در معارف و تعالیم دینی، تزکیه و تهذیب نفس از اهمیّت ویژه ای برخوردار است. دین اسلام، دستورات اخلاقی بسیاری دارد. اهمیّت و ارزش اخلاق تا به آن جاست که از اهداف بعثت پیامبر گرامی اسلام(ص) تکمیل اخلاق و تزکیه شمرده شده است. سوره جمعه آیه2. سفینة البحار ج411/1.
بنابراین، باید آثار این اخلاق در سراسر جامعه اسلامی و در میان مردم مسلمان به خوبی دیده شود، بویژه اخلاق باید در عالمان و دانش پژوهان ظهور و تجلّی بیشتری داشته باشد; چرا که مردم از آنان الگو می گیرند.
این مسائل، باعث شده که بخش عمده ای از آثار اسلامی به اخلاق اختصاص داده شود و کتابها و یافصلهایی در ضمن کتابهای دیگر، درباره اخلاق نوشته شود. چنانکه در گذشته یادآور شدیم، از عوامل موفقیت مفید، در جامعه و دانشهای گوناگون و تألیفات ارزشمند، تقوی و اخلاق او بوده است. چرا که قرآن خود می فرماید: (اتقوا اللّه ویعلمکم اللّه).
قرار گرفتن تقوی و تعلیم، در کنار یکدیگر بی حساب نیست بلکه اشاره است به رابطه این دو با یکدیگر. شیخ مفید ، به گفته عالمان فریقین از لحاظ اخلاقی نیز سر آمد اقران خود بوده است.
ذهبی در کتاب العبر خود می نویسد:
(مفید، بیش از اندازه فروتن بود. بسیار صدقه می داد و فراوان نماز مستحبی می گذارد و روزه می گرفت و جامه خشن می پوشید.)
ر . ک: مقدمه تهذیب الاحکام وامالی.
ابن حجر نیز می نویسد:
(مفید، مردی بود که در راه امور مستحبی خود را سخت به زحمت می انداخت. بسیار فروتن بود. خود را به خاک پای علم و دانش، در افکنده بود و چنان در بیان عقائد و کلام شیعه ورزیده بود که می گفتند او را بر هر امامی حقّ نعمت است.)
تهذیب الاحکام،33/ مقدمه نقل از لسان المیزان، ج368/5.
عالمان شیعی نیز، از اخلاق حسنه، شیوه زندگی و کیفیت برخورد وی با دیگران، بسیار سخن گفته اند. افزون بر آن، او را از معدود افرادی می دانند که افتخار دریافت نامه هایی از حضرت حجة ابن الحسن(ع) داشته است.
شیخ مفید، دانش پژوهان را به اخلاق اسلامی فراخوانده و بسیاری از روایات اخلاقی را در موضوعات گوناگون برای شاگردانش املاء کرده است. در معرّفی کتاب امالی، به برخی از عناوین اخلاقی که مفید بدانها اهمیت می داده است. اشاره خواهیم کرد.
حدیث
علم حدیث، پس از علوم قرآنی از والاترین و ارجمندترین علوم اسلامی، بلکه بشری است. در اهمیّت و ارزش حفظ احادیث، نقل احادیث، فهم آن و... سخنان بسیاری از معصومین(ع) آمده است. شهید ثانی، برخی از آنها را در منیة المرید، آورده است. 182/. ر . ک اصول کافی، ج50/1 ـ 51 این علم به دو بخش روایت و درایت تقسیم می شود.
علم روایت، عبارت است از آگاهی از گفتار و رفتار و تقریر معصومین(ع).
علم درایه، عبارت است از شناخت و آگاهی از معانی حدیث، متن و طرق روایت و اطلاع از حدیث درست از نادرست و شرائط راوی و انواع منقولات و روایات.
در روایات مأثوره به فهم روایات بیش از نقل آن اهمیّت داده شده است.
منیة المرید 181/.
شیخ مفید، در آثار و تالیفاتش، چه کلامی و چه فقهی، به عنوان محدثی خبیر و دقیق رخ می نماید. او با تبحر و تسلطی که به مبانی اسلام و مذهب تشیع داشت، به آیات و روایات معصومین(ع) رجوع کرد و در آثار خود بدان استناد جست. در جای جای نوشته های او استناد به آیات و روایات، دیده می شود. رجوع وی به حدیث، رجوعی عالمانه توأم با تامل و تشخیص است، نه در حدّ نقل روایت.
امامان(ع) فرموده اند: تنها راوی نباشید، بلکه روایت را با درایت همراه کنید. مفید نیز این چنین بود.
امام صادق(ع) می فرماید:
(خبر تدریه، خیر من الف ترویه.)
منیة المرید، 181/.
خبری که آن را بفهمی، بهتر است از هزار حدیث که آن را روایت کنی.
در جای دیگر می فرماید:
(علیکم بالدرایات لاالروایات).
همان مدرک
فهم روایات را وجهه همت خویش قرار دهید، نه تنها نقل آنها را.
براساس سخنان فوق، عالمان شیعه موظفند قدرت درک و شناخت خود را در راه فهم احادیث به کار ببرند. و پس از آن، در آثار خود، در موضوعات گوناگون بدان استناد کنند. از این روی، مفید، معتقد است که استناد به احادیث، از هر کس ساخته نیست. این کار، مقدمات و شرائط می خواهد. وی، در پاسخ شخصی که سؤال می کند در تعارض احادیث چه کنیم، می گوید:
انسانهای عادی نمی توانند خود درباره احادیث متناقض تصمیم بگیرند. آنان، باید در این زمینه به حدیث شناسان مراجعه کنند و پس از آن، درباره احادیثی که استادش صدوق و اهل حدیث نقل کرده چنین اظهار می دارد:
(ابو جعفر، آنچه را شنیده روایت کرده و آنچه را حفظ داشته نقل کرده است، بدون آن که درستی آن را تضمین نماید. اصحاب حدیث، درست و نادرست را نقل کرده اند. آنان، اهل نظر و اندیشیدن و تمییز گذاشتن بین درست و نادرست و آنچه روایت می کنند نیستند; بدین جهت، اخبار ایشان مختلف و مخلوط است و شناخت درست آنه، جز از طریق نظر کردن در اصول و متّکی شدن به نظر و استدلال، که سبب رسیدن به درستی منقول است، میسّر نمی شود.)
المسائل السرویه56/.
شیخ مفید، در عبارت فوق و در جاهای دیگر، که به بخشی از آنها در معرفی تصحیح الاعتقاد، اشاره کردیم، مرحوم صدوق و اهل حدیث را از آن جهت مورد حمله قرار می دهد که آنان، به عقیده ایشان، در طرق حدیث و محتوای آن دقت نمی کنند و عقل خود را برای رسیدگی به محتوای حدیث به کار نمی اندازند.
شیخ مفید، اصول و قواعدی را برای بازشناسی احادیث آورده و لزوم ارجاع برخی از احادیث را به کارشناسان حدیث ضروری می داند.
المسائل السرویه 57/; تصحیح الاعتقاد123/.
در این باره می نویسد:
(من به بسیاری از پرسشهای که درباره احادیث مورد اختلاف، از شهرهای: نیشابور، موصل، فارس و مازندران از من شده بود، پاسخ داده ام... درباره انواع گوناگون احکام شرعی، در میان مردم اخباری وجود دارد که در ظاهر با یکدیگر اختلاف دارند. من در کتاب التمهید، جوابهایی در برابر پرسشهای گوناگون آورده ام که در ضمن آنها اخباری از ائمه معصومین(ع) آمده است... در هر مورد فتوای خود را مستند به دلایلی که تردید در آنها راه ندارد، بیان کرده ام و معنای بسیاری از گفته های ائمه(ع) ر، که مردم آنها را متناقض با یکدیگر پنداشته اند، گردآورده ام و نشان داده ام که در معنی با هم توافق دارند. شبهه های کسانی را که این اخبار را ضعیف می پنداشته اند، از میان برده ام. از این گونه امور در کتاب: مصابیح النور فی علامات اوایل الشهور، یاد کرده ام. راهی نشان داده ام که از آن راه می توان، در آن جا که میان اصحاب ما از جهت اخبار اختلاف وجود دارد، به شناختن حقّ دست یافت.)
المسائل السرویه 57/ ـ 58.
کتاب الامالی
از آثار ارزشمند شیخ مفید، کتاب الامالی، است. این کتاب، مهمترین اثر حدیثی بر جای مانده از مفید به شمار می آید. دارای 387 حدیث از پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) در مباحث گوناگون است. شیوه روایت در آن، به گونه املاء بوده است، بدین معنی که روایات آرام آرام خوانده می شده و همه شنوندگان و یا برخی از آنان، مطالب را یادداشت می کرده اند.
در آن زمان، املاء، از طرق انتقال حدیث و دانش بوده است. املاء کنندگان غالباً از بزرگان بوده اند. در اسلام، نخستین املاء کننده، پیامبر گرامی اسلام(ص) بوده است.
علی(ع) می گوید: روزی پیامبر(ص) به من فرمود:
(ای علی! بنویس آنچه را برای تو املاء می کنم. گفتم: آیا می ترسید که گفته های شما را فراموش کنم؟ پیامبر فرمود: نه. من از خدا خواسته ام که ترا حافظ قرار دهد. ولی بنویس تا برای امامانی که از فرزندان تو هستند، باقی بماند.)
امالی، شیخ طوسی، ج56/2.
علامّه بزرگوار، شیخ آقا بزرگ تهرانی،می نویسد:
(الامالی، للشیخ... المفید. و عبّر عنه النجاشی بالامالی المتفرقات ولعلّ وجهه انه املاه فی مجالس فی سنین متفرقه اوّل سنه 404 و آخرها سنه 411 و مجموع مجالسه ثلاثه واربعون مجلساً...)
الذریعه ج315/2 شماره 1252.
کتاب امالی، از شیخ مفید است. نجاشی، از این کتاب با عنوان: الامالی المتفرقات، یاد کرده است. توصیف به متفرقات، شاید بدین جهت باشد که آن مجالس، در سالهای گوناگون برگزار شده است. این مجالس، از سال 404 تا 411 ادامه داشته است. در مجموع 43 مجلس می باشد.
این کتاب، از مدارک علامّه مجلسی در تالیف بحارالانوار است. وی، از آن، به عنوان: مجالس یاد کرده است.همان مدرک.
این مجالس، در ابتداء خصوصی بوده و در منزل برخی از شیعیان، از جمله: ضمره ابی الحسن علی بن محمّد بن عبد الرحمن الفارسی در منطقه زیّارین برگزار می شده و پس از آن، به مسجد شیخ مفید انتقال یافته و عمومی تر شده است.
این کتاب، در نجف و ایران به چاپ رسیده است. اخیر، از سوی انتشارات جامعه مدرسین، با تحقیق: حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری تجدید چاپ شده است.
آقای غفّاری، در مقدمه، گفتار برخی از عالمان و فهرست نگاران را درباره شیخ مفید، آورده است و پس از آن، تحت عنوان: مشایخه الذین روی عنهم، رحمهم اللّه، فی هذا الکتاب، به تفصیل مشایخ حدیثی مفید ر، در این کتاب، نام برده و تعداد آنها را 36 نفر دانسته است. و با عنوان: مشایخه المذکورون فی غیر هذا الکتاب، بیست و پنج نفر از مشایخ او را آورده است. پس از آن، اسامی شانزده تن از شاگردان و فهرست آثار وی ر، با توجه به مقدّمه تهذیب الاحکام و منهج المقال، نقل کرده است.
مصحح، این کتاب را با چندین نسخه خطّی و چاپی مقابله کرده و پاورقیهای سودمندی نیز بر آن افزوده است. کتابی که هم اکنون در دسترس است، دارای چهل و دو مجلس است.
اهمیّت و ارزش این اثر
این کتاب، از محکم ترین و استوارترین کتب حدیثی است; زیرا روایات آن، به دست ایشان گزینش شده اند و سره از ناسره مشخّص شده است.
این مجالس، به جز مجلس بیست و سوّم از راویان مختلفی نقل شده است. بر خلاف امالی طوسی، که روایات گزینش شده در هر مجلسی از یک راوی است ولی امالی شیخ مفید روایات گزینش شده در هر مجلس، از یک راوی نیست، بلکه از راویان متعدد است.
محدثان امالی، در موضوع امامت، کسانی هستند که در نزد اهل سنّت از اعتبار ویژه ای برخور دارند. شیخ مفید، در این موضوع، روایات مورد پذیرش فریقین را نقل کرده است. اکثر روایات این کتاب، درباره دو موضوع مهم و اساسی ذیل است:
1 . اعتقادات، امامت و فلسفه سیاسی در اسلام.
2 . اخلاق اسلامی و فضائل انسانی.
محتوای کتاب
روایات امالی، روایاتی است. اعتقادی، اخلاقی، تاریخی، قرآنی و... البتّه مفید، در این مجالس به مقتضای زمان، به دو موضوع، امامت و اخلاق بیشتر اهمیّت داده است وی، در نخستین مجلس، با روایتی درباره ثبت کارهای انسان در نامه اعمال، همه آنان را به محاسبه نفس فرا می خواند. در دوّمین روایت، پذیرش اعمال را مشروط به ولایت ائمه معصومین(ع) می داند.
در روایاتی که ایشان گزینش کرده، موضوع امامت، از سه زاویه مطرح شده است:
1 . اهمیّت ولایت، اثبات امامت علی(ع) و ائمه معصومین(ع).
2 . عدم شایستگی دیگران برای خلافت.
3 . پاسخ به برخی از سؤالات و شبهاتی که در این موضوع مطرح شده است.
عناوین مهمّ عبارتند از:
* اهمیت ولایت، لزوم پیروی از امام، ذکر فضائل و مناقب علی(ع) و دیگر ائمه(ع).
* اثبات امامت علی(ع) از راههای گوناگون، بویژه از راه احادیث مورد پذیرش فریقین، همچون: حدیث غدیر و منزلت.
* مناظرات در این باره، قلم و دوات طلبیدن پیامبر(ص) در آخرین لحظه های حیات و مانع شدن برخی، اعتراض عمار یاسر به عثمان و برخورد نادرست عثمان با وی و...
موضوع دیگری که در آن بیش از دیگر مطالب بدان پرداخته شده اخلاق اسلامی، و بیان دستورات مهمی در این باره است.
مفید به خوبی آگاه بوده است که یادگیری و به کار بستن دستورات اخلاقی برای فرد و جامعه، بویژه طالبان علم ضرورت دارد; از این روی، به این مسأله اهمیت خاصی داده است.
عناوین مهمّ این بحث عبارتند از:
دعوت به تقوی، یقین، اخلاص، محاسبه نفس، محبّت و دوستی در راه خد، مبارزه با هواهای نفسانی و.... فضیلت خدمت به مؤمنان، جهاد، صلح رحم، حلم، صبر، اصلاح بین مردم. دعوت به علم و عمل، عامل بدون علم،عالم بدون عمل، برترین اعمال: ایمان، جهاد، حجّ و... ترس از گناه، تحدیر از هم نشینی با گناهکاران و منحرفان، چشم پوشی از لغزشهای دیگران، دوستی و دشمنی در راه خد، فضیلت گریه از ترس خد، تحذیر از دنیاگرائی، و صدها عنوان دیگر در این موضوع که حتی فهرست آنها نیز در این مقال نمی گنجد. مجلس بیست و سوّم که 47 روایت دارد، همگی، در این موضوع است.
