راه و رسم زندگی (۷)خدمت رسانی به مردم

یکی از ضرورت های زندگی اجتماعی که نقش مهمی در پیوند برادریِ آحاد جامعه دارد، سعی و تلاش در رفع نیازمندی ها، رسیدگی به حال دوستان و اطرافیان و بر طرف کردن احتیاجات دیگران است.

اسلام که همواره می کوشد روح هم بستگی را در میان پیروان خود ایجاد کند و به طور کلی اجتماع سالمی را به وجود آورد، به این موضوع بسیار توجه کرده تا آن جا که بر آوردن حقوق مردم را هم پایه ادای حق خداوند به حساب آورده است.

به دلیل اهمیت و تأثیر شگرفی که وجود روحیه تعاون و هم دردی نسبت به یک دیگر و خدمت صادقانه به خلق خدا در زندگی مردم دارد، مناسب دیدیم در این شماره موضوع «خدمت رسانی» را از دریچه آیات و روایات معصومین (علیهم السلام) بررسی نماییم. به امید آن که مقوله خدمت به مردم مانند نماز و روزه و دعا و توسل، در جامعه اسلامی به صورت یک فرهنگ در آید و آن را یک «عبادت بزرگ» به حساب آوریم.

خاستگاه خدمت

یکی از عالی ترین تمایلات انسانی، احساسات و عواطف لطیفی است که از اعماق جان او می جوشد و به صورت کمک و احسان و خدمت به هم نوع در صفحه زندگی تجلّی می یابد. انسان همانند سنگ، بی روح نیست که به هم نوع خود بی تفاوت باشد و هیچ حسی نداشته باشد.

استاد مطهری (ره) خدمت به هم نوع را خواسته طبیعی انسان می داند و می گوید: «خواسته های طبیعی، آن چیزهایی است که ناشی از ساختمان طبیعی بشر است. یک سلسله امورات [است ]که هر بشری به موجب آن که بشر است، خواهان آنهاست و رمز آنها را هم هنوز کسی مدعی نشده که کشف کرده است؛ مثلاً بشر علاقه مند به تحقیق و کاوش علمی است و به مظاهر جمال و زیبایی و تشکیل کانون خانوادگی و تولید نسل با همه زحمت ها و مرارت هایش، علاقه مند است. به هم دردی و خدمت به هم نوع، علاقه مند است. اما چرا بشر [به این موضوعات ] علاقه مند است؟... ما خواه جواب این چرا را بدهیم و خواه نتوانیم بدهیم، چیزی که برای ما قابل تردید نیست، این است که این خواسته ها طبیعی است.»(1)

جای گاه و ارزش خدمت رسانی در اسلام

خدمت به مردم، در تعالیم آسمانی اسلام، از موقعیت ممتازی برخوردار است. در این جا از زبان ائمه بزرگوار به گوشه هایی از ارزش های خدمت رسانی اشاره می کنیم:

1 - معیار و ملاک ارزش مندی انسان: پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «خصلتان لیس فوقهما من البر شی ء: الایمان بالله و النفع لعباد الله؛(2) دو خصلت نیکوست که برتر از آن چیزی نیست: ایمان به خدا و نفع رساندن به بندگان او.»

2 - شاخصه ایمان: یکی از یاران امام صادق (ع) می گوید: از آن حضرت شنیدم که فرمود: «المؤمنون خدم بعضهم لبعض قلت: و کیف یکون خدماً بعضهم لبعض؟ قال: یفید بعضهم بعضاً؛(3) مؤمنان خدمت گزار یک دیگرند. گفتم: چگونه؟ فرمود: به یک دیگر فایده می رسانند.»

پس معلوم می شود آنان که از مسئولیت های اجتماعی روی بر می تابند و فقط به عبادت دل خوش کرده اند، در حقیقت مؤمن واقعی به حساب نمی آیند.

3 - محبوبیت در پیش گاه خدا: از پیامبر اسلام (ص) پرسیدند: محبوب ترین فرد در پیش گاه خدا کیست؟ فرمود: «انفع الناس للناس؛(4) محبوب ترین فرد کسی است که بیشتر از همه برای مسلمانان مفید باشد.»

4 - سرآمد اعمال عاقلانه: پیامبر اکرم (ص) می فرماید: رأس العقل بعد الدین التودد الی الناس و اصطناع الخیر الی کل برّ و فاجر؛(5) پس از ایمان به خدا و دین، سرآمد عقل، بشر دوستی و نیکی به مردم است، چه خوب باشند و چه فاسق.»

5 - ملاک برتری: مردی از سفر حج برگشته بود و سرگذشت مسافرت خود و همراهانش را برای امام صادق (ع) تعریف می کرد، مخصوصاً یکی از هم سفران خویش را بسیار می ستود که چه مرد بزرگواری بود. ما به معیّت این مرد شریف، مفتخر بودیم. یک سره مشغول طاعت و عبادت بود. همین که در منزلی فرود می آمدیم فوراً به گوشه ای می رفت و سجاده خویش را پهن می کرد و به طاعت و عبادت خویش مشغول می شد. امام (ع) فرمود: پس چه کسی کارهای او را انجام می داد؟ گفت: البته افتخار این کارها با ما بود. او فقط به کارهای مقدس خویش مشغول بود و کاری به این کارها نداشت. حضرت فرمود: پس همه شما از او برتر بوده اید.(6)

6 - عبادت بودن خدمت به مردم: عبادت در اسلام، معنای گسترده ای دارد و علاوه بر نماز و روزه، شامل نیکی و خدمت به مردم نیز می شود. پیامبر اسلام (ص) می فرماید: هر فردی از مسلمانان چیزی را که مایه رنج و آزار دیگران است، از سر راهشان بردارد، برای او یک حسنه نوشته می شود و هر کس یک کار نیک از او قبول شود، به بهشت می رود.(7)

قرآن به صراحت می فرماید: نیکی آن نیست که رو به جانب مشرق و مغرب کنید، لکن نیکوکار کسی است که به خدای عالم و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبر الهی ایمان آورد و دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشان و یتیمان و فقیران و رهگذران و مستمندان بدهد و هم در آزاد کردن بندگان صرف کند و نماز به پا دارد و زکات مال را به مستحق برساند و وفا به عهد نماید و در کارزار صبور باشد و به هنگام رنج و مشقّت، راه صبر را در پیش گیرد؛ کسانی که بدین اوصاف آراسته اند، آنها به حقیقت راست گویان و اهل تقوایند.(8)

عجیب آن است که در این آیه، نیکوکاری و کمک به دیگران، قبل از نماز و زکات ذکر شده است تا معلوم شود خدمت به خلق جدای از بندگی خالق نیست و در واقع مردم، عیال خدایند و خدمت به آنان، خدمت به خداست.

یکی از شیعیان می گوید: در مسجد الحرام مشغول طواف خانه خدا بودم. یکی از دوستانم از من درخواست دو دینار وام کرد. به او وعده دادم که پس از طواف، حاجتش را بر آورده سازم. هنوز طوافم به پایان نرسیده بود که امام صادق (ع) وارد شد و دست بر شانه ام نهاد و بر من تکیه کرد و هر دو مشغول طواف شدیم. طواف من تمام شد، ولی به احترام امام صادق (ع) او را همراهی کردم و طواف را ادامه دادم. آن مرد حاجت مند که در کناری نشسته بود و امام صادق (ع) را نمی شناخت، به خیال آن که من حاجتش را فراموش کرده ام هر بار که از مقابلش می گذشتم با دست اشاره می کرد. امام (ع) از من پرسید: چرا این مرد به تو اشاره می کند؟ گفتم: فدایت شوم، او منتظر من است که پس از طواف نزد او بروم و وامی به او بدهم و چون دست مبارک شما بر شانه من است خوش ندارم شما را ترک گویم. امام (ع) بدون لحظه ای درنگ، دست از روی شانه من برداشت و فرمود: مرا به حال خود گذار و برو حاجت او را برآور. من رفتم و کار او را اصلاح کردم. روز بعد امام صادق (ع) را دیدم که با اصحابش سخن می گفت تا مرا دید سخن خود را قطع کرد و فرمود: اگر برای برآوردن حاجت یکی از برادران مؤمن خود سعی کنم نزد من بهتر است از آزاد کردن هزار بنده و بسیج نمودن هزار نفر در راه خدا.(9)

یکی از بزرگان می گوید: یک سال تابستان به اتفاق امام خمینی (ره) و چند تن از روحانیان برای زیارت امام رضا (ع) به مشهد مشرّف شدیم. بعد از ظهرها به حرم می رفتیم و پس از زیارت و نماز به خانه باز می گشتیم. امام راحل (ره) همراه ما به حرم می آمد وقتی ما از حرم بر می گشتیم می دیدیم همه چیز فراهم و رو به راه است و چایی نیز آماده شده است. یک روز به امام عرض کردم: این چه کاری است که شما می کنید و زحمت می کشید، دعا و زیارت را برای چایی دم کردن مختصر می کنید و با شتاب به خانه باز می گردید؟ ایشان در پاسخ فرمود: من ثواب این خدمت را کمتر از آن زیارت و دعا نمی دانم.(10)

صدها فرشته بر آن دست بوسه می زنند

کز کار خلق یک گره بسته وا کند

7 - درخواست توفیق خدمت به مردم از خداوند: خدمت به مردم به اندازه ای اهمیت دارد که امامان معصوم (علیهم السلام) از خداوند توفیق انجام آن را طلب می کردند. امام سجاد (ع) در دعای خود می گوید: «اللهم صل علی محمد و آله و... اجر للناس علی یدی الخیر؛(11) خدایا بر محمد و آلش درود فرست و... به دست من کارهای خیر را برای مردم جاری کن.»

در جای دیگر می گوید: خدایا بر من لباس تقوا بپوشان تا بتوانم در راه فضل و کمال، از دیگران پیش بیفتم و زیادی مالم را به مستمندان ایثار کنم.(12)

8 - تشویق شیعیان به خدمت رسانی: امامان بزرگوار همواره مردم را به خدمت رسانی تشویق می کردند. امام سجاد (ع) به فرزندش می فرماید: هر کس از تو انجام کار خیری را خواست برایش انجام ده، اگر اهلش بود، درست عمل کردی وگرنه تو خود اهل خیر شده ای.(13)

شخصی در حضور امام حسین (ع) گفت: اگر به نا اهل نیکی شود، ضایع می شود، حضرت فرمود: این طور نیست، نیکی کردن مانند باران تند و شدیدی است که به همه جا می بارد و چمن و شوره ار نمی شناسد.(14)

گستره میدان خدمت

از آن جا که طرف حساب انسان های خدمت گزار، پروردگار کریم است، در حوزه خدمت، مجالی گسترده گشوده شده است. حتی به فردی که نیت خدمت می کند پاداش تعلّق می گیرد. امام رضا (ع) می فرماید: روز قیامت، مؤمن را در پیش گاه الهی می آورند تا از او حساب رسی نمایند. پرونده عملش را بر او عرضه می کنند. با دیدن حسناتش شادمان و با دیدن گناهانش ناراحت می شود. آن گاه خداوند به فرشتگان دستور می دهد پرونده هایی را که مربوط به کارهایی است که انجام نداده بیاورند. آنها را می خوانند. او می گوید: خدایا به عزتت سوگند، خود می دانی که هیچ یک از این کارهای خیر را انجام نداده ام. خداوند می فرماید: درست است ولی نیت انجام آنها را داشته ای، ما هم در پرونده اعمالت نوشتیم. آن گاه به همان نیت ها هم به او پاداش می دهند.(15)

دامنه خیرات و نیکی ها بسیار گسترده است. پس، از خدمت به ظاهر ناچیز هم نباید چشم پوشید. رسول اکرم (ص) می فرماید: «انّ علی کل مسلم فی کل یوم صدقة قیل: من یطیق ذلک؟ قال اماطتک الاذی عن الطریقة صدقة؛(16) بر هر فردی از مسلمانان لازم است هر روز کار نیکی انجام دهد. گفته شد: چه کسی قادر است هر روز کار نیک انجام دهد؟ رسول خدا (ص) پاسخ دادند: همین که از سر راه و معابر عمومی مسلمانان، موانع و اشیای مزاحم را بردارید، این عمل شما صدقه است و کار نیک محسوب می شود.»

این روایت، گستره خدمت رسانی را بیان می کند و نشان می دهد در همه زمینه ها اعم از فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، روانی و... خدمت رسانی صدق می کند. البته برداشتن سنگی از سر راه مسلمانان، حداقل خدمتی است که برای یک فردِ بدون امکانات، میسّر است. وگرنه برای کسانی که از جهات گوناگون امکانات وسیعی دارند، باید به نسبت موقعیت و وضع خود، به کار نیک اقدام کنند، چرا که بین افراد و کارهای آنها یک رابطه نسبی وجود دارد. پس، هر کس می تواند از خرمن نیکی ها خوشه ای بر چیند، گرچه با برداشتن سنگی از سر راه مسلمانان یا خاری از مسیر روندگان یا غمی از دل غم زدگان و یا باری از دوش مستمندان باشد.

از نظر اسلام، خدمت به مردم و هم نوع، عملی است مطلوب و شایسته و در هر جا و به هر کس که خدمت شود پسندیده و مورد ستایش است. پیامبر اسلام (ص) می فرماید: پس از ایمان به خدا، سرآمد عقل، بشر دوستی و نیکی به مردم است، چه خوب باشند و چه بد.(17)

در این روایت، خدمت به مردم، مطلقاً ارزش مند دانسته شده و محدودیتی در آن قائل نشده است. پس معلوم می شود که خدمت رسانی، ارزش ذاتی دارد و به غیر مؤمن خدمت کردن نیز، نیکوست. حتی از نظر قرآن کریم به کافر هم می توان احسان و خدمت کرد، ولی به شرط این که به ضرر مصالح بشری نباشد. قرآن می فرماید: «لا ینهیکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبرّوهم؛(18) خدا شما را نهی نمی کند از احسان به آن عده از کفار که به شما بدی نکرده اند و در راه دین با شما نجنگیده اند.»

گرچه در احسان و خدمت کردن، مرزی وجود ندارد اما نباید از نظر دور داشت که کمک به ستم گران، در حیطه وظایف مسلمان نیست، بلکه گناه محسوب می شود.

خدمت به حیوان

از دیدگاه اسلام، حتی حیواناتی که از یک نظر پلیدند مانند سگ، سزاوار خدمت اند و پلیدی آنها مانع خدمت و ترحّم نمی شود.

پیامبر اسلام (ص) روزی این داستان را برای یارانش نقل کرد که مردی از بیابانی گذر می کرد. ناگهان سگی را دید که از شدت تشنگی زبانش را به خاک های نمناک بیابان می مالد. در آن جا چاه آبی بود، آن مرد کفش خودش را به شالی بست و به داخل چاه انداخت و از آن آب کشید و جلوی سگ گذاشت. خداوند به پیامبر زمانش وحی کرد که آن شخص را به دلیل این عملش بخشیده و به بهشت برد. در این هنگام یاران پیامبر (ص) عرض کردند: آیا ما نیز می توانیم با کمک به حیوانات از خدا پاداش بگیریم؟ حضرت فرمود: آری، و به خاطر هر کبد زنده ای که موفق به انجام خدمتی شوید، مأجور خواهید بود.(19)

سعدی این حدیث را در بوستان خود چنین آورده است:

یکی در بیابان سگی تشنه یافت

برون از رمق در حیاتش نیافت

کُله دلو کرد آن پسندیده کیش

چو حبل اندر آن بست دستار خویش

به خدمت میان بست و بازو گشاد

سگ ناتوان را دمی آب داد

خبر داد پیغمبر از حال مرد

که داور گناهان او عفو کرد

وقتی خدمت به مردم، خاستگاهی الهی داشته باشد، حجم و کمیّت آن مهم نخواهد بود. پس هیچ خدمت خالصانه ای را نباید کوچک شمرد. گاه خدمت با یک نگاه محبت آمیز، می تواند خدمتی ارزش مند به حساب آید. به همین دلیل امام سجاد (ع) می فرماید: «نظر المؤمن فی وجه اخیه المؤمن للمودة و المحبة عبادة؛(20) نگاه مؤمن به چهره برادر مؤمنش از روی دوستی و محبت، عبادت است.»

جلوه های خدمت

خدمت به دیگران، به صورت های مختلفی ظاهر می شود. از این رو احادیث و روایات اسلامی، هر نوع خدمت گزاری را با هر عنوانی تشویق و ترغیب کرده است. در این جا به نمونه هایی اشاره می کنیم:

1 - سود رسانی: سودمندی، یکی از جلوه های خدمت رسانی است. مؤمن، انسانی است مبارک و پر سود برای دیگران. پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «مثل المؤمن مثل النخلة ما اخذت منها من شی ء نفعک؛(21) شخص با ایمان همانند درخت خرماست که هر چه از آن برگیری، سودمند است.»

سراپای زندگی انسانِ معتقد به خدا، این ویژگی را تشکیل می دهد که در هر موقعیتی که باشد و به هر درجه ای که برسد، برای مردم نافع است و خود را خادم آنان می داند. امام صادق (ع) در ذیل آیه شریفه «و جعلنی مبارکاً اینما کنت»(22) فرموده اند: مبارکاً یعنی نفاعاً؛ مبارک به معنای سود دهی است.(23)

2 - گره گشایی: یکی دیگر از جلوه های خدمت، برآوردن نیازهای مادی و معنوی مردم است که اسلام بدان سفارش اکید نموده است، تا جایی که در کتاب های روایی عنوانی به نام «قضای حاجت مؤمن» به چشم می خورد.(24)

از دیدگاه اسلام، گره گشایی، توفیقی است که خداوند نصیب بندگان نیکش می کند. امام حسین (ع) می فرماید: «ان حوائج الناس الیکم من نعم الله علیکم فلا تملوا النعم؛(25) نیازهای مردم، از جمله نعمت های خداوند است برای شما. پس، از مراجعه مردم به خودتان اظهار دل تنگی نکنید.»

امام کاظم (ع) نیز می فرماید: آن که برادر دینی اش نیازی پیش او می برد، رحمتی است الهی که خداوند به سوی او فرستاده است. اگر آن نیاز را برآورد، به ولایت ما رسیده و ولایت ما به ولایت خداوند پیوسته است و اگر آن نیاز را رد کند، به خود ستم کرده و بدی رسانده است.(26)

دانی که خدا چرا تو را داده دو دست

من معتقدم که اندر آن سرّی هست

یک دست به کار خویشتن پردازی

با دست دگر ز بی کسان گیری دست

بدیهی است که بر طرف کردن نیازهای مردم شامل هرگونه اقدام مثبت و خیرخواهانه در مسائل مادی و معنوی می شود مانند: نابینایی را دست گیری کردن، یتیمی را سرپرستی نمودن، گمراهی را هدایت کردن، جاهلی را ارشاد نمودن و منحرفی را به راه آوردن.

3 - یاری به دیگران: از جمله جلوه های خدمت گزاری، یاری رساندن به دیگران است که در فرهنگ اسلامی به آن «مواسات» می گویند. امام صادق (ع) مواسات را حق افراد جامعه اسلامی بر یک دیگر دانسته و می فرماید: مسلمانان موظف اند در راه پیوستگی و کمک به نیازمندان کوشا باشند و به یک دیگرمحبت کنند.(27)

جامعه اسلامی مانند پیکر واحدی است که با یک دیگر ارتباطی تنگاتنگ دارند. همان طوری که کاری در یک عضو، موجب به هم خوردن تعادل در بدن می شود، اگر نیازمندی به عللی نتواند خود را همپای دیگران قرار دهد، شایسته است دیگران به او یاری دهند تا تعادل اجتماعی محقق شود.

4 - احسان: احسان به دیگران، جلوه ای دیگر از خدمت رسانی است. قرآن مجید در کنار عدالت، مردم را به احسان فرمان داده است: «ان الله یأمر بالعدل و الاحسان.»(28)

از این که در آیه شریفه، احسان پس از عدل ذکر شده است، استفاده می شود که در مفهوم احسان، یک نوع گذشت از حقِ شخصی و ایثار نهفته است. علامه طباطبائی (ره) می فرماید: احسان به دیگران، نفع و نیکی رساندن به آنان است بدون انتظار پاداش مقابل.(29)

البته احسان، انواع و اقسامی دارد:

1 - احسان در مقابل احسان: قرآن کریم می فرماید: «هل جزاء الاحسان الا الاحسان؛(30) آیا پاداش نیکی جز نیکی است.»

2 - احسان ابتدایی: یعنی احسان به کسی که او را نمی شناسد و قبلاً نیز خیر و نیکی از ایشان دریافت نکرده است. این خوبی، یک طرفه و بدون مقدمه است.

3 - احسان در مقابل کار بد: این بالاترین مرتبه احسان است؛ یعنی کار بد فرد با نیکی پاسخ داده شود. خداوند این برخورد کریمانه را به پیروان مکتب اسلام سفارش کرده است.(31)

بایسته های خدمت

خدمت به مردم، در صورتی مقبول درگاه الهی است که شرایط لازم را داشته باشد. که مهم ترین این شرایط عبارت اند از:

1 - اخلاص: قبولی هر عملی از جمله خدمت رسانی، در گرو اخلاص و انگیزه داشتن است و این همان چیزی است که خدمت صادقانه را از خدمت فریب کارانه جدا می کند. بسیاری از کارهای خیر افراد، وسیله ای برای ارضای نیازهای خودخواهانه قرار می گیرد و در جهت رسیدن به مقاصد شخصی از آن استفاده می شود. دکتر کارل، سیمای نیکوکاری را در جهان غرب چنین ترسیم می کند: محرّک اعمال ما، نیل به یک پیشرفت شخصی و قبل از همه، امتیازات مالی و ارضای حس خودنمایی، درجه عنوان، نشان افتخار و موقعیت اجتماعی است. این نفع جویی، گاهی در لباس ریاکاری و زیر نقاب نوع دوستی، خود را پنهان می کند. زنی که به امور خیریه می پردازد در عمق قلبش به فکر کمک به بیچارگان نیست، بلکه می خواهد مدیر مؤسسه ای شود یا با تهیه فروشگاهی نفع مادی ببرد.(32)

آن چه ارزش خدمت به مردم را بالا می برد و یا از ارزشش می کاهد، انگیزه هایی است که خدمت بر اساس آنها شکل می گیرد. برخی انگیزه خدمتشان احساس نوع دوستی و انسان گرایی است. اینان بر این باورند که خدمت به دیگران، مرز، نژاد، عقیده و... نمی شناسد، بلکه هر جا انسانی یافت شود باید به او خدمت کرد. صاحبان این تفکر، اصل خدمت را ملاک می گیرند، اما به متعلّق آن کاری ندارند. این انگیزه هر چند در خور ستایش است، اما کامل نیست.

انگیزه برخی دیگر، یک نوع داد و ستد است؛ یعنی قدمی بر می دارند تا قدمی بر ایشان برداشته شود. به اصطلاح، کاسه آن جا رود که قدح باز آید. در این بینش، نه انگیزه مردمی وجود دارد و نه احساس نوع دوستی. اینان خدمت می کنند تا به نام و نانی برسند و شهرت و مقامی به دست آورند یا به اغراض و اهداف سیاسی و مانند آن دست یابند. پس انگیزه اساسی آنان، عشق به اصل خدمت نیست.

اما عده سومی هستند که از افقی بالا به انسان ها می نگرند و در بینش آنان، همه مردم عیال خدایند. پس خدمت کردن به آنان، رنگ الهی دارد. برای تحصیل رضای پروردگار، به خلق خدا خدمت می کنند و آن را وظیفه دینی خویش می شمارند. آن که برای خدا، به خلق خدا خدمت می کند، چشم داشت پاداش را هم فقط از خدا دارد و از ناسپاسی دیگران سست نمی گردد و انتظار ندارد مردم از زحمات او تقدیر کنند و بر او آفرین بگویند.

2 - خوش رفتاری با خدمت جویان: اگر خدمت گزار، در کار خود خدا را در نظر داشته باشد، هرگز با مددجو بد اخلاقی نمی کند. هر گاه گدایی نزد امام سجاد (ع) می آمد، می فرمود: «مرحباً بمن یحمل زادی الی الاخرة؛(33) آفرین به کسی که بار مرا به آخرت حمل می کند.»

3 - شتاب در خدمت رسانی: یکی از آداب خدمت رسانی، شتاب و عجله در انجام آن است. از دست دادن دقت و منتظر نگه داشتن خدمت جویان، سبب پشیمانی و حسرت می شود. امام علی (ع) می فرماید: بر طرف کردن نیازهای مردم (که جلوه ای از خدمت رسانی است) پایدار نیست، مگر به سه چیز: کوچک شمردن خدمت تا خدا آن را بزرگ نماید، پنهان داشتن آن تا خدا آن را آشکار سازد و شتاب در بر آوردن نیاز تا برای محتاج، گوارا باشد.(34)

دائم گل این بستان، شاداب نمی ماند

در یاب ضعیفان را در وقت توانایی

آثار خدمت رسانی به خلق

خدمت به مردم، هم اثر دنیایی دارد و هم اثر اخروی. نمونه هایی از این دو را مرور می کنیم:

آثار دنیوی خدمت

1 - محبوبیت: در سایه خدمت به مردم، سیادت و سروری به دست می آید. رسول اکرم (ص) می فرماید: «سید القوم خادمهم؛(35) آقای هر قومی، خدمت گزار آنان است.»

خادمان مردم، بر قلعه دل ها حکومت می کنند و فاتح دژ قلب ها می شوند. امام علی (ع) می فرماید: هر کس نیکی خویش را به دیگران نثار کند، دل ها به او گرایش می یابد.(36) بر این اساس، پیامبران و اولیای الهی که خادمان واقعی ملت ها بودند، بیش از دیگران، محبوب بودند.

2 - یاری و پشتیبانی مردم: طبیعی ترین اثر خدمت، یاری گیرنده خدمت است. امام سجاد (ع) می فرماید: در دنیا هیچ چیز یاری دهنده تر از نیکی به برادران نیست.(37)

آثار اخروی خدمت

1 - ایمنی در قیامت: امام علی (ع) می فرماید: خداوند برخی از آفریده های خود را به بندگانش خلق کرده است، آنان را مورد توجه مردم و شایسته نیکوکاری قرار داده و مردم در نیازمندی هایشان به آنان روی می آورند؛ آنان در روز قیامت، ایمن و آسوده اند.(38)

ای رهروی که خیر به مردم رسانده ای

آسوده رو که بار تو بر دوش سائل است

2 - افزایش درجه خدمت رسانان در آخرت؛ 3 - آمرزش گناهان؛ 4 - یاور روز تنگ دستی (قیامت)؛ 5 - مقامات و قصرهای بهشتی؛ 6 - پوشش در آخرت(39) و... از آثار دیگر خدمت رسانی است که برای پرهیز از طولانی شدن بحث، به همین مقدار بسنده می کنیم و به نقل روایتی از امام سجاد (ع) می پردازیم. آن حضرت می فرماید: کسی که یک حاجت برادرش را بر آورد (از این طریق خدمتی نماید)، خداوند صد حاجت او را برآورد. و کسی که اندوهی را از دل برادرش بردارد، خداوند اندوه روز قیامت را از او بر طرف سازد، هر قد هم که زیاد باشد. و هر کس برادرش را که در مقابل ستم کار قرار گرفته است، یاری دهد، خدا او را هنگام عبور از صراط، یاری کند. و کسی که به دنبال نیاز برادر مؤمنش برود و با برآوردن حاجتش او را شاد کند، چنان است که رسول خدا (ص) را مسرور کرده است. و هر کس او را سیراب کند، خدا او را از شراب سر به مهر بهشتی سیراب می سازد. و هر کس گرسنگی او را با طعام بر طرف کند، خدا او را از میوه های بهشتی سیر می کند. و هر کس برهنه ای را بپوشاند، خدا او را با جامه های زربافت و حریر می پوشاند... به خدا سوگند، بر آوردن حاجت مؤمن، در پیش گاه خدا محبوب تر از دو ماه روزه پی در پی با اعتکاف آن دو ماه در ماه حرام است.(40)

آثار خدمت نکردن

ترک خدمت به مردم، با وجود فراهم بودن زمینه آن، عواقب زیان باری به دنبال دارد؛ از جمله:

1 - نزول بلا: امام سجاد (ع) می فرماید: از گناهانی که باعث نزول بلا می شود، به داد مظلوم نرسیدن و کمک نکردن به ستم دیدگان است.(41) بنابر بعضی روایات، نزول بلا بر یعقوب (ع) به دلیل رد کردن سائل از در خانه اش بود. ابو حمزه ثمالی می گوید: در یک روز جمعه نماز صبح را با امام زین العابدین (ع) به جا آوردم. امام به سوی منزل رفت، من هم با ایشان بودم. وقتی به منزل رسیدیم، یکی از خادمه ها را صدا زد و فرمود: امروز روز جمعه است، هر نیازمندی آمد، مبادا رد کنی. من گفتم: هر سائلی که مستحق نیست. فرمود: از آن می ترسم که یکی مستحق باشد و ما به او چیزی ندهیم و رد کنیم و به خانواده ما چیزی فرود آید که به یعقوب و خانواده اش نازل شد.(42)

یعقوب شبی بی خبر از گرسنه ای ماند

چهل سال خدا ساکن بیت الحزنش کرد

2 - پرده دری: امام سجاد (ع) می فرماید: از گناهانی که پرده حیا را می درد، نزدیک نشدن به خدای - عزّ و جلّ - با نیکوکاری و صدقه است.(43)

3 - ذلت و عذاب اخروی: امام صادق (ع) می فرماید: هر مؤمنی که دست رد بر سینه برادر نیازمندش بزند، با این که می تواند از پیش خود یا دیگران، نیاز او را بر آورد، خداوند در روز قیامت او را با روی سیاه و چشم کبود و دست های به گردن بسته محشور می کند، و سپس گفته می شود: این است خیانت کاری که به خدا و رسولش خیانت کرده و آن گاه او را به دوزخ می برند.(44)

4 - خروج از جرگه مسلمانان: اگر خدمت نکردن به مردم، ریشه در بی توجهی به امور مسلمانان داشته باشد در این صورت باید گفت چنین شخصی فقط به اسم و شناسنامه، مسلمان است، ولی مسلمان واقعی نیست. پیامبر اسلام (ص) می فرماید: «من اصبح لا یهتمّ بامور المسلمین فلیس بمسلم؛(45) هر کس که صبح کند و همتش خدمت به مسلمانان نباشد، مسلمان نیست.»

می گویند: یکی از عرفا به نام «سری سقطی» می گفت: من سی سال است که برای گفتن یک الحمدلله استغفار می کنم، برای یک شکرگزاری از خدا. گفتند: چطور؟ گفت: من در بغداد دکان دار بودم، یک وقت خبر رسید که در فلان بازار بغداد حریقی رخ داده و بعضی مغازه ها سوخته است. دکان من هم در آن بازار بود. به سرعت رفتم ببینم دکان من سوخته یا نه. کسی به من گفت: آتش به دکان تو سرایت نکرده است، گفتم: الحمد لله، بعد با خودم فکر کردم که آیا تنها تو در دنیا بودی؟ بالاخره آتش چهار تا دکان را سوزانده و دکان تو نسوخته است. الحمد لله معنایش این است که آتش دکان مرا نسوزانده و دکان دیگری را سوزانده است، پس من راضی شدم به این که دکان دیگری بسوزد و دکان من نسوزد. بعد با خود گفتم: تو غصه مسلمانان در دلت نیست. اینک سی سال است که برای آن الحمدلله دارم استغفار می کنم.(46)

گر مسلمانی از این است که حافظ دارد

آه اگر از پی امروز بود فردایی

آفات خدمت گزاری

خدمت به مردم، همچون عبادات دیگر، ممکن است در حین انجام یا پس از آن، دچار آفاتی شود. مهم ترین آفات خدمت گزاری عبارت اند از:

1 - ریا و خودنمایی: اخلاص، شرط صحت عبادت است و هر عملی که با ریا همراه باشد از ارزش می افتد. ریا، روح عمل را می میراند و آن را قالبی بی محتوا جلوه می دهد. خدمتی که برای شهرت و مقام و زیبا جلوه دادن اعمال و خوش نامی صورت گیرد، در پیش گاه حق، پذیرفتنی نیست. قرآن مجید می فرماید: مانند آن کس نباشید که اموال خود را از روی ریا و خودنمایی انفاق می کند و به خداوند و روز قیامت ایمان ندارد، زیرا فرجام او، فرجام آن کوه خارایی است که بر روی آن قشری از خاک متراکم را به صورت بوستان و کشت زاری پر ثمر پروده باشند و باران دانه درشتی، سیل آسا ببارد و قشر خاک را بلغزاند و در هم بپیچد که جز صفحه خارای صاف و براق بر جای نماند و کشت کار چیزی به دست نیاورد.(47)

امام صادق (ع) می فرماید: خداوند می فرماید: من بهترین شریک هستم، هر کس که دیگری را در عمل خود شریک قرار دهد، قبول نمی کنم، مگر عمل خالص را.(48)

2 - منّت گذاری: اخلاص در آغاز عمل و شروع به خدمت، کافی نیست. چه بسا ممکن است خدمتی برای خدا انجام گیرد ولی پس از اتمام، دچار آفت شود و ارزش خود را از دست بدهد؛ مانند بذری که به مرحله محصول دهی هم برسد اما پیش از برداشت محصول، دچار آفت گردد. منّت در این مرحله، تأثیر منفی خود را به جا می گذارد و مانند نیشی است که نوش خدمت را از بین می برد. قرآن مجید به نیکوکاران هشدار می دهد که صدقات خود را با منّت گذاشتن و اذیت کردن باطل نکنند.(49)

امام علی (ع) خطاب به مالک اشتر و همه کارگزاران جامعه هشدار می دهد که مبادا خدمات عمومی را با منّت آلوده سازند و می فرماید: منّت نهادن، ارج نیکی را می برد.(50) امام سجاد (ع) نیز در دعای خود از خداوند می خواهد که خیر و نیکی و خدمت را به منّت نهادن، تباه نسازد.(51)

خدمتی که با منّت همراه باشد، مورد قبول پروردگار واقع نمی شود. اگر به این مقدمه ارزش مند به درستی نگریسته شود، معلوم می شود که خدمت به دیگران، در واقع خدمت به خود است. بنابر این جایی برای منّت باقی نمی ماند. توضیح آن که ثمره خدمت به دیگران، به خود خدمت کننده، هم در دنیا و هم در آخرت باز می گردد. در دنیا به آقایی و سروری می رسد و محبوب واقع می شود و در آخرت به پاداش الهی دست پیدا می کند. از این رو گفته اند:

هر چه کنی به خود کنی

گر همه نیک و بد کنی

امام علی (ع) می فرماید: هر کس کار نیکی کند، به خودش نیکی کرده است و از دیگری پاداش و سپاس آن نیکی را که به خود کرده است، نخواهد.(52)

امام سجاد (ع) نیز می فرماید: برای صدقه ای که داده ای، بر کسی منّت نگذار، زیرا قدمی به سود خود برداشته ای.(53)

عوامل مؤثر در ایجاد روحیه خدمت گزاری

خدمت به دیگران، مانند هر صفت پسندیده دیگر، در پیدایی آن، عوامل و زمینه هایی دخالت دارند که به مهم ترین آنها می پردازیم:

1 - غلبه بر خودمحوری: کسی که دچار خودمحوری شده باشد، نمی تواند به دیگران خدمت کند، زیرا خدمت به مردم، نوعی ایثار و فداکاری است. از این رو در مرحله نخست، یک بازنگری در شناخت و بینش لازم است. خود دوستی و حبّ ذات در نهاد انسان همواره خودنمایی می کند و به دگر دوستی مجال فعالیت نمی دهد. از این رو دگر دوستی و خدمت به مردم، مبارزه مستمر با خود پرستی را طلب می کند و این در گرو تزکیه و خودسازی و غلبه بر خود محوریِ شناختی و خود محوریِ عاطفی و خود محوریِ ارتباطی است؛ یعنی انسان نباید فقط خود را ببیند و فقط خود را دوست داشته باشد، بلکه همواره باید دیگران را بر خود مقدّم بدارد.

2 - ترویج فرهنگ خدمت رسانی: ایجاد روحیه خدمت کردن به هم نوع، یک روزه حاصل نمی شود. دوره کودکی و نوجوانی، دوره بنیاد یافتن عواطف رقیق آدمی است. این عواطف به تدریج پیدا می شوند، شدت می یابند و برای مدت طولانی پایدار می ماند. اگر از ابتدای سنین طفولیت، بذر عواطف کاشته شود، این آموزه ها، جزء پایدارترین عادات و ملکات فرد خواهند شد. بنابر این بر خانواده و مدرسه و مربیان جامعه است که با الهام از آموزه های دینی، به موضوع خدمت به خلق در کنار پرستش خالق و وظایف اجتماعی در ردیف وظایف فردی اهمیت داده شود و حساسیت به این موضوع را در نونهالان و نوجوانان به وجود آورند. در این باره، نقش الگوها بسیار مهم و تعیین کننده است.

روابط اجتماعی و عاطفی، بیش از همه، بر آیند تفکرات موجود در محیط خانه است. نگرش ها، جهت گیری ها و برخوردهای اعضای خانواده به خصوص پدر و مادر، خواه ناخواه بر نظام فکری فرزندان اثر می گذارد. والدین می توانند حس مسئولیت و دگر دوستی را با رفتار خود در وجود فرزندان خویش، نهادینه کنند.

3 - تقدیر و تشویق: یکی از عوامل بسط و گسترش فرهنگ خدمت رسانی، سپاس گزاری از خدمت گزاران جامعه است. امام علی (ع) به مالک اشتر می فرماید: مبادا نیکوکار و بد کردار در دیده ات برابر آید که آن، رغبت نیکوکار را در نیکی کم کند و بد کردار را به بدی وادار نماید.(54)

در روایات اسلامی، ناسپاس ها رهزنان خیر و نیکی معرفی شده اند. امام صادق (ع) می فرماید: خدا لعنت کند کسانی را که راه خیر را می بندند؛ آنان کسانی اند که ناسپاسی می کنند. در نتیجه نیکوکار مانع از این می شود که به دیگری نیکی کند.(55)

قدردانی از زحمات و خدمات خادمان، آنان را در کارشان با انگیزه تر و مصمّم تر می سازد و دیگران را نیز به این امر مهم، سوق می دهد.

4 - واگذاری امور به جوانان: ایجاد انگیزه خدمت و گسترش آن در بین مردم، به وجود فضای مناسب نیاز دارد. واگذاری امور به مردم و بها دادن به نیروی فعال و پر انرژی جوان در عرصه های مهم سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه، توجه به شایسته سالاری در گزینش افراد و پرهیز از قومیت گرایی و حزب گرایی، جامعه را به سمت و سوی خدمت بیشتر تشویق می کند و بسیاری از بدگمانی ها را از بین می برد. امام علی (ع) می فرماید: رفتار تو چنان باید که خوش گمانی مردم فراهم آید که این، رنج دراز را از تو می زداید.(56)

کارگزاران نظام باید موانع حضور جوانان را در عرصه خدمت گزاری از پیش پای آنها بردارند و به آنان اعتماد کنند.

خدمت رسانی در سیره امامان علیهم السلام

یکی از ویژگی های شاخص پیشوایان دین، خادم بودن آنان است. قرآن مجید در مورد پیامبر اکرم (ص) می فرماید: رنج های شما بر او سخت است و بر هدایت شما اصرار دارد.(57) امام صادق (ع) می فرماید: رسول خدا (ص) هر گاه در نماز بود و شخصی نزد او می آمد و می نشست، نمازش را سبک می کرد و سپس از او می پرسید: چه حاجتی داری؟ وقتی نیازش را می گفت، پیامبر (ص) آن را انجام می داد و سپس به نماز می ایستاد.

امام علی (ع) با حفر چاه و احداث باغ در اطراف مدینه، مزرعه آبادی به نام «چشمه ینبع» به وجود آورد و در راه فقرا به مصرف رساند. شخصی به محضر امام آمد و به آن حضرت تبریک گفت. حضرت فرمود: به وارث مژده دهید که این مزرعه را وقف کردم تا درآمد محصول آن در راه تأمین معاش و مخارج زائران خانه خدا و مسافران سفر حج به مصرف برسد.(58)

در مواردی نیز امامان برای گره گشایی، واسطه می شدند و نامه نگاری می کردند. نامه امام صادق (ع) به نجاشی، حاکم منطقه شیراز و اهواز، یکی از این نمونه هاست.(59)

حضرت سجاد (ع) به منظور خدمت رسانی بیشتر به مردم، خود را ناشناس جلوه می دهد تا بدون وجود مانع باز دارنده، به این امر مهم بپردازد. واقعه زیر که مربوط به سفر امام سجاد (ع) به حج خانه خداست، گویای جای گاه رفیع اشتراک مساعی و ارائه خدمات اجتماعی در سیره و روش عملی آن حضرت است.

قافله ای از مسلمانان که آهنگ مکه داشت، همین که به مدینه رسید، چند روزی توقف و استراحت کرد و بعد از مدینه به مقصد مکه به راه افتاد. در بین راه مکه و مدینه، در یکی از منازل، اهل قافله با مردی مصادف شدند که با آنها آشنا بود. آن مرد در ضمن صحبت با آنها، متوجه شخصی در میانشان شد که سیمای صالحین داشت و با چابکی و نشاط، مشغول خدمت و رسیدگی به کارها و حوایج اهل قافله بود.

در لحظه اول او را شناخت. با کمال تعجب از اهل قافله پرسید: این شخص را که مشغول خدمت و انجام کارهای شماست می شناسید؟ گفتند: نه، او را نمی شناسیم، این مرد در مدینه به قافله ما ملحق شد؛ مردی صالح و متقی و پرهیزگار است. ما از او تقاضا نکرده ایم که برای ما کاری انجام دهد، ولی او خودش مایل است که در کارهای دیگران شرکت کند و به آنها کمک بدهد. آن مرد گفت: معلوم است که نمی شناسید، اگر می شناختید، این طور گستاخ نبودید و هرگز حاضر نمی شدید مانند یک خادم به کارهای شما رسیدگی کند. گفتند: مگر این شخص کیست؟ گفت: این، علی بن الحسین زین العابدین (ع) است.

جمعیت، آشفته به پا خاستند و خواستند برای معذرت خواهی دست و پای امام را ببوسند. آن گاه به عنوان گله گفتند: این چه کاری بود که شما با ما کردید؟ ممکن بود خدای ناخواسته ما جسارتی به شما بکنیم و مرتکب گناهی بزرگ بشویم. امام (ع) فرمود: من عمداً شما را که مرا نمی شناختید، برای هم سفری انتخاب کردم، زیرا گاهی با کسانی که مرا می شناسند مسافرت می کنم، آنها به خاطر رسول خدا (ص) زیاد به من عطوفت و مهربانی می کنند و نمی گذارند که عهده دار کار و خدمتی بشوم. از این رو مایلم هم سفرانی انتخاب کنم که مرا نمی شناسند و از معرفی خودم هم خودداری می کنم تا بتوانم به سعادت خدمت، نایل شوم.(60)

این داستان ضمن بیان اهمیت خدمت، به ما می آموزد که در نگاه اسلام، دیانت فقط به عبادت و مناجات محدود نمی شود، که اینها بخشی از دین اند، نه تمام آن. یاری رسانی به مردم نیز مانند نماز و روزه، عبادت محسوب می شود.

پرسش های متن درسی مقطع دبیرستان

لطفاً با توجه به متن درسی مقطع دبیرستان، گزینه های صحیح را انتخاب کرده و در پاسخ نامه مربوط (صفحه 110) علامت بزنید.

1 . امام حسین (ع) چه چیزی را از جمله نعمت های خدا بر انسان می داند؟

الف - نیازهای مردم.

ب - قناعت.

ج - مواسات.

د - هدایت.

2 . با توجه به متن، مبارک به چه معناست؟

الف - برکت.

ب - سود دهی.

ج - میمون.

د - گزینه های الف و ب.

3 . این حدیث از کیست؟ «نگاه مؤمن به چهره برادر مؤمنش از روی محبت، عبادت است».

الف - امام صادق (ع).

ب - امام باقر (ع).

ج - امام سجاد (ع).

د - امام علی (ع).

4 . کدام گزینه صحیح است؟

الف - در احسان، ایثار نهفته است.

ب - در هر حال به کافر می توان خدمت کرد.

ج - اگر به نا اهل نیکی شود، ضایع می گردد.

د - خدمت رسانی، ارزش ذاتی ندارد.

5 . در کدام آیه، نیکوکاری، قبل از نماز و زکات آمده است؟

الف - نحل، آیه 91.

ب - رحمن، آیه 60.

ج - بقره، آیه 177.

د - آل عمران، آیه 20.

6 . آیه 128 توبه «... رنج های شما بر او سخت است...»، در مورد چه کس یا کسانی نازل شده است؟

الف - پیامبران.

ب - امامان.

ج - مؤمنان.

د - پیامبر اسلام (ص).

7 . رهزنان خیر چه کسانی اند؟

الف - ربا خواران.

ب - ناسپاسان.

ج - بخیلان.

د - سست عنصران.

8 . نامه امام صادق (ع) به نجاشی در مورد چه بود؟

الف - اصلاح امور.

ب - رعایت دیگران.

ج - گره گشایی.

د - هر سه گزینه.

9 . صدقات با چه چیزی باطل می شود؟

الف - منّت گذاشتن.

ب - آشکار کردن.

ج - اذیت کردن.

د - گزینه های الف و ج.

10 . مؤمن در چه چیزی شبیه درخت خرماست؟

الف - صبوری.

ب - نفع رسانی.

ج - استقامت.

د - نشاط.

11 . نیکی به دیگران، بدون انتظار پاداش مقابل، چه نام دارد؟

الف - احسان.

ب - ایثار.

ج - مواسات.

د - برّ.

12 . کدام عامل در ایجاد روحیه خدمت گزاری مؤثر است؟

الف - خودسازی.

ب - غلبه بر خودمحوری.

ج - شناخت خدا.

د - گزینه های الف و ب.

13 . چرا امام سجاد (ع) به طور ناشناس، خدمت می کرد؟

الف - زیرا به اخلاص نزدیک تر بود.

ب - کسی او را از این کار باز ندارد.

ج - تا جای گاه خدمت را مشخص کند.

د - هر سه گزینه.

14 . سر آمد عقل چیست؟

الف - ایمان به خدا.

ب - بشر دوستی.

ج - نیکی به مردم.

د - هر سه گزینه.

15 . در چه صورت می توان به کافر خدمت کرد؟

الف - در صورتی که نیازمند باشد.

ب - در هر حال می توان خدمت کرد.

ج - در صورتی که به ضرر مصالح بشری نباشد.

د - گزینه های الف و ب.