اسلام، اعتدال را در زمینه امور فردی و شخصی، اعم از گفتار و رفتار، منظور داشته و بر آن تأکید ورزیده است. مهم ترین موارد امور شخصی عبارت اند از:
5 1. راه رفتن: با این که به حسب ظاهر، راه رفتن، مسئله ای جزیی و پیش پا افتاده به نظر می آید اما قرآن مجید اعتدال در آن را نیز مورد توجه قرار داده و فرموده است: (و اقصد فی مشیک؛67 در راه رفتن میانه رو باش). در آیه ای دیگر، اولین نشانه عباد الرحمان (بندگان خاص الهی) را تواضع در راه رفتن که همان اعتدال است، بر می شمارد. 68
حالت افراطی، راه رفتنِ مغرورانه و حالت تفریطی، راه رفتنِ ذلیلانه است.
5 2. حرف زدن: سخن و بیان، از نعمت های بزرگ الهی و مهم ترین عامل نقل و انتقال مکنونات ضمیر آدمی است که خداوند آن را مایه امتیاز انسان از موجودات دیگر قرار داده است. 69 اما این گوهر ارزش مند در صورتی مفید است که از حد اعتدال خارج نگردد. امیرالمؤمنین(ع) می فرماید: (الکلام کالدواء قلیله ینفع و کثیره قاتل؛70 سخن گفتن مانند دارو است؛ کم آن، نفع می رساند و زیاده روی در آن، کشنده است). آن حضرت در روایتی دیگر می فرماید: زیاده گویی، حکیم را می لغزاند و صبور را دل آزرده می کند. پس زیاده سخن مگو که دل گیر کنی و کوتاهی مکن که خوار شوی. 71
در روایت فوق، انسان از افراط در سخن گفتن (زیاده گویی) و تفریط در آن (ناتوانی در سخن گفتن) بر حذر داشته شده است.
کم گوی و گزیده گوی چون درّ
کز اندک تو جهان شود پر
علاوه بر اعتدال در سخن گفتن، لحن گفتار و شیوه سخن گفتن نیز باید معتدل باشد. قرآن مجید می فرماید: (و اغضض من صوتک ان انکر الاصوات لصوت الحمیر؛72 سخن آرام بگو نه با فریاد و صدای بلند که زشت ترین صداه، صدای الاغ است.)
5 3. خوردن و آشامیدن: هر انسانی برای ادامه حیات، به غذا و آب احتیاج دارد، اما اعتدال را باید رعایت کند. قرآن مجید بلا فاصله پس از امر به خوردن و آشامیدن، انسان ها را از افراط و زیاده روی در آن که اسراف است، نهی کرده است: (کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین؛73 بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد. )
نه چندان بخور کز دهانت بر آید نه چندان که از ضعف جانت بر آید
5 4. خوابیدن: آدمی در کنار فعالیت های روز مره، احتیاج به خواب و استراحت دارد. کم خوابی و پر خوابی، هر دو، به سلامت انسان آسیب وارد می کند. در احادیث آمده است: شخصی به پیامبر اسلام(ص) گفت: من قبلاً حافظه خوبی داشتم ولی اکنون به فراموشی مبتلا شده ام. حضرت فرمود: شاید عادت داشته ای هنگام ظهر استراحت کنی و ترک نموده ای؟ گفت: آری. حضرت به او فرمود: استراحت نیمه روز را ترک نکن که حافظه ات همچون نخست خواهد شد. 74
خواب زیاد نیز موجب فساد بدن و قساوت قلب می شود. امام صادق(ع) می فرماید: (کثرة النوم مذهبة للدین و الدنیا؛75 خواب زیاد، دین و دنیای شخص را از بین می برد.)
5 5. پوشش: یکی دیگر از موارد اعتدال، میانه روی در شیوه پوشش است. امیرالمؤمنین(ع) آن را یکی از صفات متقین بر شمرده است. 76 متقین کسانی اند که نه لباس گران قیمت به تن می کنند و نه لباس بسیار حقیر و ناچیز و مندرس که اصلاً قابل پوشیدن نباشد، بلکه از جامه ای میان این دو استفاده می کنند.
در روایتی از پیامبر(ص) نقل شده که آن حضرت از دو شهرت نهی می فرمودند: شهرت در نازکی و ضخامت لباس، نرمی و زبری آن و بلندی و کوتاهی آن؛ بلکه باید حد وسط را میان این خصوصیات رعایت کرد. 77 امام علی(ع) نیز می فرماید: لباس بپوش به طوری که نه به آن شهرت پیدا کنی و نه باعث خفت تو گردد. 78
البته اعتدال در شیوه پوشش با توجه به شرایط زمانی، متفاوت است؛ یعنی ممکن است یک لباس برای شخص و یا در زمانی اسراف حساب شود، ولی برای دیگری اسراف نباشد.
5 6. ارضای غریزه جنسی: دست توانای آفرینش و خالق هستی به موجب حکمت خویش، غریزه جنسی را به منظور تولید مثل و بقای نسل در انسان قرار داده است. متأسفانه با این خواسته طبیعی، دو برخورد نامتعادل (افراطی و تفریطی) صورت گرفته است. بعضی مانند اولیای کلیس، با نگاه بدبینانه خود به غریزه جنسی و پلید دانستن آن، جانب تفریط را گرفته و برخی چون فروید و همفکران او با طرح نظریه ارضا و اشباع بی حد و حصر شهوت و بی بند و باری جنسی، راه افراط را برگزیده اند. اما اسلام نه موافق سخت گیری های شدید و محدودیت های نابه جا و سرکوب کردن غریزه جنسی است و نه آزادی جنسی را تأیید می کند، بلکه ارضای غریزه جنسی در حد حاجت طبیعی و کنترل آن را به دور از افراط و تفریط، مطرح کرده است. اسلام ضمن پیشنهاد ازدواج، آزادی جنسی و زیاده روی در اعمال غریزه جنسی را مورد نقد قرار داده و در مورد عواقب آن هشدار داده است. امام علی(ع) می فرماید: کسی که در شهوت تندروی کند، آفات و بلایا نیز با سرعت به سوی او می شتابد.79
پی نوشت ها 67 لقمان (31) آیه 19.
68 فرقان (25) آیه 63.
69 رحمان (55) آیه 1 4.
70 غرر الحکم و درر الکلم، ج 2، ص 159.
71 همان، ص 109.
72 لقمان (31) آیه 19.
73 اعراف (7) آیه 31.
74 سفینة البحار، ج 2، ص 458.
75 همان، ص 624.
76 نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 184.
77 کنز العمال، ح 41172.
78 غررر الحکم و درر الکلم، ج 2، ص 185.
79 همان، ج 5، ص 327.
