نقش مساجد در تحقق حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی

یکی از راه ها و شیوه های رهنمون سازی و هدایت هدفمند جامعه به سمت و سوی رشدی همه جانیه و فراگیر در تمامی عرصه ها و حوزه های حیات سعادتمند جامعه اسلامی که با هدف دستیابی به آمال و آرزوهای کمال گرایانه و ترسیم شده برای یک اجتماع متعالی و اسلامی صورت می گیرد، ارائه برنامه ای جامع، ریل گذاری شده و کلان نگر برای تمامی سطوح، طبقات و آحاد مختلف جامعه است.

در این راستا طرح ها و برنامه های مختلفی بر اساس نیاز و موقعیت و برای نیل به این اهداف ارائه می گردد؛ یکی از برنامه های بسیار کارآمد با سبقه ای بیش از یک دهه در کشور، تعیین عنوان و شعاری است که در عین کوتاهی، خلاصه نویسی و مختصر گویی دارای جمع جهات باشد و بتواند حق مطلب را به نحو احسن ادا نماید. این عنوان، کلمات و جملات در عین حال که از جامعیت لازم برخوردار است باید دارای ظرفیت و توانایی برنامه ریزی و سازماندهی و بکارگیری تمامی پتانسیل های موجود برای به بالفعل در آوردن و دستیابی به نقطه هدف گذاری شده نیز باشد.

همزمان با آغاز سال نو شمسی، هر سال از سوی مقام معظم رهبری نامگذاری می شود و سنتی جاری، نیکو، حسنه و بسیار هوشمندانه است و این پیام، فصل الخطابی است آگاهانه و بایسته که با توجه به شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی برای تمامی اقشار و لایه ها و سطوح مختلف جامعه اسلامی تبیین شده و با ابلاغ رسمی از سوی معظم له برای اجرا، در سطح جامعه ساری و جاری می گردد.

حماسه سیاسی و اقتصادی

سال ٩٢ با عنوان حماسه سیاسی و اقتصادی نامگذاری شده که این عناوین برای وضعیت حال جامعه ما و نیز رویدادهایی مهمی که در این سال در در پیش روی داریم بسیار لازم و ضروری بوده و حاکی از انتخابی زیرکانه، با ذکاوت و بسیار خردمندانه است.

الف- حوزه سیاسی

برگزاری همزمان دو انتخابات مهم در سال ٩٢، نماد مردم سالاری دینی را بار دیگر در معرض دید ناظران و افکار عمومی جهانی قرار می دهد؛ انتخابات یازدهم ریاست جمهوری و همچنین شوراهای اسلامی شهر و روستا درسراسر کشور که در اوایل سال ٩٢ برگزار خواهد شد و با توجه به حساسیت موضوع انتخاب رئیس دولتی که بتواند سکاندار جامعه اسلامی در حوزه اجرایی باشد بسیار حایز اهمیت است؛ چرا که انتخاب اصلح با داشتن شرایط حداکثری نسبت به بقیه رقبا، همواره از دغدغه هایی است که در تمامی انتخابات از حساسیت لازم برخوردار بوده و از سوی دیگر به خاطر جایگاه والای ریاست قوه مجریه در نظام اسلامی است که دشمنان نظام نیز از مدت ها قبل وارد میدان شده و با ارائه برنامه هایی جهت دار و تحلیل هایی یک جانبه و توأم با غرض ورزی در صدد ایجاد اخلال و مشکل در این امر مهم هستند. با عنایت به این امر مهم، انتخابات هم از سوی نظام و هم از سوی دشمنان نظام دارای اهمیت بسیار می باشد و تنها چیزی که می تواند در این خصوص دشمنان را مأیوس و دوستداران نظام را خرسند سازد خلق حماسه ای دیگر و حضور حداکثری مردم و رای بالا به فرد اصلح از میان کاندیداهاست، به همین منظوراز این مشارکت آگاهانه و فراگیر در واقع تولد حماسه ای دیگر تعبیر می شود و بیان این نکته نیز ضروری است که برگزاری با شکوه این دو انتخابات، پیام های زیادی را برای دشمنان در پی دارد.

ب- حماسه اقتصادی

یکی از مهم ترین نیات استکبار جهانی در تحریم های مکرر و همه جانبه مردم ایران در حوزه اقتصادی، وارد ساختن فشار مضاعف و نفس گیر و ایجاد شورش های داخلی با هدف به تسلیم در آوردن مسئولان نظام می باشد. چیزی که تا کنون با درایت و تصمیمات آگاهانه مسئولان نظام که بخشی در قالب اقتصاد مقاومتی صورت گرفت دشمن را در دستیابی به اهداف شومش ناکام گذاشت و از این رو دشمن قطعاً در سال جاری و در پوشش و ظاهر دوستی و ارتباط، همچنان که از شواهد و قراین بر می آید در صدد تشدید فشارها و گسترده تر کردن دایره تحریم هاست؛ اگر چه در ورای اهداف اقتصادی ناشی از تحریم ها مسایل سیاسی پنهان شده و قصد نهایی و پلید استکبار جهانی، نابودی نظام اسلامی می باشد. آن چه از شرایط موجود و نقشه های غرب استنباط می گردد فشار همزمان تودمان اقتصادی و سیاسی به کشور است و به همین دلیل تنها مقابله هوشمندانه و همه جانبه جهت خنثی سازی و تبدیل تک به پاتک خلق حماسه در این دو حوزه است.

در این راستا با توجه به این که تحقق این شعار نیاز به بسترها و زمینه های لازم در تمامی حوزه ها بخصوص حوزه سخت افزاری و نرم افزاری دارد باید تمامی داشته ها و امکانات موجود در این دو حوزه را وارد میدان نمود و بر تمامی سازمان ها، نهادها و دستگاه های اجرایی و سیاستگذاری و... و اشخاص حقیقی و حقوقی فرض و واجب است که با توجه به توانمندی ها و ظرفیت های خویش وارد عرصه اجرا شده و گام های عملی را برای عملیاتی کردن منویات مقام معظم رهبری بردارند.

فرصت طلایی از ظرفیت مساجد

یکی از ظرفیت های بسیار غنی و فرصت های طلایی برای تحقق شعار سال، بهره گیری از فضای مساجد با توجه به پیشینه روشن و جایگاه والای آن که همواره از آغاز شکل گیری آن از صدر اسلام تا کنون، زمینه ساز الگو برای جامعه اسلامی بوده می باشد. به همین خاطر شایسته است از مساجد به صورت ویژه جهت تحقق این امر استفاده شود و در تمامی برنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها مدنظر قرار گیرد.

همچنان که با واکاوی و بررسی کارکردهای مختلف و متعدد مسجد از صدر اسلام تا به حال، نتایج و یافته هایی به دست می آیدکه حاکی از نقش انکار ناپذیر و محوریت و جامعیت مسجد در همه عرصه ها و زمینه های عبادی، مناسکی، آموزشی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، تربیتی، نظامی و قضایی است که در همه این بسترها جایگاه محوری مسجد در رهنمون سازی و هدایت جامعه اسلامی کاملاً مشهود است. اهمیت پایگاه مسجد در ساختار و شاکله جامعه اسلامی به اندازه ای است که در زمان حضور پیامبر اکرم(ص) در مدینه، خود اداره مسجدالنبی را به عهده گرفتند. در این مقال بر آنیم تا نقش و جایگاه مسجد در تحقق شعار سال در کارکردهای اقتصادی و سیاسی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد:

کارکرد سیاسی

اگر به آموزه های دینی که در سیره و سنت پیشوایان دینی ما همواره ساری و جاری بوده نظری توأم با دقت داشته باشیم درخواهیم یافت که امور دینی با امور سیاسی عجین و رهبری اسلامی و حکومت در ارتباطی تنگا تنگ با یکدیگرند. در این خصوص فضایی به نام مسجد، بستر و محور ترویج و بسط اندیشه مشارکت فعالانه مسلمانان در جهت امور سیاسی و دینی به طور همزمان بوده است. به همین خاطر است که «دو واژه دین و سیاست، در آیین مقدس اسلام مقوله ی واحدی را تشکیل می دهد. به عبارتی دیگر، عبادت و سیاست یک عنصر هم شکل هستند که به موازات هم در جهت اعتلای کلمةاللَّه تعریف و تجلی می یابند و به هیچ وجه قابل تفکیک از همدیگر نیستند. آنان که وجود یکی از این دو عنصر را مزاحم دیگری تلقی کرده اند به بیراهه افتاده و مخاطب این کلام الهی شده اند که «فَاَیْنَ تَذْهَبونَ»[1]کجا به بیراهه می روید!»

شعار «سیاست ما عین دیانت ماست» که از شعارهای راهبری نظام اسلامی محسوب می شود و از سوی معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) تبین شده است نیز براساس همین آموزه ها صورت گرفته است.

رابطه مسجد و سیاست

از میان کارکردهای بسیار متنوع و متعدد مساجد می توان اذعان نمود که کارکرد سیاسی مسجد از مهم ترین آن ها به شمار می رود. «از آن جا که در حکومت اسلامی میان مقامات مسوول و توده های مردم جدایی نیست و مسلمانان می توانند بر مسیر و جهت گیری های حکومت و بر روند امور جامعه نظارت کنند و موضع خود را در مسائل سیاسی به طور آشکار اعلام نمایند و با ارایه برنامه ها، طرح ها و پیشنهادهای سازنده حکومت را یاری دهند. بر همین اساس پیامبر اکرم(ص) پس از بنیانگذاری نظام نوین اسلامی در مدینه و به منظور دخالت مسلمانان در شیوه حکومت و آگاه ساختن آنان با اهداف سیاسی اسلام، مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. باید یادآوری کرد که مسجد از نظر عملکردهای سیاسی در دوره های بعد نیز همچنان فعال بود و بیشتر امور سیاسی آن روز مانند معرفی خلیفه مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و دیگر کارگزاران و مسئولان مملکتی، نشست های مشورتی، تحریض و ترغیب مسلمانان برای جهاد با کفار و... همگی در مسجد صورت می گرفت. به این ترتیب، مسجد از آغاز حیات سیاسی اش در زمان رسول اکرم(ص) تا اوایل عصر عباسی، مرکز کل فعالیت های سیاسی جهانی اسلام به شمار می رفت.»[2] به همین دلیل برجسته در شیوه اداره حکومت توسط نبی مکرم اسلام(ص) بود که نقش سیاسی مسجد از جایگاهی والا برخوردار و از آن پس به عنوان یک نهاد سیاسی در میان اجتماع مسلمانان محسوب شد که مهم ترین نتیجه ای که از این رویکرد نسبت به مساجد می توان متصور شد زمینه سازی آن برای ایجاد بسیاری از تحولات ژرف و جنبش های اصلاحگرایانه در میان جوامع مختلف اسلامی است.

در طول تاریخ حیات این مکان مقدس، رابطه مسجد و سیاست به چند صورت نمود یافت. «یکی در این واقعیت هویداست که مسلمانان در پی هر فتح همواره می کوشیدند مسجد اصلی خود را در مرکز شهر و در مجاورت محلّ زندگی حاکم که معمولاً دارالاماره نامیده می شد ایجاد کنند. در برخی شهرها مسجد چنان نزدیک «دارالاماره» ساخته می شد که هر دو ساختمان ظاهراً به هم متّصل بودند. این پیوستگی نزدیک نشانگر این عقیده همگانی بود که تمام قدرت سیاسی و مذهبی در دست حاکم است: «خصلت ذاتی اسلام آن است که سیاست و مذهب نمی توانند از یکدیگر جدا باشند. یک تن، حکمران و مجری تمام اختیار این هر دو مورد بود و یک ساختمان، یعنی مسجد مرکز ثقل سیاست و مذهب. همچنین رابطه ی مسجد و سیاست را می توان از این جا نیز دریافت که بیت المال همیشه در مسجد اصلی شهر نگهداری می شد.»[3] ازکارکرد های دیگر سیاسی مسجد در صدر اسلام که توسط پیامبر مکرم اسلام در آغاز شکل گیری حکومت اسلامی در مدینه صورت می گرفت فرمان های غزوات، مشاوره در مورد صلح و جهاد و سرانجام در مسایل حقوقی و فراخوان عمومی برای یادگیری فرمان های الهی بوده است که از این تاریخ کم کم مسجد پذیرای نقش اصلی خود به عنوان مقر حکومتی اسلامی شد و در همین راستا بود که ایشان بسیاری از وفدها، هیئت ها و فرستادگانی را که از اقصا نقاط به مدینه می آمدند در مسجد پذیرا می شد و با آن ها به گفتگو می پرداخت که یکی از محورهای اصلی مباحث ایشان در این جلسات، مسائل مربوط به دین تازه اسلام و سیاست مبتنی بر این آیین جدید بوده است. به همین منظور یکی از ستون های مسجدالنبی، استونه الوفود نام گرفت و این ستون جایگاه ویژه ای برای پذیرش و دیدار با هیئت های نمایندگی قبایل و دولت ها و مذاهب خارجی بود. در همین مکان(ستون) مسجد بود که دیدار پیامبر با این هیئت ها انجام می شد و با توجه به این حقیقت است که افکار عمومی جامعه اسلامی در زیر سقف مسجد و بر اساس شوراها شکل گرفت.

مارسل بوازار در کتاب «L' Humaisme de l' islam» در بخش «اسلام در جهان امروز» راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان چنین می نویسد: «مسجد، عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است. مخصوصاً در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگرباره از خود نشان می دهند مساجد به صورت مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش امت مسلمانان نسبت به ستمگران و سلطه جویان درآمده است. اقامه نماز جمعه وسیله ای برای گردهمایی مسلمانان در روز تعطیل و طرح مسائل مهم اجتماعی و بحث و گفتگو در باب کمبودهای رفاهی و تصمیم گیری های سیاسی و غیره است و در سال های اخیر و در ممالک آزاد شده اسلام که به سوی پیشرفت اقتصادی و حاکمیت سیاسی می روند کارآیی بسیار داشته است.[4] همچنین مسلمانان به واسطه «مراسم گوناگونی چون اعیاد، تولد پیشوایان دینی، عاشورای حسینی و... در مساجد حضور می یابند و این وضعیت، ارتباط جمعی میان مسلمانان را تقویت و فرصت مناسبی برای روشنگری سیاسی و تنویر افکار عمومی مسلمانان را فراهم می سازد.»[5]

امام خمینی با الگوبرداری از مساجد تاریخ صدر اسلام

در این راستا حضرت امام خمینی(ره) به عنوان بنیانگذار این حرکت بزرگ اسلامی با الگوبرداری از تاریخ صدر اسلام و «نقش تعیین کننده مساجد در دوران حکومت حضرت رسول خدا و حضرت علی، موفق شد تا کارکرد سیاسی مسجد را در تاریخ معاصر احیا نماید. به گونه ای که پیروزی انقلاب اسلامی ایران بر محور مسجدها، ساختار سیاسی حاکم بر نظام بین المللی را به چالش کشاند و طرحی نو در اندیشه سیاسی ارائه داد. به فرمایش ایشان نقش مسجد به لحاظ سیاسی و تحولات اجتماعی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و غفلت جوامع اسلامی از تأثیر سیاسی مسجد ها، عمده ترین عامل مشکلات مسلمانان در تاریخ معاصر است. مسائل و معضلات و تمامی گرفتاری های جوامع اسلامی به خصوص در دو قرن اخیر، تنها در اثر توجه به بعد عبادی مسجد بوده که نتایج آن، سلطه استعمارگران بر سرزمین های اسلامی و غارت منابع دنیای اسلام گردید. به بیان بهتر و دقیق تر در اندیشه بنیانگذار جمهوری اسلامی تا شرک و کفر است مبارزه هست و تا مبارزه است ما هم هستیم و در این راستا، مساجد مهم ترین مرکز مبارزه مسلمانان است. لذا هشدار می دهد مسجد سنگر است، سنگرها را پر کنید، زیرا شیاطین از مساجد می ترسند.»[6]

با توجه به همین نگرش سیاسی و عبادی حضرت امام خمینی(ره) «هشدار به مردم مبنی بر این که اهداف برگزاری نماز جماعت در مسجدها صرفاً عبادی نیست، بلکه باید به جنبه سیاسی نماز هم توجه کنند نقش بسیار مهمی در حرکت مردم به سوی فعالیت های سیاسی داشته است؛ زیرا امام از آنان خواست تا در مساجد، مسائل روز را مورد نقد و بررسی قرار دهند و علیه برنامه های دشمن بر ضد کشورشان فریاد بزنند. همچنین آن حضرت در مقابله با حرکت رژیم، با توجه به شرایط زمانی با اتخاذ مبارزه منفی، دولت و برنامه هایش را به چالش کشاند. توضیح این که امام با طرح تعطیلی مساجد در ماه مبارک رمضان در سراسر کشور در صدد برآمد تا با توقف فعالیت مسجدها در این ماه، افکار عمومی را علیه رژیم بسیج نماید.»[7]

در حوزه کارکرد سیاسی مسجد از نقش تأثیر گذار اقامه نماز جماعت که به صورت همایش معنوی در طول شبانه روز چند بار با اجتماع مسلمانان شکل می گیرد نباید غافل شد. «در یک تحلیل نهایی می توان گفت برگزاری نماز جماعت فضای مناسبی است تا راه نیکی و تقوا بر روی مسلمانان گشوده شود. تنویر افکار، ایجاد همبستگی نیروهای مسلمان بر محور دستورات الهی در زمینه های مختلف سیاسی – اجتماعی، عمده ترین عامل هدایت مردم برای حراست از سلامت جامعه و باز داشتن از ارتکاب معاصی است. چنان چه که رسول گرامی اسلام در آغاز رسالت خویش، در اوج فشار و اذیت و آزار مشرکین، در پیش چشم مشرکان در مسجدالحرام نماز جماعت برگزار می کردند. در این باره سخنرانی سیاسی و افشاگرانه بانوی قهرمان کربلا حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) در دوران اسارت در مساجد کوفه و شام می تواند الگوی برجسته مبارزه علیه ظلم و ستم باشد. بنابراین، نگاه معصومین از مسجد صرفاً جنبه عبادی، آن هم به صورت فردی نداشته است؛ چه بسا نتایج اثربخش سیاسی و اجتماعی نماز جماعت در ایجاد وحدت مسلمانان می باشد که اهل بیت به حضور شیعیان در نماز جماعت اهل تسنن تأکید دارند.[8]

مساجد و انتخابات راهی برای ارتباط با مردم

یکی از جلوه های مهم کارکرد سیاسی مسجد از صدر اسلام تا به حال که در آن بروز و ظهور پیدا نموده و یکی از ظرفیت های بسیار مناسب مساجد نیز به شمار می رود برپایی انتخابات در آن می باشد؛ چرا که انتخابات با مساجد از گذشته های دور تا به حال گره خورده است. حتی در صدر اسلام نیز بیعت با زمامداران و خلیفه مسلمین در مسجد انجام می گرفت و از این حیث مساجد توانسته اند این نکته مهم را به اثبات برسانند که توانایی و قابلیت نقش دهی به افکار عمومی جامعه در ایجاد فضایی مدنی در رقابتی سالم در میان کاندیداها دارند و با روحیه معنوی و سلامت نفسی که بر اهالی مساجد بویژه متولیان و مدیران آن حاکم است می توانند سلامت عمومی انتخابات را نیز از این طریق تضمین کنند. البته حضور مسجد در عرصه انتخابات که توأم با بسیج میلیونی اجتماعی همراه با شادابی و طراو تبخشی به این امر مهم می باشد میسر و ممکن نمی شود مگر با تلاش مضاعف و گسترده ائمه جماعات و متولیان مساجد. چون نفس مشارکت فعالان مسجدی در امر برگزاری انتخابات بر اساس نیتی خالصانه و خدایی می باشد در نتیجه هر اقدامی که از ناحیه آن ها صورت می گیرد همراه با قداست خواهد بود و به شدت از رقابت ناسالم و انحرافی پرهیز می شود «انجام انتخابات در مساجد راهی برای ایجاد ارتباط سالم میان مردم و کاندیداها بوده و بستر معنوی مسجد باعث شکل گیری رابطه ای بدون انتقام گیری، دنیا طلبی و برتری جویی می شود و آرامش لازم را برای انتخاب کاندیدای اصلح مردم فراهم می کند. چرا که سخنرانان در دوره انتخابات در مساجد همواره با زبان و بیان کنترل شده ای با مردم صحبت می کنند و از این طریق با حضور قلب و آرامش لازم فضایی را ایجاد می کنند که باعث منحرف شدن از برنامه های سیاسی شان نشود.»[9]

در این میان نباید از نقش خطیر و برجسته ائمه جماعات مساجد، علما و روحانیون در جهت دهی برای برگزاری انتخاباتی پر شور و تشویق و ترغیب در حضوری پرشکوه مردم پای صندوق های رأی و انتخاب کاندیداهایی اصلح و خبره غافل شد. در هر حرکتی که تاکنون، چه در قبل و چه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سطح جامعه شکل گرفت آن جایی که مسجد و مسجدی ها میدان دار این حرکت ها بوده اند نتایج حاصل از این حضور پر شور، غالباً موفقیت آمیز و دشمن شکن بوده است و با توجه به این که مساجد خاستگاه انقلاب اسلامی به عنوان بزرگ ترین حرکت سیاسی در تاریخ معاصر ما هستند این اماکن دارای وظیفه ای خطیر و رسالتی بزرگ و نیز ادای مسئولیتی انقلابی عهده دار می باشند.

همان طور که ملاحظه شد «نقش مساجد در امور سیاسی بسیار مهم و حایزاهمیت بوده است؛ اما آن چه که در حال حاضر واجد اهمیت است بازنگری در خرده نقش های سیاسی مساجد و به سازی آن متناسب با ضرورت های زمانی می باشد. در این راستا مساجد باید در زمینه تشکل های سیاسی فعال شوند و در این زمینه برنامه و طرح های مشخصی را دنبال نمایند.»[10]

کارکرد اقتصادی

مباحث اقتصادی یکی از موضوعاتی است که در فضای امروز در جوامع انسانی از اهمیت زیادی برخوردار می باشد و به همین دلیل «مسائل اقتصادی از مهم ترین مسائل دولت ها و افکار عمومی است که بر سلطه سیاسی، فرهنگی و نظامی کشورها مؤثر است. اسلام، دینی کامل است که به همه جنبه های زندگی بشر توجه دارد و زندگی اقتصادی جامعه را نیز به خوبی هدایت کرده است. مسجد، یکی از نهادهای دینی است که جنبه های اقتصادی نیز دارد: تقویت حس خداباوری؛ کاهش هزینه های نظارت و کنترل مسجد به عنوان کانونی دینی با تقویت برتری های اخلاقی حس خداباوری را در افراد اهل مسجد بارور می کند و به این وسیله، در همه حال خدا را بر کارها و فعالیت های خود ناظر و شاهد می داند و بدون این که کسی بر آن ها نظارت کند کار خود را به بهترین شکل انجام می دهند.»[11]

اگر چه این نکته مهم را باید مد نظر قرار داد که «کارکرد اقتصادی مسجد غیر مستقیم است و تأثیری که بیشتر از طریق موعظه و نصیحت و نیز بیان احکام خرید و فروش و انجام کارهای اقتصادی در آن صورت می گیرد و نیز مطابق تاکیدات فراوان حضرت رسول اکرم(ص) و ائمه هدی مبنی بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و نیز انجام دادن کار اقتصادی، این امور فقط با هدف رضایت خداوند و رفع حوائج و نیاز مسلمانان و نه در نظر گرفتن انگیزه مادی و سودجویانه انجام می گیرد و زمینه هایی را در جهت ایجاد رقابت سالم و تأثیر در روند معاملات و کارهای اقتصادیایجاد می کند.»[12]

اگر نظری به چگونگی ارتباط مسجد و امور اقتصادی در صدر اسلام داشته باشیم مشخص می شود که «اکثر تجّار و بازرگانان به محض این که وارد شهرها می شدند به مساجد مراجعه می کردند. با توجه به نقش محوری مساجد، حضور این تجّار و بازرگانان در این اماکن نشان از ورود کالاهای جدیدی داشت که به محض اتمام نماز، خریداران کالا وارد بحث و مذاکره برای خرید و فروش یا مبادله می شدند. اگر چه مستقیماً خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمی گرفت و هنگام حضور در مسجد، اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود دید و بازدید و گفتگو برای تبادل و خرید بعد از انجام اعمال عبادی صورت می گرفت و حتی بیت المال، در مسجد نگهداری می شد. خزانه یا دارالمال، معمولاً روی چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته می شد تا از همه جهت در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیت المال مسلمانان، اهالی محل یا شهر، اشیای قیمتی خود را به آن جا می سپردند. همچنین، تنظیم قراردادها در مسجد انجام می گرفت و بازرگانان هنگام مسافرت های خود که اغلب به درازا می کشید اموال با ارزش خود را در خزانه به امانت می گذاشتند و پس از بازگشت، پس می گرفتند.»[13]

از دیگر خدماتی که در زمینه اقتصادی در زمان رسول خدا(ص) در مسجد صورت می گرفت، «پخش کمک های مالی میان مسلمانان بود. در آن زمان هرگاه مالی از ناحیه ای به مدینه می رسید آن را به مسجد پیامبر(ص) می آوردند و با نظر آن حضرت میان مردم تقسیم می شد. اموال عمومی در این مسجد تقسیم و غنایم جنگی نیز در آن جا میان مسلمانان توزیع می شد. در صحیح بخاری آمده است: مالی را از بحرین برای رسول خدا(ص) آورده بودند. آن حضرت فرمود: آن را در مسجد توزیع کنید. آن گاه رسول خدا(ص) برای ادای نماز به مسجد آمد. پس در کنار آن مال نشست و هیچ کس نبود مگر این که پیامبر(ص) چیزی از آن مال را به او بخشید.»[14]

از انواع دیگر کارکرد اقتصادی که عمدتاً در مساجد و با مشارکت و همیاری و در جهت کمک اقتصادی به مردم، انجام می گیرد، می توان از تشکیل صندوق قرض الحسنه، ارائه خدمات بانکی اعم از حفظ سپرده های مردم و واگذاری وام بدون بهره که از طریق شورای صندوق قرض الحسنه صورت می گیرد نام برد و این سنت حسنه قرون متمادی است که در بین مؤمنین نمازگزار مساجد انجام می شود. با توجه به تأکیدات فراوان آیات و روایات در خصوص منع انجام معاملات ربا، تشکیل صندوق های قرض الحسنه از بهترین روش های اقتصادی برای رفع احتیاجات مالی و اقتصادی مردم می باشد که خاستگاه اولیه تشکیل این نوع صندوق های خیریه و قرض الحسنه، مساجد بوده اند. علاوه بر آن می توان از تشکیل فروشگاه ها و تعاونی های مصرف محله نام برد که توسط هیئت امناء مساجد جهت رفع نیازهای ضروری جمعیت، حوالی مسجد انجام می گیرد. نوعی دیگر از فعالیت های اقتصادی که عمدتاً در مساجد صورت می گیرد و بیشتر جنبه خیرخواهانه و بشر دوستانه دارد، جمع آوری پول برای مستمندان و نیازمندان، خرید جهیزیه برای خانواده های کم درآمد و فقیر، پیدا کردن کار برای بیکاران و نیز جمع آوری کمک و اعانه برای ساخت کارگاه های تولیدی و مراکز کوچک اقتصادی برای کمک رسانی به صورت خیرخواهانه و فی سبیل الله است.

با توجه به این که در ادوار گذشته، مساجد در مراکز شهرها قرار داشتند و بازار در کنار آن ایجاد می شد، اکثر مساجد دارای حجره ها و دکاکین بوده اند که درآمد حاصل از اجاره یا تجارت آنان برای مسجد هزینه می شد و این درآمدها بخشی از فعالیت های اقتصادی مسجد را تشکیل می داد که در راه کارهای عام المنفعه، تعمیر و نگهداری و توسعه مساجد یا کمک به ابن سبیل و فقیران و مستمندان هزینه می شد.

از دیگر راه های تأمین هزینه مساجد وقف می باشد. معمولاً بعضی از مساجد دارای زمین، مغازه یا کارگاه های تولیدی هستند که با هدف توسعه و ترویج فرهنگ اسلامی توسط مومنین وقف می شوند و درآمد حاصل از این زمین ها بالنسبه صرف امورات فوق الاشاره می شود. از دیگر نقش های غیر مستقیم مسجد در امر اقتصاد، اجرای جلسات وعظ و خطابه و سخنرانی ائمه جماعات و سخنرانان در مساجد در خصوص رعایت اخلاق اسلامی در معاملات اقتصادی می باشد. با توجه به این که مساجد در اکثر کشورهای جهان اسلام دارای محوریت اصلی بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادی هر شهر مسجد دارای نقش فعالی است. و هنگام نماز مسجد محل مراجعه بازاریان، کسبه، و اصناف اطراف بازار می باشد. امام جماعت نیز در هر جلسه از نماز، ضمن دعوت نمازگزاران که عمدتاً در فعالیت های اقتصادی فعالند آنان را به رعایت اخلاق اسلامی و اقتصادی، انصاف و عدل در معاملات و کارهای اقتصادی دعوت می کند که این موعظه و سخنرانی ائمه جماعات در مساجد، تأثیری عمیق در نمازگزاران ایجاد کرده و به تبع، آنان نیز برای رعایت مسائل شرعی مجبور به فعالیت های سالم اقتصادی می شوند.[15]

در حوزه اقتصادی مساجد، راه های مختلفی وجود دارد که امکان ارتباط تنگاتنگ را در بین آن ها فراهم می سازد. مسجد با « تقویت دین داری و با توجه به فضای معنوی حاکم بر آن، نمازگزاران را به شیوه اسلامی تربیت می کند و در نتیجه آنان با پرداخت خمس و زکات به فقیران مسلمان کمک می کنند. انفاق و صدقه یکی از ارزش های اسلامی است؛ اجتماع مسلمانان در مسجد، روحیه تعاون و همکاری را افزایش می دهد و با پند و اندرز مبلغان دینی در مسجد، جریان های فقرزدایی در سطح جامعه افزایش می یابد. با قرار دادن صندوق صدقه، و کمک به فقیران در مسجد، شناسایی فقیران آبرومند به وسیله هیئت امنا و جمع آوری کمک های نمازگزاران، گام مهمی در زدودن فقر برداشته می شود. در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و برطرف کردن نیازهای مؤمنان، کار پسندیده ای به شمار می آید. از سوی دیگر، مؤسسه های مالی، چون صندوق قرض الحسنه در رونق اقتصادی مؤثرند و این کار، افزون بر شکوفایی مساجد با تقویت سنت مذهبی قرض(وام)، در برطرف کردن مشکلات اقتصادی مردم نیز مؤثر است.»[16]

پی نوشت ها: