اهمیّت بهداشت مساجد

آشکارا می توان گفت که تهذیب نفس و تزکیه، رسالت مشترک تمامی انبیای الهی و از جمله پیامبر گرامی اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) بوده است. در راستای همین رسالت، عبادت و در رأس آن نماز که با سجده جلوه گری می کند، برای مسلمانان در اولویت قرار گرفته است. به همین دلیل در اسلام و در بین مسلمانان مسجد بنا نهاده شده است تا در آنجا پیشانی بر زمین بسایند و خالق نوازی کنند.
واژه مسجد به معنای محل سجده است. یعنی در هر جای مسجد حتی اگر مفروش هم نباشد، می توان سجده کرد. از طرفی دیگر، احکام فقهی به صراحت بیان می کند که محل سجده باید پاک و طاهر باشد. بنابر این خود مسجد که جای جای آن محل سجده است، باید پاک و بری از آلودگی ها باشد.
همین تدبر در واژه مسجد، ضرورت رعایت فرایندی را ایجاب می کند که نام بهداشت مسجد ( محل سجده ) را بر آن می نهیم.
از طرفی دیگر، تمامی مسلمانان در نام نهادن خانه خدا بر مسجد اجماع نظر دارند و متفق القولند. البته خداوند، رسول خدا ( 1 ) و ائمه ( 2 ) ما نیز از مسجد به عنوان خانه خدا در زمین یاد می کنند. حتی از پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) روایت شده است که مسجد جایگاه پیامبران الهی است. ( 3 ) همین اتفاق نظر در نام خانه خدا، لزوم رعایت پاکیزگی در مسجد را اجتناب ناپذیر می کند. زیرا پاکیزه و تمیز نگه نداشتن بی احترامی به خالق را تداعی می کند.
از سویی دیگر، مسجد محل برگزاری نماز جماعت است. یعنی مسلمانان روزی 5 بار گرد هم می آیند تا نماز جماعت را که جلوه ای از اخوّت و همبستگی اسلامی است، در فضایی پاکیزه و به دور از آلودگی ها برگزار کند. همین اجتماع و گردهم آیی مستلزم وجود محیطی پاکیزه و تمیز است تا بتوانند این اجتماعات خود را تداوم بخشند. در همین گردهمایی ها است که مسلمانان باتعاون و همکاری می توانند زمینه رشد و تعالی جامعه را فراهم نمایند.
حدیثی از رسول گرامی ( صلی الله علیه و آله و سلم ) اسلام وجود دارد که به هنگام نزول بلاها و آفات، فقط اهل مسجد نجات می یابند. ( 4 ) بدیهی است که در دنیای پیچیده و پر از دحام کنونی، مشکلات غیر بهداشتی و آلودگی ها جزو بلایا محسوب می شوند. بنابراین، می توان استنباط نمود که مساجد خود باید از آلودگی ها و عفونت ها به دور باشند. یعنی مساجد باید بهداشتی باشند تا اهل آن آلوده نشوند.
علاوه بر آن، قاعده کلی لاضرر در علم فقه حکم می کند که آنچه عقلاً معلوم می شود به انسان ضرر می رساند، شرعاً و قطعاً حرام است و باید از آن اجتناب کرد. ( 5 ) بر همین اساس حضور در اجتماعات آلوده و غیر بهداشتی موجب گسترش آلودگی و ابتلای دیگران می شود. بنابر این رعایت بهداشت در مساجد که محل اجتماع روزانه مسلمانان و نیز یک پایگاه اجتماعی در موقعیت های مختلف می باشد، وظیفه اهل مسجد است. زیرا قداست خانه خدا و محل عبادت، پاکیزه نگهداشتن آن محل به یک تکلیف اخلاقی و شرعی برای کسانی باشد که با آن سر و کار دارند، ضروری می سازد.

بهداشت و ضرورت آن

با تجزیه واژه فارسی بهداشت به دو قسمت "به = نیکو، خوب و مطلوب" و «"داشت = نگه داشتن، ماندن" می توان دریافت که بهداشت بر نحوه سالم و خوب زیستن فردی و اجتماعی دلالت دارد. بهداشت فراتر از نداشتن بیماری، معلولیت و ناتوانی است و معمولاً بر پیشگیری، مراقبت و دقت استوار بوده و شامل رفاه و سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی است. سازمان جهانی بهداشت ( WHO ) نیز در اساسنامه مصوب 1948 خوب، بهداشت را وضعیت خوب بودن کامل جسمی، روانی و اجتماعی تعریف می کند و آن را به نبودن بیماری و معلولیت محدود نمی کند. ( 6 )
بدین ترتیب دامنه بهداشت شامل فرد و اجتماع از جمله محل سکونت، محل کار، محل عبادت و اجتماعات در اوقات مختلف نیز می شود تا با رعایت موازین بهداشتی ( پیشگیری، مراقبت و آموزش ) بتوان به رفاه و آسایش جسمی، روانی و اجتماعی دست یافت.
امام ممکن است برای برخی افراد این سوال مطرح شود که تا وقتی که فرد سالم است، بهداشت چه ضرورتی دارد؟ مخصوصاً اینکه باید علاوه بر صرف وقت، مبلغی را برای انجام آن هزینه کنیم تا بیماری یا عفونت احتمالی اتفاق نیفتد. این اتلاف وقت و صرف هزینه برای افراد سالم ضرورتی ندارد و حتی برخی از نمازگزاران ممکن است آن را مصداق اسراف بپندارند.
در پاسخ باید گفت : اولاً رعایت بسیاری از اصول بهداشتی هزینه ای برای افراد ندارد و فقط حوصله کردن و اعمال برخی مراقبت ها است که انجام آنها دقت و حوصله می طلبد. ثانیاً در اقتصاد بهداشت ثابت شده است که هزینه پیشگیری و بهداشت از هزینه درمان و معالجه بسیار کمتر، ارزان تر و منطقی تر است و بر آن اولویت دارد. برای مثال آیا می توان گفت برای فردی که دندان های سالمی دارد، استفاده از نخ دندان، مسواک و محلول آب نمک کاری عبث و بیهوده است و انجام اتلاف وقت و اسراف است؟! به وضوح پاسخ آن روشن است و نیازی به توضیح ندارد که هزینه مصرف سال ها آب نمک، نخ دندان و مسواک و خمیردندان به اندازه هزینه کشیدن فقط یک دندان، که کمترین هزینه ها در دندان پزشکی است، نمی شود. این در حالی است که استفاده از مسواک، نخ دندان و آب نمک نمونه بارز پیشگیری و بهداشت است و کشیدن دندان یا پر کردن آن نمونه درمان و معالجه است.
هر چند دندان پر کرده یا دندان مصنوعی دیگر مثل دندان طبیعی کارآیی ندارد. در مثالی دیگر، به خانم توصیه شده است که در سنین یائسگی، آزمایش سالانه ماموگرافی برای غربالگری و تشخیص زودهنگام سرطان پستان را علاوه بر خودآزمایی ماهانه انجام دهند. حال اگر فردی به بهانه اینکه ظاهراً سالم است و هزینه ماموگرافی، ولخرجی یا اسراف است از انجام آن سر باز زند و این فرد بر اثر سهل انگاری و بی توجهی به سرطان پستان مبتلا شود، آیا هزینه 20 سال ماموگرافی به اندازه هزینه درمان سرطان پستان می شود؟ و آیا عوارض آن از جمله شیمی درمانی و برداشتن پستان یا ... قابل جبران است؟
علاوه بر آن امام صادق ( علیه السلام ) پیشوای مذهب جعفری می فرماید : آنچه برای حفظ صحت و سلامت و بهتر نگه داشتن بدن هزینه می شود، اسراف نیست. اسراف وقتی است که مال انسان صرف شود و به بدن ضرر برساند. ( 7 ) بدیهی است که فرمایش امام صادق ( علیه السلام ) بسیار جامع است و می تواند شامل پیشگیری، مراقبت، بهداشت، تغذیه خوب، ورزش کردن، چکاپ کردن دوره ای، کرم های محافظ و پوششی، هزینه کتاب و اینترنت برای بالا بردن سطح اطلاعات عمومی و بهداشتی و حتی انجام مسافرت های تفریحی برای سرحال شدن، روحیه گرفتن و جلوگیری از افسردگی و ... نیز شود.
بنابراین، صرف وقت و هزینه برای بهداشت و سلامت فردی و اجتماعی ضرورتی عقلانی، اجتماعی، منطقی، انکارناپذیر و حتی دینی است.

ضرورت بهداشت در مساجد

آیین مترقی و با شکوه اسلام درباره پاکیزگی و بهداشت در همه امور از جمله مساجد سفارش و تاکید فراوانی نموده است. آیات شریفه قرآن کریم و روایات بر این موضع تاکید کرده اند و مسلمانان را به رعایت پاکیزگی و بهداشت در مساجد تشویق می کنند.
برای مثال در آیه 18 سوره توبه می فرماید: ( مساجد خدا را تنها کسی آباد می کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زکات را بپردازد، و جز از خدا نترسد؛ امید است چنین گروهی از هدایت یافتگان باشند ). ( 8 ) این آیه شریفه دلالت بر تعمیرات ظاهری مساجد، پاکیزگی، نظافت، بهداشت و حتی ایمنی، نور و صدا در آن نیز دارد. در آیه 125 سوره بقره نیز آمده است: ( ... و از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید! و ما از ابراهیم و اسماعیل پیمان گرفتیم که : «خانه مرا برای طواف کنندگان، معتکفین، رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنند ) ( 9 ). در آیه 32 سوره اعراف نیز می فرماید: بگو: «چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟!...» ( 10 )
حدیث مشهور «النظافة من الایمان» برخورداری جایگاه ویژه نظافت در آیین اسلام را نشان می دهد که بهترین مصداق نظافت در این حدیث، نظافت مسجد که محل سجده است، می باشد.
تلاش برای نظافت و پاکیزگی مساجد نیز در روایات مورد تاکید فراوان قرار دارد. مسجد مکانی است که همه مؤمنان فارغ از تمامی مسائل گرد هم می آیند. نظافت و تمیزی مسجد می تواند به همه عبادت کنندگان روحیه بخشد و نشاط و شادابی آنها را افزایش دهد.
افراد جامعه وضعیت جسمانی، اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و سلامت متفاوتی دارند. امکان جمع شدن این افراد با ویژگی های مختلف در مسجد مستلزم توجه بیشتر به بهداشت و سلامت و رعایت حال آسیب پذیرترین آنها است. زیرا همه عبادت کنندگان محیطی را برای نیایش و عبادت می پسندند، که در آن آرامش خاطر داشته باشند و محیطی پاک، معطر و خوشبو باشد.
تمایل جامعه و سیاستگذاران مذهبی و دست اندرکاران مساجد در کشورهای اسلامی، جلب جوانان و نوجوانان به مساجد است. از طرفی دیگر، قریب به اتفاق جوانان عصر ما زیبایی ظاهری، نظافت شخصی و محیطی را که در آن پا می گذارند، در اولویت قرار می دهند و به آن به عنوان یک اصل می نگرند.
مسجدی که محل عبادت آنها است باید با این اصل سازگار باشد تا برای آنها جاذبه داشته باشد و آنها را به سوی خود بکشاند و این جاذبه تداوم داشته باشد.
بنابراین متولیان و خادمان مساجد باید طوری برنامه ریزی کنند تا مساجد با توقعات این قشر سازگار شود و در حقیقت پذیرای آنان باشد. چشم پوشی از این قشر عظیم جامعه که بیش از نیمی از جمعیت هر کشوری را تشکیل می دهند، صرف نظر کردن از آینده سازان جامعه است و سوق دادن آینده جامعه به سمت بیگانگی با دین و دوری از مساجد است. همین نکته به تنهایی کافی است تا دلسوزان، مراجع و ائمه جماعت تمام تلاش خویش را صرف بهداشت مساجد با اصول علمی روز نمایند. این آینده نگری آن قدر اهمیت دارد که در صدر اسلام شخص پیامبر گرامی اسلام عهده دار معطر کردن خانه خدا می شد.
بدیهی است بهداشت و پاکسازی مسجد منحصر به جارو کردن آنجا نیست. بلکه خوشبوسازی فضای مسجد با روش ها و تکنولوژی های نوین، روشن نگاه داشتن فضای مسجد و تأمین نور کافی در مساجد، نگهداری دمای متناسب با هر فصل سال، تهویه مناسب، نظافت همیشگی و شستشوی به موقع فرش ها، استفاده از مواد ضدعفونی مناسب برای شستشوی به موقع صحن ها، وجود کفش کن های مناسب، یا در اختیار قرار گذاشتن کیسه های یک بار مصرف برای کفش نمازگزاران، سیستم اطفای حریق، پیش بینی تامین نور و تهویه در شرایط قطع برق، تأمین آب آشامیدنی سالم و بهداشتی، جلوگیری از ورود افراد دیوانه و دارای اختلال حواس و کودکان خردسال بدون سرپرست، رعایت بهداشت پذیرایی، رعایت بهداشت فضای آشپزخانه و آبدارخانه، مناسب بودن ظروف پذیرایی و آشامیدنی و پیشگیری از آلودگی صوتی در مساجد را نیز شامل می شود.
تمیز نگاه داشتن مسجد، بزرگداشت و حفظ حرمت این مکان مقدس و کوتاهی در این کار بی احترامی به مقدس ترین مکان ها است. قرآن کریم در آیه 31 سوره اعراف توصیه فرموده است که : ( ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید! و از نعمت های الهی بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی دارد ) ( 11 ). این زینت می تواند هم زینت باطنی ( پاکسازی و توبه از گناهان و آراسته شدن به صفات و ملکات پسندیده و پاکی نیّت و اخلاص ) باشد، هم زینت ظاهری یعنی پوشیدن لباس پاکیزه و مرتب و نیز شانه کردن موها و عطرآگین کردن خود باشد. حال آیا می توان تصور کرد که فردی آراسته همراه با زینت های ظاهری به مکان و مسجدی برود که پاکیزه و بهداشتی نباشد؟ همواره با زینت به جایی می روندکه شایسته زینت ها باشد، یعنی ارزش آن زینت ها را داشته باشد. در حالی که لازمه آراستگی و زینت، نظافت و تمیزی است. از امام حسن مجتبی ( علیه السلام ) نیز روایت شده که هنگامی که به نماز می ایستاد، بهترین و پاکیزه ترین لباس های خود را می پوشید و در توجیه آن می فرمود : خدا زیبا است و زیبایی را دوست دارد. لذا من هم برای او، خود را می آرایم. چنانچه خداوند می فرماید: زینت خود را به هنگام مسجد رفتن با خود بر گیرید. ( 12 )

بهداشت مساجد در قرآن و روایات

در قرآن و روایات اسلامی به بهداشت مساجد از منظرهای گوناگون توصیه اکید شده است. آیه 31 سوره اعراف توصیه نموده است که انسان ها هنگام عزیمت به مسجد زینت خود را با خود بردارند. همان طور که قبلاً بیان شد، زینت ممکن است به معنای زینت های ظاهری چون پوشیدن لباس پاکیزه و استفاده از عطر و ادکلن، شانه و سشوار کردن موی سر، استفاده از دئودرانت ها و بوگیرها برای پیشگیری از تعریق زیر بغل باشد یا ممکن است به مفهوم زینت باطنی به معنای پاکسازی روح و آراسته شدن به صفات پسندیده مثل تعاون، همدلی، خوش خلقی و چهره ای شاد باشد.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز عطرآگین ساختن خود به هنگام ورود به مسجد و زدودن هرگونه بوی ناخوشانید از بدن، بازبینی ته کفش به منظور اطمینان از عدم وجود آلودگی هنگام ورود به مسجد، را در روایتی توصیه نموده است. ایشان همچنین سفارش نموده اند که بر دم درب های ورودی مساجد پاکننده گذاشته شود تا آلودگی ها به داخل مساجد منتقل نشود. ( 13 ) هر چند معمولاً مصداق مطهره را پاک کننده هایی مانند پادری آغشته به ضدعفونی کننده ها می دانند، اما از قسمت دوم این روایت که تأکید بر عدم انتقال آلودگی به داخل مسجد دارد، و اینکه بوی بد پا و جوراب و میکروب نیز جزو آلودگی ها می باشند، می توان گفت که این مطهره ها ( آغشته به ضدعفونی کننده یا امکانات باد گرم به منظور خشک شدن جوراب های عرق دار و سایر امکانات و تجهیزات مدرن روز ) باید در جایی بلافاصله بعداز محل درآوردن کفش ها باشد تا کف پا و جوراب ها نیز تمیز شود. جالب اینکه در کتب فقهی و حدیثی بابی تحت عنوان «تعاهدالنعلین عند باب المسجد و تحریم ادخال النجاسه المتعدیه» ( 14 ) وجود دارد.
امام صادق ( علیه السلام ) نیز فرمود: در مساجد از خرید فروش و ورود دیوانگان و کودکانی که مسجد را نگاه نمی دارند و اجرای احکام و حدود و بالا بردن صدا اجتناب کنند. ( 15 ) به دلیل ورود افراد دیوانه یا کودکانی که ممکن است به دلیل عدم کنترل خود، محیط مسجد را آلوده نمایند، سفارش شده است. ایشان همچنین تأکید کرده اند که به هنگام ورود به داخل مسجد مراقب باشید آلودگی کفش هایتان به داخل مسجد نرود. ( 16 )
از پیامبر گرامی اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل شده است که مؤمن در مسجد چون ماهی در آب است. ( 17 ) از تشابه مسجد با آب که نشانه پاکیزگی و نظافت است، می توان هم بهداشتی بودن و نظافت مسجد و هم آزاد و راحت بودن فرد در مسجد را استنباط کرد. بدیهی است که فردی در جایی احساس راحتی، آزاد بودن و آرامش می کند که مکانی مطلوب و تمیزی باشد.
علاوه بر بهداشت فردی نمازگزاران، در روایات دیگری به اصول بهداشت فیزیکی مسجد هم اشاره شده است؟ مثلاً درباره روشن ساختن فضا و تأمین نور کافی در مساجد توصیه شده است. ( 18 ). درباره اهمیت پاکسازی مساجد، استحباب جارو کردن مسجد در روز پنجشنبه و شب جمعه، خوشبوسازی فضای مسجد با وسایل مختلف روایتی وجود دارد. ( 19 ) بدیهی است که تأکید ایشان در روز پنجشنبه و شب جمعه به معنای کفایت آن نیست. بلکه به دلیل آماده شدن و تمیز بودن مساجد برای مسلمانان است که در شب جمعه و روز جمعه بیش از سایر ایام هفته به مساجد روی می آورند. بنابراین از تأکید ایشان نمی توان بسنده بودن نظافت در این دو زمان را استنباط کرد و گفته شود که در بقیه ایام هفته نباید به نظافت پرداخت.
در رساله عملیه مراجع تقلید نیز راه دادن بچه و دیوانه به مسجد مکروه دانسته شده است، ( 20 ) صدای خود را بلند کردن و گمشده ای را طلب کردن مکروه است ولی بلند کردن صدا برای اذان مانعی ندارد. ( 21 ) خوابیدن در مسجد نیز مکروه است، مگر انسان ناچار باشد. ( 22 ) مشغول شدن به صنعت و صحبت کردن راجع به کارهای دنیا نیز مکروه است. ( 23 )

بهداشت یار مسجد

انجام هرکاری از جمله بهداشت مساجد باید توسط افراد آموزش دیده ای انجام شود. تا زمانی که فردی مسئول تأمین سلامت و بهداشت مساجد نشود، بهداشت مساجد به صورت مطلوب امکان پذیر نیست. این افراد را می توان از بین ساکنین محله و داوطلبینی که برای عبادت به مسجد می آیند، انتخاب کرد. آنها را به مراکز بهداشتی وابسته به وزارت بهداشت و درمان فرستاد تا دوره های کوتاه مدتی را بگذرانند و بدون هیچ گونه هزینه اضافی و به عنوان بخشی از عبادت خود، به بهداشت و نظافت مسجد اهتمام ورزند. این پیشنهاد به منظور ارتقای سطح بهداشت مساجد و نمازگزاران، ارائه خدمات و راهکارهای پیشگیرانه و آموزش افراد جامعه بر اساس سیاست های کلان بهداشتی جامعه می باشد.
وظایف بهداشت یاران مساجد نظارت بر وضعیت بهداشتی سیستم تهویه، سرویس های بهداشتی، آب آشامیدنی، ایمنی، سیستم اطفای حریق، در و پنجره های مسجد، فاضلاب، نظارت بر وسایل مصرفی و داخلی از جمله جانماز و مهر، کتابخانه، کفش داری ها و فرش ها، نظارت بر بهداشت آبدارخانه ها و مکان های پخت غذا، نظارت بر سلامت خادمان و متولیان مساجد، برگزاری کارگاه های آموزشی برای نمازگزاران و هماهنگی با ائمه مساجد و هیأت های امنا در امور بهداشتی، ارائه خدمات بهداشتی به مردم و اجرای دستورالعمل های اعلام شده از سوی وزارت بهداشت و درمان، و ارائه پیشنهادی لازم به شهرداری، شورای شهر و شورا یاری محله و مرکز امور رسیدگی به امور مساجد برای ارتقای سطح سلامت مسجد و محله است.
علاوه بر آن، متولیان و خادمان و مخصوصاً امام جماعت مساجد نیز باید انسان هایی آراسته، پاکیزه و بهداشتی باشند تا اقدامات آنها برای بهداشت و پاکیزگی محیط مساجد قابل پذیرش مسجدروها باشد.
در رابطه با خادمین مسجد چنین نقل شده است که هر کسی در جارو کردن و تنظیف مسجد قدمی بردارد، خداوند در بهشت قصرهای تمیزی را نصیبش می کند. این روایت بر جایگاه بهداشت در مسجد تاکید دارد.

پایگاه اجتماعی

علاوه بر نقش سنتی و دیرینه مساجد، همواره آنها نیز به عنوان پایگاهی اجتماعی مورد استفاده قرار می گرفته اند. نمونه های بارز آن، استقرار صندوق های رای گیری در زمان انتخابات در مساجد، جمع آوری کمک های مردمی در زمان حوادث غیرمترقبه نظیر؛ سیل، زلزله، آتش سوزی و جنگ، و حتی اعزام نیروهای امدادی و رزمی و ... می باشد. مساجد دربهداشت و درمان نیز می توانند پایگاه بسیار خوبی برای آموزش و ترویج بهداشت باشند.
بهداشت یاران مساجد می توانند با مشارکت فعال خود، آموزش های بهداشتی لازم را فرا گیرند و از این پایگاه ها در سطح منطقه افراد را آموزش دهند.

پی‌نوشت‌ها:

1. از پیامبر اکرم ( ص ) روایت شده است که خداوند فرمود : «اَلّا إنَّ بُیُوتی فِی الأرضِ المَساجِدُ تُضِیءُ لِأَهلِ السَّماءِ کَمَا تُضِیءُ النُّجُومُ لِأَهلِ الأَرضِ.» مستدرک الوسائل، صص 213 و 359.
2. قال الصّادِق ( ع ) : اِنَّما اُمِرَ لِتَعظیمِ المَساجِدِ لِأنَّها بِیُوتُ اللهِ فِی الأَرضِ. امام صادق فرمود: امر به تعظیم مساجد به خاطر این است که مساجد خانه های خدا در روی زمین است. وسائل الشیعه، ج 3، ص 556 – بحارالانوار، ج 84، ص 6.
3.رسول گرامی اسلام ( ص) فرمود: اَلمَسَاجِدُ مَجَالِسُ الأَنبِیّاءِ: مساجد، جایگاه پیامبران است، مستدرک الوسائل، صص 313 و 359.
4.قال رسول الله ( ص ): اِذا نَزَلَتِ العافاتُ وَ الافاتُ، عُوفی اَهلُ المَساجِدِ. وقتی مشکلات و بلاها نازل می شود، اهل مسجد نجات می یابند. مستدرک الوسائل، ج 3، ص 356.
5.بهداشت روان در اسلام ( به نقل از کفایة الاصول، ج 2، ص 265 ).
6.http://www.who.int/about/definition/en/print.html : Health is a state of complete physical, mental and social well – being and not merely the absence of disease or infirmity. The correct bibliographic citation for the definition is : Preamble to the Constitution of the World Health Organization as adopted by the International Health Conference. New York, 19 – 22 June, 1946; signet on 22 July 1946 by the representatives of 61 States ( Official Records of the World Health Organization, no. 2, p. 100 ) and entered into force on 7 April 1948.
7. قال الصادق ( ع ) : لَیسَ فیما أصلَحَ البَدَنَ إِسرافٌ... إِنَّما الاِسرافُ فیما اُتلَفَ المالَ وَ اُضَرَّ بِالبَدَن. بحار الانوار / 75 / 303.
8.إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ ( 18 )
9.... وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ ( 125 ) آنچه در این آیه مورد اشاره است» ... طَهِّرَا بَیتِی... می باشد.
10.« قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِیَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ... . ( 32 )
11.یَا بَنِی آدَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وکُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ ( 31 ) . تأکید این کتاب بر .. «خُذُوا زِینَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ...» می باشد.
12.اِنَّ اللهَ تَعَالَی جَمیِلٌ یُحِبُّ الجَمَالَ فَاتَحَمَّلُ لِرَّبی وَ هُوَ یَقُولُ خُذُوا زِینَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ فَاُحِبُّ أن أَلبَسَ أجوَدَ ثِیَابِی. تفسیر عیاشی ج 2 ص 14 و بحارالانوار ج 1 ص 218.
13.قال رسول الله ( ص ) ... وَاجعَلوا مَطاهِرِکُم عَلی اَبواب مَساجِدکُم. وسائل الشیعه، ابواب احکام المساجد، باب 25، ج 3.
14.وسایل الشیعه، باب «تَعَاهُدِ النَّعلَینِ عِندَ بابِ المَسجِدِ وَ تَحریم اِدخالِ النِّجاسَةِ المُتَعَدِّیَةَ اِلَیهِ»
15.قال الصادق ( ع ): جَنَّبوا مَساجِدَکُم الشَّراء وَ البَیع و المَجانین... وَالضَّالَّة وَ الأحکامَ وَ الحُدُود وَ رَفعِ الصّوت وسائل الشیعه، ج 5، ص 233 ح 6419.
16.قال رسول الله ( ص ) : تَعاهَدُوا نِعالَکُم عِندَ اَبوابِ المَسجِدِ. وسائل الشیعة، ابواب احکام المساجد، ج 3، ص 504، باب 24.
17.قال رسول الله ( ص ) : فَأِنَّ المُؤمِن فِی المَسجِد کَالسَّمَکَةِ فی المآءِ. وسائل الشیعه، ج 5، ص 198، ح 6321.
18.قال رسول الله ( ص ) : ( مَن اَسرَجَ فی مَسجِدٍ مِن مَساجِدِ اللهِ سِراجاً، لَم تَزَلِ المَلائِکَةُ وَ حَمَلَةُ العَرشِ یَستَغفِرونَ لَهُ مادامَ فی ذالِکَ المَسجِدِ ضَوءٌ مِنَ السِّراجِ ) ( من لا یحضره الفقیه: 154/7171، التهذیب 3: 733/261، ثواب الاعمال : 1/49، المحاسن: 88/57.
19.قال رسول الله ( ص ) : مَن کَنَسَ المَسجِدَ یَومَ الخَمیسِ وَ لَیلَةَ الجُمُعَةِ، فَأخرَجَ مِنهُ مِنَ التُّرابِ ما یُذَرُّ فِی العَینِ، غَفَرَ اللهُ لَهُ. وسائل الشیعه، ج 5، ص 238 و 6437.
20.رساله توضیح المسایل آیت الله العظمی امام خمینی، چاپ 1386 موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی ص 145، مساله 915.
21.رساله توضیح المسایل آیت الله العظمی امام خمینی، چاپ 1386 موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی ص 145، مساله 914.
22.رساله توضیح المسایل آیت الله العظمی امام خمینی، چاپ 1386 موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی ص 145، مساله 914.
23.رساله توضیح المسایل آیت الله العظمی امام خمینی، چاپ 1386 موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی ص 145، مساله 914.

منبع مقاله :
واحد پژوهش انتشارات اندیشمند، (1390 )، بهداشت مساجد، تهران: اندیشمند، چاپ اول