به گزارش خبرنگار مهر، رایزنی فرهنگی ایران در نخجوان گزارشی از ریشه‌های تاریخی نقوش اسلیمی در آثار فرهنگ ترکی-اسلامی این منطقه از جمهوری آذربایجان تهیه کرده و آن را برای انتشار در اختیار مهر گذاشته است.
این گزارش در زیر از نظر مخاطبان می‌گذرد:
مطالعه نقش‌های فرهنگی روی این آثار تاریخی ارتباط تنگاتنگ آن با آداب‌ورسوم ملت را نشان می‌دهد. به علت دشواری ذکر همه نقش‌های تزئینی آثار تاریخی فرهنگی در این گزارش فقط به ذکر برخی از این نقش‌ها بسنده می‌کنیم.
یکی از نقوش تزئینی که به‌وفور در آثار تاریخی فرهنگی نخجوان دیده می‌شود، نقوش اسلیمی است. این نقش را در آثار تاریخی و باشکوه معماری فرهنگ ترکی-اسلامی شهر نخجوان و سطح خارجی مقبره‌های احداث‌شده توسط عجمی ابوبکر اوغلو نخجوانی می‌توان دید. نقوش اسلیمی در مقبره باعظمت مومنه خاتون در سمت جنوبی سقف در کنار سطر دوم، سمت راست درب با آجر کار شده است.
این اثر هنری با مهارت ویژه معمار مقبره مومنه خاتون، با ترکیب آجرهای ریزودرشت به وجود آمده است. این نقش اسلیمی با دو سری آجر ایجاد شده است و ترتیب قرار گرفتن آجرها نسبت به یکدیگر سبب خلق این نقش شده است.
نقوش اسلیمی در مقبره مومنه خاتون
تحقیقات تاریخی بر روی نقوش اسلیمی مقبره‌های یادشده نشان می‌دهد این نقوش به‌هیچ‌وجه مشابه نقوش اروپایی نبوده و صرفا نوعی اثر هنری مرتبط با فرهنگ کهن می‌باشد. طبق نظر محققان، این نقوش از زمان‌های قدیم موجود بوده است. علی‌رغم گستردگی کاربرد این نقش در نمونه‌های هنری و صنایع‌دستی دوران کهن آذربایجان، در نخجوان این نوع نقش تزئینی ازلحاظ تعداد کم است.
قدیمی‌ترین نمونه این نوع نقش فقط در یک نمونه سفال‌گری دوران کهن نخجوان می‌توان مشاهده کرد. هرچند این ظرف ازلحاظ ویژگی‌های آماده‌سازی و خصوصیات نقوش روی آن معمولی است اما به خاطر داشتن نقش اسلیمی با سایر ظرف‌ها متفاوت است.
نقوش اسلیمی در مقبره گلستان
نقش‌ها با رنگ سیاه و قرمز بر روی سطح زرد رنگ کشیده شده‌اند. آن‌ها شامل شبکه‌های مستطیل شکل و سایر زیورآلات تزئینی هستند. چنانچه مشخص است، در عصر برنز سفال‌ها با رنگ پلی کروم در مناطق نخجوان، ارومیه و آناتولی شرقی به‌عنوان نوعی فرهنگ ظروف رنگی معمول بوده است. استفاده از شبکه‌های مستطیل شکل در نقش دهی به این کاسه‌ها در گورستان تازه کند، یایجی و حسن سو مشخص‌شده است. اما به‌کارگیری نقش اسلیمی در این تیپ ظروف برای اولین بار دیده می‌شود.
در آذربایجان استفاده گسترده از نقش اسلیمی در فرهنگ سفال‌گری متعلق به منطقه خوجالی-گَدَبَی دیده می‌شود. طبق نظر محققان، این نقش که در شکل‌های مختلف مشاهده می‌شود نام خود را از رودخانه‌ای در ترکیه گرفته است. یونانی‌ها نام این رودخانه را که همچون مار جریان دارد به این نقش دادند و در فرهنگ لغات مردم دنیا وارد شده است.
تصویر نقوش اسلیمی در سفال‌های شاه تختی
نقش اسلیمی در عصر برنز نخجوان قدیم نیز کاربرد گسترده‌ای داشته است. برخی اشیا زینتی بدست آمده از شاه تختی، مونجوقلو تپه، ساری دره، قیزیل بورون و کولانی با نقوش اسلیمی تزئین شده‌اند. تحقیقات نشان می‌دهد، نقوش اسلیمی در نمونه آثار هنری و صنایع‌دستی آذربایجان به مدت زیادی استفاده شده است. کاربرد نقش‌های اسلیمی در نمونه‌های فرش متعلق به قرن نوزدهم یک‌بار دیگر این موضوع را اثبات می‌کند.
چنانچه مشخص است، ریشه‌های تاریخی نقوش اسلیمی که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ ترکی-اسلامی نخجوان دارد به دوران کهن برمی‌گردد. نقوش اسلیمی در زبان آذربایجانی در معنی پیچ‌درپیچ است. مردم عادی به این تیپ نقش، فرار تازی هم می‌گویند. در اراضی ترکیه این نوع نقش در معنی مسیر آب نیز شناخته می‌شود. احتمالا، نقوش اسلیمی با آب نیز ارتباط داشته است. نقوش به شکل حرکت آب یکی از بیشترین نقش‌های استفاده شده در نمونه‌های قدیمی آثار هنری و تزئینی است.
تصاویر قدیمی آشکارشده در کول تپه
تصاویر چرخ‌وفلک هم در نمونه‌های سفالی کهن و همچنین در آثار مادی-فرهنگی متعلق به فرهنگ ترکی-اسلامی مشاهده‌شده است. بر اساس تحقیقات نظامی مراد اوغلو نوشتن نام علی به شکل چرخ‌وفلک این مفهوم را می‌رساند که تا دنیا می‌چرخد اعمال نیک علی نیز از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
چنین نقش‌هایی در تصاویر گمی قایا نیز مشاهده می‌شود. دایره تقسیم‌شده به چهار قسمت از نمادهای پرکاربرد خورشید است. بر اساس نظر مصیب اف، دایره تقسیم شده به چهار قسمت در مفهوم انتشار نور خورشید در چهار گوشه جهان است. طبق نظر ریباکف، این دایره به‌عنوان نماد چهار سمت جهان است.
بر اساس مطالعات انجام شده می‌توان گفت، نقوش اسلیمی چه در نمونه‌های هنری کهن و چه در فرهنگ ترکی-اسلامی دارای مفهوم معنایی بوده و عقاید ملت را منعکس می‌کند. تمدن اسلامی نیز در دوران شکوفایی خود مفهوم اسلامی به این نقوش تزئینی داده است.
