کانون خانواده به عنوان نخستین جایگاه ترتیب انسان و اصلی ترین نهاد جمعی و محل برقراری صمیمی ترین و عاطفی ترین پیوندهای بشری همیشه برای انسان مطرح بوده و هست.
پایه های این بنای رفیع، بر گذشت، کرامت، احترام به یکدیگر و فروتنی و تواضع به همدیگر استوار است، خویشتن محوری و خودبینی کانون خانواده را سرد و بی فروغ می سازد و از آثار مثبت و مفید آن می کاهد. تواضع در خانواده نمودهای مختلفی دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1 نظرخواهی و مشورت یکی از جلوه های تواضع مشورت و نظرخواهی است، انسان متواضع از اینکه در امور خود از افکار و آرای دیگران بهره گیرد امتناع نمی ورزد. رسول خدا(ص) با اینکه کامل ترین مردم به لحاظ خرد و دانش بود و از تأیید ویژه خداوند نیز بهره مند بود، دستور یافت تا در کارها با مؤمنان مشورت کند
(12) تا به آنان شخصیت دهد و آنها را تکریم کند و درس تواضع و مردم نوازی به جامعه اسلامی و مسئولان آن دهد. همچنین در برخی روایات برکناری از استبداد در تصمیم گیری ها و رویکرد به شوری و مشورت، ویژگی و مشخصه جامعه ایمانی معرفی شده است.
(13) و شگفت اینکه برابر روایتی امام کاظم(ع) با برخی از بردگان سیاه پوست خود در برخی کارها مشاوره می کرد وقتی در این باره بر آن حضرت خرده می گرفتند، در پاسخ می فرمود: «إن شاء الله تعالی ربما فتح علی لسانه؛ اگر خداوند بخواهد واقع و حقیقت را بر زبان او می گشاید.»
(14) مشورت در مورد خانواده و بین اعضای آن نیز بسیار با اهمیت است و نشانه خردسالاری و حاکمیت انصاف و عدل در درون آن است. هرچند روایاتی در دست است که بیانگر نوعی استثنا در عمومات دلایل توصیه به مشورت در خصوص مشاوره با زنان است
(15)، ولی باید توجه داشت که اولاً غالب آنها ضعف سند دارند و ثانیا بیشتر آن روایات ناظر به امور سیاسی و اجتماعی خاصی هستند و نگاه غالب دارند، زیرا اکثر خانم ها در دوران های مختلف در گذشته از سیاست و مسائل اجتماعی به دور بوده اند و طبیعی است که آرا و دیدگاههای آنها در این حوزه ها چندان صواب و قابل اعتماد نبوده است. علاوه بر این زنان بنا بر طبیعت خدادادی خود غالبا تحت تأثیر احساسات و عواطف اند و به تناسب آن رویکرد و علاقه آنان به مسائل خرد و جزئی بیشتر است تا مسائل و تصمیمات سیاسی، نظامی و اجتماعی، که با آن رویکرد غالب چندان سازگاری ندارد. از این رو موارد استثنا در این جهت از این قاعده بیرون است.
در سفارش های امیرمؤمنان(ع) به فرزند گرامی شان امام حسن(ع) آمده است: «و ایاک و مشاورة النساء الا جربت بکمال ...؛ از مشورت با زنان بپرهیز مگر زنی که با تجربه دریافته باشی که دیدگاههای او همه سونگر و قرین کمال است.»
(16) بنابراین به نظر می رسد این گونه روایات نسبت به مسائل درون خانواده نظری ندارند و عمومیت دلایل لزوم و یا حسن مشورت این حوزه را نیز شامل است. گذشته از اینکه به کارگیری رویه خودرأیی و خودمحوری در امور مربوط به خانواده و بی اعتنایی به خواست و نظر همسر، به طور یقین با روایات بسیاری که مرد را به معاشرت نیک، مدارا و رفتار پسندیده با همسر خود فرا می خوانند منافات دارد.
(17) آنچه در روایات از آن نهی شده است زن سالاری و اطاعت مرد از زن براساس احساس و خارج از مدار شرع و خرد است
(18) و این با موضوع مشورت ارتباطی ندارد، زیرا مشاوره نظرخواهی است، نه فرمان بری بی چون و چرا و مهار گسیخته.
2 همیاری در خانواده از نمودهای بارز تواضع در خانواده همیاری است. برخی مردان از روی غرور و تکبر بی جا از اینکه در محیط خانه کوچک ترین کمکی در امور منزل به همسر خود کنند دریغ می ورزند.
البته روشن است که بانوان به ویژه در جوامع شرقی و اسلامی، خود با علاقه و میل خویش به امور منزل و ساماندهی آن می پردازند، ولی این منافاتی ندارد که مرد نیز آمادگی برای کمک داشته باشد و گاهی در این باره به همسر خود مدد رساند و این از نشانه های فروتنی است.
پیامبر گرامی(ص) فرمودند: «من لم یأنف من خدمة العیال فهو کفارة للکبائر و یطفی غضب الرب و مهور الحور العین و تزید فی الحسنات و الدرجات؛ کسی که از خدمت به خانواده خود عاری نداشته باشد این کار کفاره گناهان بزرگ است و خشم خدا را فرو می نشاند و مهریه حورالعین است و بر حسنه ها و درجات او می افزاید.»
(19) 3 گفتن کلمات محبت آمیز گاهی انسان کسی را دوست دارد، ولی از اظهار آن خودداری می کند و این در بسیاری موارد ریشه در غرور و کبرورزی آدمی دارد، در صورتی که اظهار دوستی در تحکیم و تشدید آن بسیار مؤثر است.
زن از اینکه احساس کند محبوب شوهرش هست بسیار خشنود است و دوست دارد تمام آن را در اختیار خود داشته باشد.
(20) از این رو اظهار تواضع و دوستی و علاقه از سوی مرد، بسیار برای زن سرورآفرین است و به او اطمینان و آرامش می دهد و این در روایات سفارش شده است.
رسول خدا(ص) فرمودند: «قول الرجل للمرأة إنی أحبک لا یذهب من قلبها ابدا؛ اینکه مرد به همسر خود بگوید: تو را دوست دارم هیچ گاه از قلب او بیرون نمی رود.»
(21) 4 تواضع در رفتار گاهی مرد در محیط خانواده با تکیه بر برتری جسمی و موقعیت خود، رفتاری غرورآمیز در پیش می گیرد و انتظارات و توقع های بی جایی دارد. البته خدمت، احترام و تکریم زن نسبت به شوهرش از وظایف دینی و اخلاقی او به شمار می آید.
(22) ولی زورگویی، برخورد خودخواهانه و متکبرانه از سوی مرد، پسندیده و پذیرفته نیست و با فروتنی در رفتار که مورد توجه اسلام است منافات دارد.
رسول گرامی(ص) فرمودند: «خیر الرجال من امتی اللذین لا یتطاولون علی اهلیهم و یحنون علیهم و لا یظلمونهم؛ بهترین مردان امت من کسانی اند که نسبت به خانواده خود خشونت و تکبر نمی ورزند و بر آنان رحمت و نوازش دارند و به آنها آزار و ستم روا نمی دارند.»
(23) گاهی نیز زن با توجه به تحصیلات، ثروت، شغل و یا موقعیت خانوادگی برتر خود، نسبت به شوهرش غرور می ورزد و رفتاری خودپسندانه و از روی تکبر با او در پیش می گیرد، غافل از اینکه حق شوهر و ضرورت تواضع در برابر او، با وجود آن امتیازها از بین نمی رود و به عبارت دیگر حق شوهر نسبت به آن امتیازها حاکمیت دارد. همچنان که مرد نیز مجاز نیست با تکیه بر امتیازهای مذکور، حقوق زن را نادیده انگارد و رفتاری غرورآمیز و متکبرانه داشته باشد.
امام صادق(ع) فرمودند: «ایمّا امرأة قالت لزوجها: ما رأیت منک خیرا قط فقد حبط عملها؛ هر زنی که به همسرش بگوید: من هرگز از تو خیری ندیدم عمل صالح خود را به نابودی کشانده است.»
(24) در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است: «گروهی نزد رسول خدا(ص) آمدند و گفتند: ما گروهی از مردم را دیدیم که به هم سجده می کنند پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: لو کنت آمر احدا أن یسجد لأحد لأمرت المرأة ان تسجد لزوجها؛ اگر بنا داشتم که دستور دهم شخصی دیگری را سجده کند فرمان می دادم که این کار را زن نسبت به شوهر خود عمل کند.»
(25) البته همان گونه که در همین حدیث نیز اشاره شده است این عمل جایز نیست، ولی چنین تعبیری برای رساندن اهمیت بسیار و ضرورت فروتنی همسر در برابر همسر است، تا در چنین فضایی خودخواهی ها و خودمحوری ها رخت بربندد و خانواده کانونی از صفا، عشق و ایثار گردد. و بی تردید هر خیر و برکت از چنین کانون های گرمی انتظار می رود.
پی نوشتها: 12- آل عمران، 159.
13- شوری، 38.
14- محدث قمی، سفینة البحار، تهران، کتابخانه سنایی، ج1، ص718.
15- ن. ک. وسایل الشیعة، ج14، ابواب مقدمات نکاح، ب96.
16- متقی هندی، کنزالعمال، ج16، ش44215.
17- ن. ک. وسایل الشیعة، همان، ب95 و ب96، ح4.
18- همان، ب86، 87، 88، 90.
19- بحار الانوار، ج104، ص132.
20- ن. ک وسائل الشیعه، همان، ب78.
21- همان، ب3، ح9، ص10.
22- حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، بیروت، مؤسسه اعلمی، ص213 - 216.
23- همان، ص216.
24- همان، ص215.
25- همان.