شرائط توبه دو گونه اند: برخی، شرائط قبول توبه اند و برخی، شرائط کمال توبه که در دو مرحله به ذکر آن می پردازیم:
الف. شرائط قبول
شرائطی که برای قبولی و پذیرش لازم و ضروری است، دو امر است:
1. پرداخت نمودن حقوق مردم: در صورتی که انسان اموال و حقوق دیگران را پایمال کند، برای توبه لازم است که تمام اموال و حقوق دیگران را به آنان برگرداند.
پیرمردی از قبیله نخع می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: من از زمان حجّاج تا به امروز همیشه حاکم [بر مردم] بوده ام، آیا برای من توبه ای هست؟ امام علیه السلام ساکت شدند و جوابی نفرمودند، من دوباره از ایشان سؤال کردم، در جواب فرمودند: «لا، حَتّی تُؤَدِّیَ الی کُلِّ ذی حَقٍّ حَقَّهُ؛(15) خیر، تا اینکه حق هر صاحب حقی را به او برگردانی.»
2. پرداخت نمودن حقوق خداوند: از دیگر شرائط توبه که بسیاری از توبه کنندگان از آن غافل اند، پرداخت نمودن حق خالق است؛ چرا که برخی گناهان، حاصل ترک نمودن و کوتاهی کردن در انجام برخی واجبات است که باعث عقوبت الهی می شود. در این صورت، اگر انسان گنهکار از کردار خود پشیمان شود، لازم است حقوقی را که برای خداوند به جهت ترک واجبات بر عهده او آمده، ادا نماید.
البته، ذکر این نکته ضروری است که ممکن است برای برخی انسانها اداء نمودن حقوق مردم و یا حقوق خداوند سخت و دشوار جلوه کند و سبب شود که آن شخص به دره هولناک نومیدی و یأس وارد شود و از مسیر خودسازی و اصلاح نفس باز ماند. از اینرو، باید توجه داشت که اوّلاً: برخی امور اگر چه به ظاهر سخت و دشوار است، ولی با توکّل بر خداوند و تصمیم و اراده جدی بر انجام آنها می توان بر آنها فائق آمد.
ثانیا: برخی امور مشکل، وقتی نسبت به نتیجه های مهم آنها سنجیده شود، آسان و قابل تحمّل خواهند بود؛ چنان که تحصیل و تلاشهای علمی شبانه روزی بسیار سخت و طاقت فرسا است، ولی با در نظر گرفتن نتایج مهم و ثمرات گران بهای آن، تحمّلش آسان و چه بسا شیرین می گردد. از اینرو، اداء حقوق مردم و حقوق خداوند اگر چه ممکن است کار دشواری باشد، ولی با در نظر گرفتن نتایج مهم آن، که همان رهایی از دره هولناک هلاکت و آتش دوزخ و وارد شدن در اقیانوس بی کران رحمت الهی و متنعم شدن از نعمتهای ابدی است، بسیار آسان خواهد بود.
امام راحل رحمه الله در این باره می نویسد: «ای عزیز! مبادا شیطان و نفس امّاره وارد شوند بر تو و وسوسه نمایند و مطلب را بزرگ نمایش دهند و تو را از توبه منصرف کنند و کار را بر تو یکسره نمایند... راه حق سهل است و آسان، ولی قدری توجه می خواهد. اقدام باید کرد. با تسویف و تأخیر امر را گذراندن و بار گناهان را هر روز زیاد کردن، کار را سخت می کند، ولی اقدام در امر و عزم براصلاح امر و نفس، راه را نزدیک و کار را سهل می کند.»(16)
ب. شرائط کمال:
علاوه بر شروطی که برای صحّت توبه بیان شد، شرائط دیگری هم وجود دارند که سبب کمال بخشیدن و بالا رفتن عیار توبه می شوند، و در ذیل حدیثی از امیرمؤمنان، علی علیه السلام به آنها اشاره شده که در ادامه به ذکر حدیث می پردازیم.
شخصی در محضر علی علیه السلام گفت: «استغفراللّه ». امام به او فرمود: «ثَکَلَتْکَ أُمُّکَ، أَتَدْری مَاالاِسْتِغْفارُ؟؛ مادرت به عزایت گریه کند، آیا می دانی استغفار چیست؟ إِنَّ الاِسْتِغْفارَ دَرَجَةُ الْعِلّییّنَ وَ هُوَ اِسْمٌ واقِعٌ عَلی سِتَّةِ مَعانٍ: أَوَّلُها اَلنَّدَمُ عَلی ما مَضی، اَلثانی اَلْعَزْمُ عَلی تَرْکِ الْعَوْدِ أِلَیْهِ أَبَدا؛ همانا استغفار درجه علّییّن است و آن اسمی است که به شش معنی واقع می شود: اوّل آنها پشیمانی بر گذشته است. دوم، عزم بر برگشت ننمودن به آن گناه تا ابد است. وَالثّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ اِلیَ الْمَخْلُوقینَ حُقُوقَهُمْ حَتّی تَلْقَی اللّه َ سُبْحانَهُ أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَةٌ، الرّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ أِلی کُلِّ فَریضَةٍ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَها فَتُؤَدِّیَ حَقَّها؛ سوم اینکه حق مخلوقات را اداء کنی تا خدا را پاکیزه ملاقات کنی و حقی از مخلوقات بر عهده تو نباشد. چهارم اینکه به سوی هر فریضه ای که ضایع کرده ای روی آوری و حقّ آن را اداء کنی. وَالْخامِسُ أَنْ تَعْمِدَ اِلَی اللَّحْمِ الَّذی نَبَتَ عَلَی السُّحْتِ فَتُذیبَهُ بِالاَحْزانِ حَتّی تَلْصَقَ الْجِلْدُ بِالْعَظْمِ وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُما لَحْمٌ جَدیدٌ. وَالسّادِسُ أَنْ تُذیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطّاعَةِ کَما أَذَقْتَهُ حَلاوَةَ الْمَعْصِیَةِ، فَعِنْدَ ذلِکَ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللّه َ؛ پنجم اینکه به سوی گوشتی که به واسطه حرام روییده شده روی آوری و آن را به واسطه اندوه ها آب کنی تا پوست به استخوان بچسبد و گوشت تازه بین آنها روییده شود. و ششم آنکه درد و رنج فرمان برداری را به جسم بچشانی؛ چنان که شیرینی معصیت را به آن چشانده بودی.»(17)
شرائط کمال توبه می باشند.
پی نوشت:
15. اصول کافی، دارالاضواء، ج2، ص231؛ بحارالانوار، همان، ج72، ص329.
16. چهل حدیث، امام خمینی رحمه الله ، ص238.
17. نهج البلاغه، حکمت 409.
