خانه های تاریخی بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی هر منطقه ای است، چنانچه کوچه رحمانی واقع در محله سرچشمه به عنوان یکی از محله های مرکزی و قدیمی شهر اردبیل؛ میزبان خانه ای است که با حدود یک قرن قدمت، قصه گوی داستان هایی از تاریخ این شهر و مردمان آن است.
در اردبیل، در سال 1350 هجری قمری مصادف با 1309 هجری شمسی معمار حاج محمد علی معماری به خواست حسین قلی صادقی خانه ای را در مرکز شهر اردبیل به مساحت هزار و 303 متر مربع احداث کرد که نه تنها در شیوه معماری و ساخت بلکه در استقامت زبانزد مردم شهر شد.
خانه ای که در پهلوی اول به تنها خانه کوشک مانند اردبیل شهره شد و تا مدت ها بخشی از تاریخ جامعه شناسی و مردم شناسی این شهر را در خود ساکن کرد.
حسین قلی صادقی که نزد برخی از شهروندان با نام فامیلی صادقین شناخته می شود پس از مدتی حیات در این خانه ترک منزل کرده و خانه را ابتدا به بهداری و سپس به بانک ملی اجاره داد.
وقتی پای ساواک به خانه باز شد
به لحاظ قرار گرفتن در بخش مرکزی حیاط – باغ این خانه حالت کوشک مانند دارد. اختلاف سطح بین سمت شمالی و جنوبی معادل گامهای 9 پله، موجب شده که نمای جنوبی یک طبقه و شمالی دو طبقه به نظر برسد. این خانه کوشک که پلان مستطیلی دارد با هره چینی آجری دوال بندی و طرح و نقوش هندسی در نما، تزیین شده است.
به دلیل همین ویژگی طبقه اول از یکسو به مانند زیر زمین و از سوی دیگر خانه به مانند طبقه همکف شناخته می شود.
وقتی بانک ملی اجاره خانه را به سازمان امنیت یا ساواک سابق واگذار می کرد، به عقیده برخی همسایه ها این ویژگی مورد استفاده ساواک برای شکنجه زندانیان بود.
بطوریکه یکی از همسایه های این خانه تاریخی به یاد دارد که زندانیانی به این خانه آورده شده و تا مدت ها در همان جا حبس می شده اند و تاکید داشت که به دلیل نوع ساختمان این خانه و معماری ویژه آن؛ صدای شکنجه به گوش نمی رسید.
آجر و خاکی که زلزله را رسوا کرد
رئیس هیئت مدیره موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل ویژگی منحصر به فرد این خانه را استقامت آن می داند و یادآور می شود که اساس این خانه از آجر و خاک بوده و در ساخت آن از سیمان استفاده نشده و در مقایسه با خانه های تاریخی اردبیل جزو نمونه های منحصر به فرد محسوب می شود.
محمود محمد هدایتی با اشاره به معماری اصیل و قدرت بنا با وجود گذشت 100 سال از قدمت آن افزود: این خانه در طول عمر نزدیک به یک قرن خود حتی زلزله شش ریشتری اردبیل را پشت سر گذاشت.
وی در بیان تاریخ شیرین و تلخ این خانه ارزشمند که پس از واگذاری به حوزه هنری به مکانی برای هنرمندان استان تبدیل شده است، تصریح کرد: بعد از حضور موقت سازمان امنیت این خانه در اختیار خانواده مناف زاده قرار می گیرد.
دعوای همسایه بهانه ثبت ملی
وی تاکید کرد: در سال 1354 هجری شمسی خانواده مناف زاده در این خانه تاریخی ساکن می شود و مناف زاده ها این خانه را از صادقی که در واقع پدر زن یکی از برادرانشان بود، خریداری می کنند.
در عین حال اختلاف نظر با همسایه در خصوص مالکیت و بهسازی خانه بهانه ای می شود تا در غفلت میراث فرهنگی، مناف زاده ها این خانه را با هدف حفظ از تغییرات احتمالی به ثبت ملی برسانند.
این اثر در تاریخ 12 بهمن 1381 با شماره 7401 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در نهایت در سال 82 به قیمت نازلی به حوزه هنری استان فروخته می شود.
خانه مناف زاده هم اکنون در اختیار حوزه هنری اردبیل قرار داد. با وجود اینکه به نظر می رسید ثبت ملی این اثر تاریخی بتواند شدت گزندهای مختلف به آن را به حداقل برساند در مقایسه با وضعیت این ساختمان در ده سال اخیر نتایج مثبتی حاصل نمی شود.
یک کارشناس میراث فرهنگی معتقد است واگذاری خانه های تاریخی به دستگاه اداری و تغییر کاربری به استفاده اداری موجب تخریب جدی ساختمان و از بین رفتن اثر تاریخی می شود.
فاطمه خداپناه تاکید کرد: تاثیری که این تغییر کاربری برای خانه مناف زاده به همراه داشته در طول دهه های قبلی حیات این خانه تجربه نشده است.
وی با بیان اینکه زمانی در این خانه درختان متعدد و بالغ بر هزاران شاخه گل لاله پرورش داده می شد، ادامه داد: با این وجود دستگاه اداری بعد از سکونت پوشش گیاهی هر دو حیاط اصلی و خلوت خانه را به حداقل رساند.
این کارشناس خانه های تاریخی افزود: علاوه بر این تغییر در معماری داخلی ساختمان و مناسب سازی برای استفاده اداری، حجم قابل توجه مراجعه ارباب رجوع و احتیاط حداقلی در نگهداری یکی از شاخص ترین آثار تاریخی اردبیل موجب شده خانه مناف زاده با صدمات جبران ناپذیری مواجه شود.
خانه مناف زاده یکی از خانه های تاریخی اردبیل است، خانه ای که با وجود ابهت، عظمت و شکوه معماری و تاریخی از درهای کوتاه با هدف ترویج فروتنی و تواضع برای ساکنان برخوردار بوده و هم اکنون در وضعیت نامناسبی نگهداری می شود.
