عابدان سه گروهند: 1. بردگان. 2. تاجران. 3. آزادگان.
ترس از عقاب و عذاب الهی، یکی از انگیزه های قوی برای بندگی خداست. برخی انسان ها با علم به اینکه اگر از دستورهای الهی سرباز زند، در فردای قیامت که روز آشکار شدن اسرار و اعمال است، در حضور پروردگار عذری پذیرفته نیست، به اطاعت خداوند روی می آورند. همچنین با دانستن اینکه سرانجام زشتی و بدی، دوری از رحمت و غفران الهی است، از انجام دادن هر کاری که رضای خدا در آن نیست، روی می گرداند. زمانی که ترس از عذاب و بر دل انسان سایه می افکند، خواهش های نفسانی و انگیزه های گناه، در او سرکوب می شود و او از گناهان و سرپیچی از دستورات خداوند دوری می کند.
به عقیده حضرت علی علیه السلام، عبادت چنین افرادی، عبادت بردگان است که از ترس شلاق ارباب، فرمان های وی را اجرا می کنند. این گونه عبادت ها، گرچه رفع تکلیف است و بازدارنده انسان از محرمات، کامل نیست و از امتیاز اخلاص حقیقی بی بهره است.
بعضی ها خداوند را به طمع بهشت و بهره بردن از نعمت های او عبادت می کنند. امید و آرزوی رسیدن به «جَنّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ» (بروج: 11)، آنان را به معامله پرسود فرامی خواند تا بیش از سرمایه و متاع خود به غنیمتی پایدار دست یابند؛ «فتلک عبادة التجار». چنین پرستشی نیز از خلوص کامل به دور است و نوعی خودخواهی در آن به چشم می خورد و بنا به فرموده امام علی علیه السلام این نوع عبادت، عبادت تاجران است.
سرانجام، عبادتی که از روی دوستی و محبت حق صورت پذیرد، عالی ترین نوع عبادت است. در این گونه عبادت، خداوند در شعور آگاه و فطرت بیدار شخص پیداست. خدا را آن گونه می پرستد که برخاسته از فطرت اوست و اگر خداوند بهشت و جهنمی را نمی آفرید، باز هم او را به خاطر حب و عشق ستایش می کرد. چنین عبادتی که تنها برای خشنودی خداوند و تقرب به اوست، خالص و کامل است، چرا که از نیت های نفسانی و غیرخدا پاک و آراسته است. دلی که به او تعلق گرفت، از هر چیز جز او رهایی می یابد. عبادت مولا علی علیه السلام، مظهر چنین عبادتی است و خود این امام نیز در سخنی می گوید:
الهی ما عَبَدْتُکَ خَوفا مِنْ نارک و لا طَمعا فی جنتَکَ بَلْ وَجَدْتُکَ اهلاً للعباده فعبدتُکَ.
خداوندا تو را نه به خاطر ترس از جهنمت و نه به طمع بهشتت پرستش کردم، بلکه تو را شایسته پرستیدن یافتم و عبادتت کردم.
همچنین، بنابر آیه شریفه «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَکْبَرُ» (توبه: 74)؛ خشنودی خدا به عنوان برترین انگیزه برای آزادگان و عاشقان مطرح شده است.
به گفته حافظ:
در ضمیر ما نمی گنجد به غیر از دوست کس هر دو عالم را به دشمن ده که ما را دوست بس
پیام متن:
بهترین نوع عبادت، آن است که نه به خاطر رهایی از دوزخ و نه به انگیزه رهیابی به بهشت باشد، بلکه تنها برای رضای خدا صورت گیرد.
