داستان ماشین زمان و افسانه هایی که پیرامون آن مطرح شده، دستمایه داستان ها و فیلم ها و حتی سریال های مختلفی شده که هرازگاهی نمونه جدیدی از آن تولید و منتشر می شود. در این فیلم ها معمولاً فرد یا افرادی به شکلی اسرارآمیز یا با وسیله ای عجیب و غریب به قرن ها قبل بر می گردند و در آن دنیای دور از تمدن و تکنولوژی با حوادث و رویدادهای گوناگون مواجه می شوند. اما اگر در این داستان افرادی از عالم گذشته به دنیای جدید پا بگذارند و پیشرفت تکنولوژیک دنیای مدرن امروز را ببینند، حتماً گمان می کنند دیوانه شده اند یا کابوسی وحشتناک را تجربه می کنند.
فرض کنید چاپارهای قدیم که مأموریت انتقال نامه ها و دستورات و حکم های مختلف حکومتی را به سایر مناطق بر عهده داشتند و به خاطر اهمیت مأموریت شان در قانونی نانوشته، جان و مال شان از تعرض مصون بود، به وسیله ماشین زمان به دنیای کنونی سری می زدند و می دیدند که علاوه بر انتقال لحظه به لحظه جزئی ترین اخبار و حوادث مناطق مختلف توسط خبرگزاری های گوناگون و هزاران شبکه ماهواره ای و سایت خبری، حتی شخصی ترین نامه ها و خبرهای انسان ها مجانی و بدون هر نوع هزینه ای در کسری از ثانیه از این سر عالم به آن سر کره خاکی ارسال می شود، مات و مبهوت نشسته و بر عمر تلف شده خود که در عبور از کوه ها و جنگل ها و بیابان ها گذشته، تأسف می خوردند. به هر حال یکی از مهم ترین مزایای دنیای مدرن رسیدن به راهکارهای گوناگون انتقال اطلاعات و اخبار از طریق ابزار کم هزینه و ساده و بدون زحمت است و به یقین رسانه های نو یکی از شاخصه های دنیای جدید محسوب می شوند؛ اما نباید از یاد برد که همین ابزار مفید و سریع و قابل استفاده عموم راهکاری برای برخی مفاسد و انحرافات و خطرات جدی برای بشر هم محسوب می شود و به واسطه همین ابزار کارآمد چه استفاده های نادرستی که نمی شود و چه صدمات شخصی و اجتماعی که از آن بر نمی خیزد. در نتیجه شناخت صحیح کم و کیف استفاده معقول و مشروع از این ابزارهای رسانه ای وظیفه ای است مهم برای هر صاحب رایانه یا همه «اصحاب کلیک» (این واژه خود ساخته، چیزی است معادل «اهل بخیه» معروف!) که ما تلاش می کنیم در این مقاله به برخی از این امور بپردازیم.
موافق اما مشروط
شاید برخی گمان کنند که مشکل اصلی برخی ابزار ارتباطات رسانه ای مانند ایمیل و چت و شبکه های اجتماعی مانند فیس بوک و ... از نظر شرع اصل عام و گسترده و نوین بودن این ابزار است که حد و مرزی نمی شناسد و اوضاع و احوال ساختارهای سنتی و رایج را بر هم زده است. در حالی که اصولاً داستان از این قرار نیست و اسلام و دین هیچ مشکلی با ابزار جدید و امکانات نوین نداشته بلکه با آن همراهی داشته و از آن استقبال می کند. حتی این امر از آیه شریفه «واعدّوا لهم ماستطعتم من قوه» که معمولاً در مورد جنگ و تجهیز نظامی به کار می رود هم به دست می آید. زیرا این آیه اشاره به بهره مندی از توانایی ها و ابزارهای گوناگون در همه عرصه ها دارد و ابزارهای رسانه ای یقیناً یکی از همین توانمندی ها محسوب می شوند. به علاوه انبیاء الهی در زمره اولین بهره برداران از ابزارهای خاص رسانه ای بودند. چنان که در زمانی که پیک های بشری مسئولیت انتقال پیام ها را با هزار مشکل و مشقت بر عهده داشتند، مثلاً حضرت سلیمان (علیه السلام) از هدهد به عنوان ابزار ویژه این کار بهره می برد. پس دین و اسلام به طور عادی با این ابزار و امکانات مخالفتی ندارد. اما در عین حال باید توجه داشت که در نوع و کیفیت استفاده از این ابزار باید دقت و حساسیت به خرج داد و ممکن است در موارد و شرایط خاصی این ابزار از منظر شرع با محدودیت های گوناگونی مواجه شود. پس اسلام با این امکانات و ابزار موافق است، اما به کل مشروط و بر اساس ضوابطی معین. قانون حکومت و قانون شرع چنان که در موضوعات مختلف از جمله در پرونده ویژه ماهواره به طور مشروح بیان کردیم، چه بسا یک کار معین به خودی خود منع شرعی نداشته باشد، اما بدلیل ممنوع و غیر قانونی اعلام شدن آن از جانب حکومت اسلامی انجام آن منع شرعی پیدا می کند. در مورد ابزارهای رسانه ای نیز قاعده همین است و چه بسا استفاده از برخی ابزار رسانه ای مانند ماهواره یا برخی شبکه های اجتماعی از جانب حکومت اسلامی ممنوع اعلام شود و در نتیجه ورود در عرصه استفاده از این ابزار دچار منع شرعی نیز بشود. البته در این راستا باید به طور دقیق به قوانین معین و مصوب مراکز و نهادهای قانونی مربوطه توجه نمود و دید آیا منع مشخص قانونی برای بهره برداری از این رسانه معین وجود دارد یا خیر. به عنوان مثال در خصوص سایت های فیلتر شده توسط سیستم فیلترینگ مخابرات، همین مسأله مطرح است، زیرا اصل وجود یک نهاد نظارتی معین از جانب نظام برای تعیین حدود و مرز سایت های مجاز برای ورود کاربران امری مشخص، معقول و قانونی است.
به هر حال این گونه امور به طور دقیق تابع مقررات مصوب و معین نظام بوده و باید ماهیت قوانین مربوطه را به طور دقیق مورد بررسی قرار داد و بعد در مورد ممنوعیت شرعی یا عدم ممنوعیت شرعی در خصوص استفاده از این مراکز رسانه ای مانند فیس بوک اظهار نظر کرد.
ارتباط با نامحرم
یکی از اصلی ترین سئوالات افراد در مورد استفاده از رسانه های گوناگون، مسأله ارتباط با جنس مخالف است. مثلاً بسیاری از افراد می پرسند آیا چت کردن با جنس مخالف یا ارتباط ایمیلی یا فیس بوکی با جنس مخالف جایز است یا خیر؟ در پاسخ باید گفت به طور کلی حکم ارتباطات اینترنتی همانند ارتباطات معمولی و سنتی اعم از ارتباط حضوری، نامه نگاری یا ارتباط تلفنی است و تفاوت چندانی بین این امور نیست. در واقع طبق قاعده کلی که از جانب فقها بیان می شود، نفس ارتباط با جنس مخالف در صورتی که در حد متعارف باشد و منشأ شهوانی یا هر نوع مفسده ای نداشته باشد و یا خوف افتادن در گناه در پی آن نباشد، مشکلی ندارد. اما همین شروط خاص باعث شده که در مورد برخی موارد خاص مانند چت کردن برخی از مراجع به طور کلی این امر را اجازه ندهند، زیرا احتمال گناه در آن بسیار بالا است. به هر حال به غیر از نظر این دسته از مراجع، بر اساس نظر عمومی و اولیه سایر مراجع اصلی این ارتباط منع شرعی ندارد؛ به شرطی که همه حدود و ضوابط معین ارتباط با جنس مخالف در آن رعایت شود و به خصوص این ارتباط تبدیل به دوستی با همان تعاریف روشن عرفی آن نشود که چنان که در گذشته هم یادآور شدیم مراجع تقلید دوستی با جنس مخالف را جایز نمی دانند و در این امر کیفیت ادامه دوستی و استمرار آن اهمیت ندارد که از طریق چت و ایمیل باشد یا پیامک و تلفن و ارسال هدیه و...
باز هم دروغ
یکی از آفت های مهم در عرصه رسانه های مورد نظر، رواج دروغ گویی و اظهار موارد خلاف واقع از جانب اصحاب این رسانه ها است. در واقع از چت بازان حرفه ای تا آماتورترین افراد در حوزه ارتباطات اینترنتی، به خوبی می دانند که در این مجال صدی نود حرف ها و ادعاها دروغ بوده و دختر 22 ساله ای که خود را ساکن کالیفرنیا و با مدرک فوق لیسانس it معرفی می کند، پسر بی کار سربازی نرفته دیپلم ردی از دارغوزآباد سفلی است!!؟
مشکل اصل این پدیده هم به آن جا بر می گردد که برخی افرد گمان می کنند که دروغ در فضای بی پدر و مادر سایبری اشکالی ندارد و در این فضای مجازی، حقیقتی وجود ندارد و هر چه می خواهد دل تنگت می توانی بگویی. در حالی که به هیچ وجه این گونه نیست و ناشناس بودن افراد دلیلی بر جواز دروغ گویی نیست.
البته استفاده از نام و عناوین مستعار امری طبیعی و شناخته شده در این عرصه است و هر کسی می داند که آیدی «رستم» می تواند اسم مستعار یک دیلاق 54 کیلویی باشد!؟ اما در عین حال این امور متعارف و طبیعی دلیل نمی شود که اگر کسی از شما خواست خود را معرفی کنید، هر چه دل تان خواست بگویید، بلکه یا باید از معرفی خود امتناع نمایید و یا خود را به درستی معرفی کنید.
تصاویر ممنوعه
یکی از آفت های دیگر این عرصه استفاده از تصاویر مختلف در صفحه شخصی خود است که دیده می شود گاهی افراد جوگیر می شوند و به خاطر جلب توجه دیگران یا برای کم نیاوردن در برابر دیگر کاربران، عکس های نامناسبی را در آن قرار می دهند. در مورد این تصاویر، روشن است که اگر نفس عکس در زمره عکس های مستهجن و تحریک کننده به حساب بیاید استفاده از آن و به گناه انداختن دیگران حرام است. به علاوه اگر در این عکس از تصویر دیگران استفاده می شود، نباید زمینه هتک و ریختن آبروی آن ها فراهم باشد.
مثلاً استفاده از تصویر بدون پوشش مناسب افراد مؤمن که به نوعی موجب هتک حرمت آن ها محسوب می شد نیز صحیح نیست. اما در مورد تصاویر خود نیز باید حریم ها را حفظ نمود و صفحه شخصی دلیلی بر حریم شخصی نیست تا خانمی بگوید این صفحه همانند حریم شخصی خانه ام محسوب می شود و فرد نامحرم یا افراد جنس مخالف نباید در آن سرک بکشند و به عکسم نگاه کنند. بلکه این مکان لااقل چیزی شبیه ماشین شخصی است که در معرض دید و نگاه دیگران است و نمی توان در آن محیط شخصی هم بی حجاب بود.
چت تصویری
از همین جا هم پلی بزنیم به موضوع چت های تصویری و مواجهه مستقیم بین افراد که به مدد وب کم و دیگر ابزار تصویربرداری به راحتی امکان پذیر است و می توان جمال مخاطب محترم را از پس فرسنگ ها مشاهده نمود. برای بسیاری از افراد این دغدغه وجود دارد که حکم تصویری که از مخاطب در مونیتور دیده می شود چیست؟ در پاسخ باید گفت این تصویر همانند تصویر مستقیم تلویزیونی است و در هر دو مورد تفاوتی با مواجه مستقیم ندارد و همه شرایط مواجهه مستقیم با نامحرم را باید در آن، مورد ملاحظه قرار داد و نمی توان فریب قلقلک های شیطان را خورد و پشت رایانه و در برابر نامحرم یا نامحرمان کمی راحت تر بود و کم کم، کمی بیش تر از کمی و ...
به علاوه گاهی شنیده می شود که افرادی بدون نشان دادن چهره خود در مورد پوشش کامل سایر قسمت های بدن حساسیت چندانی نداشته و به گمان ناشناس بودن، حکم به حلّیت برخی بی مبالاتی ها می دهند، در حالی که این امر هم صحیح نیست و این قبیل نمایش های مستقیم، تفاوتی بین پوشش صورت و سایر اعضاء بدن نیست.
ازدواج های اینترنتی
بسیاری از افراد می پرسند آیا می توان در فضای چت یا به صورت ایمیلی خطبه عقد را جاری کرد و به محرمیت هم درآمد؟
در پاسخ باید گفت که در اصل ایجاد محرمیت، تنها و تنها ابزاری جاری نمودن صیغه شرعی عقد بر زبان است یا بر زبان خود زن و شوهر و یا وکیل آن ها. اما همان گونه که ممکن است فردی از پشت تلفن این صیغه را به درستی جاری کند و بین دو زوج که فرسنگ ها با هم فاصله دارند محرمیت ایجاد شود، ممکن است همین امر از طریق چت یا ایمیل و ... هم انجام شود؛ یعنی فرد یقین پیدا کند که طرف مقابل یا وکیل صیغه صحیح را جاری نموده است. اما در این میان توجه به دو نکته ضروری است: اول آن که در صحت عقد شرعی باید همه شروط و ضوابط صحت عقد اعم از قصد جدی و تعیین مهر (یا مدت عقد در عقد موقت) و رضایت پدر دختر و قصد جدی اجرای عقد و خواندن عقد به شکل صحیح شرعی رعایت شود و این که دو طرف ممکن است هیچ وقت همدیگر را نبینند و این عقد تنها برای راحت بودن در چت و مانند آن اجرا شده، دلیل نمی شود که در رعایت این شروط، تساهل به خرج داده شود و نباید فراموش کرد که بدون این شروط عقد و محرمیتی اتفاق نیفتاده. دوم آن که اگر عقد به شکل صحیح و شرعی واقع شد باید طرفین به مقتضای آن پایبند باشند و نمی توان بعد از اتمام چت بی خیال آن شد و آن را نادیده گرفت. بلکه اتمام عقد صحیح دائم به اجرای صحیح طلاق و اتمام عقد صحیح موقت به پایان یافتن زمان عقد یا بخشش باقی زمان از طرف شوهر است و بدون رعایت این امر هر عقد دیگری برای دختر ناصحیح خواهد بود.
نکاتی دقیق
در پایان تذکر این نکته ضروری است که بسیاری از ظرافت هایی که ممکن است در نوع و ماهیت و ساختار روابط عادی و حضوری انسان ها مطرح باشد و بر درستی و یا نادرستی این روابط اثر بگذارد در مرد روابط خاص در دنیای مجازی هم به نوعی مطرح است؛ مثلاً همان گونه که در مورد روابط عادی و اجتماعی ممکن است یک تعبیر ساده حمل بر بی ادبی یا خروج رابطه از نوع روابط سالم به سمت روابط ناسالم و ناصحیح محسوب شود، در مورد روابط اینترنتی هم گاهی یک تعبیر نامناسب یا حتی استفاده از یک شکلک عادی که در ارتباط دو فرد از دو جنس مخالف به کار نمی رود، می تواند زمینه نادرست بودن یک رابطه اینترنتی را نشان دهد و الّا در یک گفتگوی کاملاً جدی و علمی معنا ندارد که آقا پسر مخاطب در ش شکلک قلب برای خانم مخاطبش بفرستد. این شکل تا حدودی مانند آن است که مردی در انتهای یک گفتگوی کاری به همکارش بگوید، دوستت دارم. به علاوه هر چند حکم حضور افراد در اتاق های خصوصی و pm ها مانند حکم خلوت با نامحرم در مکانی که امکان حضور دیگران در آن نیست، محسوب نمی شود. اما نباید فراموش کرد که اصل شکل گیری این درخواست در بین دو نفر می تواند ناشی از مطالبات نادرست یا زمینه به وجود آمدن انحرافات بعدی باشد.
در نهایت باید گفت که هر چند برخی از مراجع در مورد اصل چت کردن با نامحرم منع کلی صادر کرده اند، اما همین بزرگواران تأکید فرموده اند که اگر بنا بر آشنایی که مقدمه ازدواج است باشد در شرایط صحیح و منطقی و جدی، همانند روابط حضوری تعریف شده منع و حرمتی وجود ندارد.
منبع: نشریه دیدار آشنا، شماره 133 