام می دهد، بر اوست که آن را محکم و استوار به انجام رساند».
8. دوری از اهمال کاری
انسان مسلمان به شدت از هرگونه اهمال و سستی نهی شده است. حضرت رسول صلی الله علیه و آله می فرماید: «از اهمال بپرهیز؛ که تو برای امروز زنده ای، نه برای فردا. اگر فردایی بود، فردا نیز مثل امروز باشد و اگر فردایی نبود، از اهمال و سستی پشیمان خواهی بود».
9. تقسیم کار
cامروزه تقسیم کار، یکی از عوامل اساسی پیشرفت و بهره وری در امور است. در فرهنگ اسلامی نیز بر این عامل ارزشمند در بهره وری تأکید شده است. حضرت علی علیه السلام در نامه ای به امام حسن علیه السلام این مهم را چنین یادآور می شود: «کار هر کدام از خدمت کارانت را معین کن که او را در برابر آن مسئول بدانی. تقسیم کار موجب می شود کارها را به یکدیگر وانگذارند و در خدمت سستی نکنند».
امام علی علیه السلام می فرماید: «کسی که به کاری سرگرم شود که مهم نیست، کار مهم تر را از دست می دهد».
11. پشتکار
امام علی علیه السلام می فرماید: «بر تو باد مداومت در عمل».
12. انضباط کاری
امام علی علیه السلام : «شما و همه فرزندانم و کسانم و آن کسی را که نامه من بدو رسد، سفارش می کنم به ترس از خدا و نظم در کارها».
13. مشارکت و تعاون
در فرهنگ اسلامی مشارکت تحت عنوان تعاون مطرح شده است. خداوند در قرآن می فرماید: «وَتَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوَی؛ و در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید.» (مائده: 2) همچنین علی علیه السلام می فرماید: «بر شما باد پیوند و همراهی با یکدیگر، و پرهیز از جدایی و دوری از همدیگر».
14. به کارگیری نیروهای امین
رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «در استخدام کارکنان و فرماندهان، هیچ گونه شفاعتی را نپذیر، مگر شفاعت و کفایت امانت را».
15. پیش گیری از اسراف
امام صادق علیه السلام می فرماید: «خدای، عزّ و جلّ، میانه روی را دوست و اسراف را ناپسند می دارد؛ حتی دور انداختن هسته خرما یا میوه ای، اگر به کار آید و نیز دور ریختن آب اضافی».
مفهوم بهره وری
مرضیه رضائیان
بهره وری، یعنی بهره برداری، کام یابی و با فایدگی؛ و در پژوهش ها به معنای راندمان، بازده، .... و باروری به کار می رود.
بهره وری عبارت است از استفاده مطلوب، مؤثر و بهینه از مجموعه امکانات، ظرفیت ها، پتانسیل ها، سرمایه ها، نیروها، منابع و ظرفیت ها؛ به عبارت دیگر بهره وری، استفاده مؤثر و بهینه در زمان و ارزش حاصل از سرمایه، عمر، فکر، اندیشه و استعدادها و استفاده مطلوب از همه لحظات است.
بهره وری توسعه کرامت انسانی
اسلام، با دعوت به ایجاد تغییر و تحول در وضعیت موجود، بازداشتن از بی کاری و تنبلی، تشویق به پویایی و حرکت، توجه به نیازهای اساسی زندگی انسان و پاسخ گو بودن در برابر عملکردهایش، عدم تساوی دو روز انسان با یکدیگر و مدیریت بهینه زمان به انسان عزت و کرامت می بخشد. در تمامی این فرمان ها، کسب رضایت و قرب الهی و رسیدن به توسعه دنیوی و اخروی مدنظر است.
از این رو، اسلام برای کرامت بخشی به انسان، افزون بر ظاهر اعمال، به اراده، انگیزه و انتخاب افراد نیز توجه می کند. این نگرش می تواند در کمیت و کیفیت اعمال افراد، تحول به وجود آورد و به آن جهت الهی یا مادی ببخشد و بر کارآیی آن بیفزاید.
«نباشد چو تدبیر و عقل معاشبه جایی نخواهد رسیدن تلاش
توانگر نخواهی شدن هیچ گهبه عزّ و قناعت نیابی چو ره»
گفتار مجری
آیا می دانید...
آیا می دانید در ایران، سالانه 45 هزار تن زباله تولید می شود که هزینه حمل هر کیلوگرم زباله از منزل تا محل دفن، معادل 175 ریال است که در تهران، سالانه بیش از سیصد میلیارد ریال می شود و به علت رعایت نشدن ساعت تحویل زباله، به این مقدار باید صد میلیارد نیز اضافه کرد؟
آیا می دانید میانگین مصرف سرانه آب در جهان در بخش های صنعت، کشاورزی و شهری و روستایی، حدود 580 متر مکعب برای هر نفر در سال است ولی این رقم در ایران که کشوری کم آب است، حدود 1300 متر مکعب است؟
آیا می دانید براساس یک برآورد، عمر متوسط اسکناس در ایران حدود سه سال است؛ در حالی که این رقم در کشورهای پیشرفته، هفت تا هشت سال است؟ سالانه در ایران، حدود شش میلیارد تومان بر اثر پارگی اسکناس به سرمایه ملی کشور خسارت وارد می شود.
بُوَد بهترین شیوه ها اقتصادبدان بایدت بیشتر اعتماد
بدان باز گردد چو کس پیش رفتهم آنجا رسد عاجز از پیشرفت
در جوامع سرمایه داری، اساس انگیزه کاری افراد بر محور منفعت طلبی، منافع مادی، رفاه و آسایش فردی و اجتماعی در زندگی تشکیل می شود و موتور حرکتی نظام سرمایه داری براساس منفعت بیشتر و سود بالاتر پی ریزی شده است؛ لذا معیارهای سنجش بهره وری نیز در جوامع غربی بر اساس معیارهای مادی است و عمده انگیزه های مادی در زمینه حفظ امنیت شغلی و رسیدن به رفاه بیشتر است.
در مکتب انسان ساز اسلام، اهداف عالی تری در طول هدف های شغلی و اقتصادی وجود دارد که جهت اصلی حرکت و تلاش انسان را مشخص می کند. انگیزه های خدمت، مسئولیت پذیری، عبادت، ادای وظیفه، قرب الی الله و... همه در طول کار و تلاش انسان قرار دارد.
در اسلام، بر حفظ، نگه داری و استفاده مطلوب از نعمت ها تأکید شده و همه به عنوان بستر حیات، زندگی، رشد و بالندگی، رفاه و معاش انسان ها به حساب می آید.
به راستی آیا مشکل مملکت اسلامی ما کار است، یا بی کاری؟ کارآیی است یا ضعف کارآیی؟ تعطیلات و تنبلی است یا کار و تلاش؟ اتلاف وقت و عمر است یا صرفه جویی در وقت و عمر؟ تلاش و زحمت است یا سرگرمی و بازی؟ تولید است یا مصرف صرفه؟ واردات است یا صادرات؟ جواب یک کلمه است و آن بهره وری از نیروی انسانی... .
انجام دادن کار به نحو احسن، مطلوب و بهینه است. انجام دادن کار به هر شکل و به هر نحو و با هر کیفیت متصور نیست بلکه انجام دادن کار به نحو احسن و نیکو مطرح است.
جامعه جوان ایرانی با اتکا به عزم و اراده ملّی و با کوششی خستگی ناپذیر و بهره وری بهینه در علم و دانش و فن می تواند دریچه های نوینی از علم را به روی جهانیان بگشاید.
شعر
جهد را بسیار کن، عمر اندکی استکار را نیکو گزین، فرصت یکی است
کاردانان چون رفو آموختندپاره های وقت را هم دوختند
عمر را باید رفو با کار کرد وقت کم را با هنر بسیار کرد
کار را از وقت چون کردی جداین یکی گردد تباه، آن یک هبا
گرچه اندر دیده و دل، نور نیستتا نفس باقی است، تن معذور نیست
آورده اند که...
بهره وری در سیره معصومین علیهم السلام
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله هنگام دفن سعد بن معاذ انصاری، رئیس قبیله اوس، سنگ قبر را به دقت با دست مبارکشان محکم ساختند. بعضی از اصحاب گفتند: «سنگ قبر این اندازه نیاز به دقت و محکم کاری ندارد.» رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «می دانم که به زودی کهنگی آن را فرا می گیرد، ولی خدا دوست دارد بنده که کاری می کند، کارش را کامل کند».
امام صادق علیه السلام در استفاده از پوشاک دقت داشت. داوود رقی می گوید: در یکی از سفرها با ایشان به محل ینبع در نزدیکی مدینه رسیدیم، چون حضرت از خانه خارج شد، کفش دیگری را به پای ایشان دیدم. علت را جویا شدم. حضرت فرمود: «این کفش را برای این سفر برگزیده ام؛ زیرا در برابر گل و باران بیشتر دوام دارد».
مصادیق بارز بهره وری در سیره بزرگان
دکتر حسن عارفی می گوید: «امام وقتی وضو می گرفتند، نمی گذاشتند شیر آب باز باشد تا وضویشان تمام شود. شیر آب را باز می کردند، به اندازه یک مشت آب بر می داشتند و شیر را می بستند. بعد دوباره اگر نیاز داشتند، شیر آب را باز می کردند».
آقای مصطفی کفاش نقل می کند: روزی امام رحمه الله به فردی که به باغچه آب می داد، گفت: «چرا آب لوله کشی را به باغچه می دهید؟» آن آقا گفت: «این آب لوله کشی نیست، آب چشمه است.» امام رحمه الله فرمود: «باز معلوم نیست که آب چشمه را هم بتوانیم مصرف کنیم؛ این مال همه است. بنابراین کمتر و در حد ضرورت استفاده کنید»!
آیت الله صالحی مازندرانی در استفاده بهینه از نان بسیار دقت می کرد تا اسراف نشود. به همین دلیل در خانه نان خشک جمع نمی شد و اگر هم گاهی نان بیات می شد، می فرمود: «امروز آبگوشت درست می کنیم تا این نان ها هم استفاده شود».
آفت بهره وری
درباره مهاتما گاندی، پدر استقلال هند نوشته اند: «در زندان و سفر، چرخ نخ ریسی به همراه داشت که آن را به عنوان نماد صنایع کوچک و غیر متمرکز هند معرفی می کرد و بر تن پیروانش به جای یونیفرم های پرزرق و برق یا نشان های جور واجور، لباس های زمخت نخی دست بافت می پوشاند. وی می گفت: برای من بسیار تأسف آور و دردناک است که ببینم مردم با شتاب زدگی و دیوانه وار به تقلید هر چیز تازه بپردازند».
حتی در زندان
جواهر لعل نهرو، نخست وزیر فقید هند نیز بارها بر اثر فعالیت های اجتماعی و سیاسی به زندان افتاد. در سال 1930 که او یکی از دوران های طولانی زندان را می گذراند، درصدد برآمد که از فرصت و فراغت زندان به نحو احسن استفاده کند و نامه هایی به دخترش بنویسد. این نامه ها یک دوره تاریخ جهان را در بر می گیرد و به نام «نگاهی به تاریخ جهان» در دو جلد به چاپ رسیده است.
شما کِی قصد دارید تا ارّه خود را تیز کنید؟
شخصی در بیشه ای در حال پرسه زدن بود. چوب بُری را دید که دیوانه وار و با زحمت فراوان در حال ارّه کردن تنه درختی بود که بر زمین افتاده بود تا آن را به قطعات کوچک تر تقسیم کند. در کار او دقت کرد تا ببیند چرا این قدر در زحمت است و تا این اندازه تلاش و تقلاّ می کند؛ تا اینکه متوجه موضوع شد. رو به نجار کرد و گفت: ببخشید! ارّه شما کند است؛ بهتر نیست آن را تیز کنید. چوب بر در حالی که از نفس افتاده بود غُر زد که: من وقت ندارم، باید کار ارّه کردن این درخت را به پایان برسانم!
آش
مسلمة بن عبدالملک از امرای ارتش بود و در جبهه جنگ روم، سِمَت فرماندهی داشت. به عمر بن عبدالعزیز، خلیفه شام گزارش رسید که مسلمه در زندگی خود به زیاده روی و اسراف گراییده و برای تهیه غذاهای گوناگون، روزی هزار درهم خرج سفره دارد. عمر بن عبدالعزیز بسیار ناراحت شد. برای اصلاح وی شبی مسلمه را دعوت به صرف شام کرد و به آشپز دستور داد که انواع طعام ها را تهیه کرده همراه با آشی آماده کند و موقعی که دستور سفره می دهد اول آش را بیاورد. آن شب مسلمه بسیار گرسنه بود. وقتی آش را آوردند؛ مسلمه به انتظار بقیه غذاها نشست ولی مجبور شد خود را با آش سیر کند و موقعی که طعام های رنگارنگ را آوردند، اشتها نداشت و چیزی نخورد. عمر به وی گفت: چرا نمی خوری؟ جواب داد: سیر شده ام.
خلیفه گفت: سبحان الله تو از این آش که یک درهم خرج آن شده است، سیر می شوی ولی برای رنگین کردن سفره خود روزی هزار درهم خرج می کنی! از خدا بترس و دیگر اسراف مکن و این پول گزافی را که برای غذاهای مختلف صرف می نمایی، به مستمندان بده که رضای خدا در آن است! مسلمه با رضایت کامل از تذکر خیرخواهانه خلیفه به خانه بازگشت.
کوتاه و گویا
هدف از بهره وری، مرتفع ساختن نیازهای مادی و معنوی در مسیر حیات معقول است. (علامه جعفری)
فقط کیفیت برتر، موجب افزایش بهره وری است. (مینگ)
افزایش کیفیت می تواند شامل بهبود امور مادی و بهبود شرایط کار و امور معنوی نظیر عمر و زندگی، عبادت و اجرای احکام الهی باشد.
انسان بهره ور، همواره در پی راه بهتری برای انجام دادن کارهاست.
«هر کسی را بهر کاری ساختند» و یا «کار را به کاردان باید سپرد»!
در پرتو مدیریت خردمندانه در سطح فرد و اجتماع می توان با کاهش ضایعات، جلوگیری از اسراف و موارد دیگر از خسارت های احتمالی و هدر رفتن نیروهای مادی و معنوی فراوان پیش گیری کرد.
یک راه افزایش بهره وری، آموزش مدیران است. (وورساید)
مشکلات بهره وری ناشی از عملکرد بد کارکنان نیست، بلکه از عملکرد بد مدیریت سرچشمه می گیرد. (مینگ)
اسلام عزیز با سفارش به استفاده معتدل از خوراکی ها و آشامیدنی ها، می خواهد از اسراف که هزینه فراوانی به افراد تحمیل می کند، جلوگیری کند و هزینه های اضافی را نیز در موارد ضروری تر به کار گیرد تا فرد و جامعه هر دو از ثمرات صرفه جویی بهره مند شوند.
دستاورد شیرین بهره وری، هزینه کمتر و کیفیت برتر است.
آیا می دانید بهره وری در مصرفِ کم نیست؛ بلکه در استفاده درست است؟
پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله : «ای ابوذر، در مورد عمر خود حریص تر از پول و ثروت خود باش».
همه چیز شتاب گرفته است، ولی تو هنوز آرامی؛ زمان را دریاب!
بهره وری و کنترل کیفیت، یک فرهنگ است که باید تا اعماق جامعه راه یابد.
مهار هزینه ها و جلوگیری از افزایش آن، یک وظیفه عمومی است که همه باید عهده دار نقش در جهت آن باشند.
انجام دادن کار یکنواخت و بهره نگرفتن از خلاقیت و استعداد افراد، موجب خستگی روحی و افزایش حوادث در محیط کار می شود.
باید عنایت داشت که عمر، محصول حرکت انسان ها، کار، تلاش، بازده، آثار، ثمرات و برکات وجودی آنهاست؛ نه محصول گردش شبانه روز!
هر کس باید در جای خود گمارده شود، تا از توان مندی ها، توانایی ها و نقاط قوت وی استفاده شود.
اساس بهره وری در بهبود و اصلاح ساختارها و روش هاست؛ تا از ساختارهای منطقی، صحیح و سالم و ساز و کارهای پویا برخوردار نباشیم و از مدیران لایق و با کفایت استفاده نشود، بهره وری معنا و مفهوم نخواهد یافت.
متأسفانه توقع و انتظارات، زیاد؛ ولی بهره وری کم است. صرفه جویی در وقت، تنظیم صحیح اوقات و برنامه ریزی برای استفاده مطلوب و بهینه از عمر و زمان، نقش کلیدی در موفقیت فرد و جامعه دارد.
نظر ما اینه...
شایسته است که برنامه سازان ارجمند توجه ویژه شان را به عوامل مؤثر در بهره وری، معطوف کنند؛ برخی از محورها و شیوه های این عرصه، از این قرارند:
عوامل مؤثر و مهم در بهره وری
- برنامه ریزی و زمان بندی
- نظم و انضباط در کارها
- مدیریت صحیح در رسیدن به مطلوبیت ها
- آموزش نیروی انسانی
- استفاده از تجارب مناسب دیگران
- انگیزه و روحیه مسئولیت پذیری و پشتکار
- نوآوری، خلاقیت و ابتکار
- فرهنگ قناعت و خودداری از هدر دادن سرمایه ها
- روحیه تعاون، هم کاری، هم فکری و مشارکت
- تکیه بر نقاط قوت افراد
- اصلاح روش ها و سیستم ها
- اولویت بندی و تقسیم بندی کارها
- انگیزه های الهی - انسانی در زمینه خدمت به دیگران
- به کارگیری نیروهای امین و با کفایت و...
برخی مصادیق عینی و آسیب زای بهره وری
متأسفانه در کشور ما با وجود تأکید آموزه های دینی بر استفاده بهینه از امکانات و مزایای اقتصادی و معنوی آن، باز هم شاهد مشکلات جدی در این زمینه هستیم که به کاهش بهره وری در عرصه های مختلف فردی، خانوادگی و اجتماعی منجر می شود. در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:
- خرید فله ای و انبوه مواد غذایی
- اسراف در پذیرایی ها و پخت و پز
- استفاده نادرست از پوشاک و مدگرایی
- مصرف کالاها و دستاوردهای بیگانه
- تولید نامتعارف زباله
- مصرف بی رویه دارو
- بی مبالاتی در استفاده از سرمایه های پول و اسکناس
- بی مبالاتی در بهره گیری از امکانات و اموال عمومی
- بهره برداری نکردن مطلوب از ذخایر انرژی (آب، گاز و...) و...
آشنا کردن تدریجی مردم با مفهوم بهره وری؛ یکی از بهترین روش های خودجوش برای رسیدن به استاندارد بهره وری در جامعه اسلامی است. تمامی نهادهای فرهنگی و اجتماعی جامعه باید در این مسیر گام جدی بردارند و به سازمان دهی، آموزش و ارتقای سطح بهره وری، به اطلاع رسانی بپردازند و در این میان، تعامل و همکاری صمیمانه دستگاه های فرهنگی کشور؛ به ویژه صدا و سیما، آموزش و پرورش، مطبوعات و... اهمیت فراوان دارد تا عزم ملی برای رسیدن به جامعه ای بهره ور جزم شود.