کتیبه بالای ایوان مدرسه شوکتیه
مدرسه شوکتیه ( نیز : مدرسه شوکتی ) یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است . این بنا ابتدا در سال 1312 هجری قمری ( 1269 هجری شمسی ) تحت عنوان حسینیه شوکتیه توسط محمد ابراهیم خان علم ( شوکت الملک دوم ) ساخته شد و درماه ذی الحجه سال 1326 هجری قمری برابر با 1282 هجری شمسی تبدیل به مدرسه گشته و پس از دارلفنون و رشدیه تبریز ، آموزش به سبک جدید را در ایران آغاز نمود .
بنای تاریخی مدرسه شوکتیه ( شوکتی ) در مجاورت خیابان منتظری ؛ در داخل بافت تاریخی شهر بیرجند قرار دارد . بنای این مدرسه از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی ، هشتی ، دهلیز ها ، ایوان ، حجره های اطراف صحن ، شاه نشین و حمام تشکیل شده است .
تاسیس مدرسه شوکتیه ( آموزش نوین ) در بیرجند
هم زمان با انقلاب مشروطیت ، امیر اسماعیل خان شوکت الملک اول که فاقد اولاد بود ، ثلث اموال خود را وقف امور خیریه کرد و تولیت آن را به برادر کوچکش محمد ابراهیم خان واگذار نمود . محمد ابراهیم خان علم موسوم به شوکت الملک دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حکمرانی و امارت قاینات درصدد برآمد موقوفه مذکور را در جهت ایجاد فضای آموزشی به مصرف برساند .
شوکت الملک تحت تاثیر اقدام حسنه امیر کبیر مبنی بر تاسیس مدرسه عالی دارالفنون ، در سال 1285 شمسی – 1325 ه .ق در محل حسینیه شوکتیه که برای برگزاری مراسم عزاداری توسط برادرش امیر اسماعیل خان در سال 1273 ه .ش – 1312 ه .ق ساخته شده بود اقدام به تاسیس مدرسه شوکتیه نمود . قابل ذکر است که مدرسه شوکتیه پس از مدرسه عالی دارالفنون ( سال 1268 ه .ق ) و مدرسه ابتدایی رشدیه که به همت حاجی میرزا تبریزی معروف به رشدیه ( سال 1315 ه .ق ) در تهران تاسیس شد سومین از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می شد . برای مدیریت و تاسیس مدرسه شوکتیه بیرجند از دو نفر افراد فاضل کاشان به اسامی میرزا احمد نراقی و شیخ احمد سلیمانی نراقی و برای تدریس دروس فرانسه و انگلیسی و ریاضیات از سه نفر تبعه فرانسه ، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد . ساختمان مدرسه شوکتیه از سال 1308 لغایت 1312 ه .ق به دست استادان و معلمان یزدی در دو طبقه با ایوانی بزرگ و اعجاب انگیز و دالان ها ، اتاق های متعدد ، حوضخانه ، هشتی و سر درب ورودی ساخته شده است . متعاقب مدارس شوکتیه بیرجندد ، مدارس دیگری در قاین در سال 1298 ، نهبندان 1299 ، سربیشه و دشت بیاض 1300 شمسی و تا سال 1306 در مناطق زیرکوه ، در میان ، گزیک ، خوسف ، درخش ، گل فریز ، مود ، گیو ، موسویه ، مختاران نیز مدارس شوکتیه تاسیس گردید . در سال 1297 شمسی سید محمد فرزان از مشهد به بیرجند منتقل شد و به تقاضای شوکت الملک برای تاسیس مدارس شوکتیه زابل و زاهدان رهسپار گردید و علیرغم مخالفت بعضی از افراد و سرداران متعصب در این کار موفق شد . اعتماد مردم را نسبت به خود جلب نمود .
این عمارت به گفته ی مرحوم آیتی بنائی عالی و تکیه ای با شکوه است ، مدرسه ی شوکتیه نه تنها بزرگترین حسنیه و تکیه ی بیرجند بوده بلکه از شاهکارهای معماری زمان خود به شمار می آید و بی هیچ تردیدی نظیر آن را در کمتر شهری می توان یافت . محمد ابراهیم خان پس از اخذ موافقت علمای بزرگ بیرجند کلیه ی هزینه های مدرسه را از محل درآمد موقوفات تأمین و پرداخت می نمود ، علاوه بر برگزاری مراسم عزاداری در دهه ی اول ماه محرم در این ایام هر روز عدة زیادی از مستمندان را اطعام می کرد . این مدرسه تا فروردین ماه 1316 هجری شمسی زیر نظر شوکت الملک اداره می شد و چون در این سال طرح یکنواخت کردن برنامه های آموزشی در سراسر کشور مطرح شد ودولت مصمم به اجرای این طرح گردید ، این مدرسه نیز چون دیگر مدارس زیرنظر اداره ی معارف که بعد به نام فرهنگ تغییر نام یافت قرار گرفت .
سوابق معلمین کلاس های مختلفه مدرسه شوکتیه بیرجند تیر ماه (1309)
1- میرزا محمد علیخان منصف – اسم پدر میرزا مهدی خان تاریخ تولد 1279- سنوات خدمت 6سال – سابقه خدمتی معلمی مدرسه شوکتیه و نظارت و سرپرستی مدارس ابتدایی ذکور و شش مدرسه ابتدایی اطراف – میزان معلومات : دوره کامل مدرسه تحصیلات سیاسی – مدرک تحصیلی دیپلم سیاسی – سابقه یکسال معلمی دارالمعلمین بیرجند در سیکل اول ودوم هرکدام 6 سال سابقه دارد .
2- حاجی محمد سید فرزان – اسم پدر آقا سید علی اکبر تاریخ تولد 1273- سنوات خدمت ده سال – سابقه خدمت : 9 سال ریاست معارف و مدیر مدرسه سیستان – میزان معلومات فارسی عربی فلسفه حکمت مدارس قدیمی – در سیکل دوم یکسال سابقه دارد .
3- حاجی میرزا محمد حسین مهتدی فرزند حاجی ملا حسن تاریخ تولد 1268- سنوات خدمت 20 سال – میزان معلومات : ادبیات فارسی و عربی از مدارس قدیمی . تصدیق مدرسی از علماء – یکسال معلمی دارالمتعلمین بیرجند در سیکل اول 14سال سابقه دارد .
4- آقاشیخ علی اکبر ناصح اسم پدر ملا محمد حسین – تاریخ تولد 1267 – 17سال سابقه خدمت .
5- مصطفی خان عامری فرزند میرزا عبد الله خان سنوات خدمت 3سال – میزان معلومات : دیپلم مدرسه امریکایی طهران – مدرک تحصیلی : دیپلم امریکایی طهران – سابقه ندارد .
6- میرزا پنج الله خان ناصح فرزند شیخ علی اکبر تولد 1274 سنوات خدمتی 17سال .
7- اسد الله خان ناصح فرزند شیخ علی اکبر تاریخ تولد1280 – سنوات خدمت 11سال .
8- امیر توکل خان نام پدر مشیردیوان تولد1282 میزان معلومات متوسطه . روسی . فرانسه – مدرک تحصیلی کلاس 4 عالی فرانسه .
9- آقا سید محمد شهرستانی فرزند حاجی میرزا محمد حسن تولد 1261 سابقه 6سال – علوم دینی – مدرک تحصیلی ندارد .
