به گزارش رویا افشار از سایت کارناوال - آرام آرام محرم خود را با کوله باری از گفته‌ها و نا گفته‌ها رساند و غم و غربت هجران را در شهر پراکند.
این روزها در هر کوی و برزنی بوی محرم می‌آید و از عزادار و سیاهپوش بودن شیعیان می‌گوید.
آری، ماه حزن و اندوه، ماه ورود علی بن الحسین (ع ) و یاران باوفایش به سرزمین کربلا آمد. در سالهای کنونی، سعی می‌شود که شیعیان در این روزها به بحث و تفکر در مورد فلسفه قیام امام حسین (ع) بپردازند و با عزاداری‌هایی مناسب شأن آل طاها، غم و اندوه خود را در این مصیبت عظیم نشان دهند.
اما در گذشته هموطنان ما کمی متفاوت‌تر از امروز عزاداری می‌کردند و آداب و رسوم خاص شهر خود را در این ایام اجرا می‌کردند.
تهران یکی از شهرهایی است که مردمانش برای ایام محرم آداب و رسوم بسیاری داشتند، که برخی از آن‌ها مغایر با آموزه‌های اسلامی بوده و مراجع شیعی آن‌ها را منع کرده‌اند.
امروز با هم به تهران قدیم برویم و کمی با آداب و رسوم مردم در این ماه آشنا شویم.
تهران از شهرهایی است که در برگزاری مراسم عزاداری محرم سابقه‌ای پررنگ و مفصل دارد.
محرم در این شهر، ورود خود را از نیمه‌های ماه ذیحجه نشان می‌دهد. سال‌ها پیش، کودکان تهرانی در خیابان‌های محل خود راه افتاده و با علم‌های کوچک و کتل‌های چوبی یا حلبی خود شعر:
محرم آمد و عیدم عزا شد حسینم وارد کرب و بلا شد
را خوانده و مردم را از نزدیک شدن محرم و مصائب عظیم آن آگاه می‌ساختند و برای ورود به ماهی پرحادثه و شلوغ خود را آماده می‌کردند و مساجد و تکایا را مهیا و چادرها و خیمه‌های عزا را برپا می‌کردند.
در ادامه با آداب و رسوم محرم تهران قدیم آشنا خواهیم شد…
نذرهای مرسوم بین مردم
مردم معتقدند که این روزها و شب‌ها بهترین زمان برای راز و نیاز و طلب خواسته‌های خود از خداست. بسیاری برای رفع گرفتاری‌ها و بیماری‌ها و مشکلات امید به آمدن روزهای محرم و نذر و نیاز در این روزها دارند.
از نذورات جالب و ماندگار می‌توان به آب، شربت یا شیر دادن به عزاداران حسینی، پخت آش نذری به خصوص آش ابودردا، آش زین العابدین، اطعام، نذر شمع و حتی نفت بری چراغ‌های امامزاده‌ها و مساجد، خواندن زیارت عاشورا، ختم قرآن و… اشاره کرد. برخی از رسومات دیگر که امروز نیز انجام می‌شود مثل سینه زنی و زنجیر زنی، بلند کردن علم و کتل و رد شدن از زیر آن، شرکت در نذر و اطعام آنقدر برای مردم مهم و مقدس بود که اگر توان مالی برای شرکت در خرید مواد اولیه آن را نداشتند، اندکی برنج یا حیوبات یا هر چیزی که در منزل داشتند برای غذای نذری آورده و در این نذر بزرگ شرکت می‌کردند.
برخی از نذرهایی که در این ایام مرسوم بود و امروز به علت خرافات بودن و منافات با فلسفه محرم و قیام امام حسین (ع) منسوخ شده است، مانند قمه زنی و تیغ زنی.
روزه سکوت نیز یکی دیگر از نذورات مردم بود که شخص نیت کرده و تا روز سوم شهادت امام و یاران یا تا آخر محرم و برخی تا آخر ماه صفر از حرف زدن خودداری می‌کردند.
یکی از پسندیده‌ترین امور در این ایام انجام کارهای عام المنفعه بود که امروز هم برخی از خیرین به این امور در روزهای عزای امام حسین (ع) می‌پردازند.
نگاهی به آیین‌های عزاداری در تهران قدیم
اهالی تهران در گذشته برای نشان دادن غم و اندوه خود در روزهای محرم به خصوص تاسوعا و عاشورا مراسم‌های متنوعی داشتند که برخی از آن‌ها امرو منسوخ شده و اجرای آن‌ها خلاف قانون می‌باشد.
برپایی خیمه‌ها و چادرهای عزا و روضه خوانی
مقدمات مراسم‌های عزاداری را پیش از محرم عاشقان امامت و ولایت مهیا می‌کند. علاوه بر مساجد چادرها و خیمه‌های عزا در گوشه و کنار محله‌ها برای روضه خوانی آماده می‌شود. روضه‌ها اغلب از کتاب”روضه الشهداء” ملاحسین کاشفی اخذ می‌شود و کم کم با استقبال مردم از مراسم و مجالس روضه خوانی، شخصی که تَه صدای بهتری داشت و روضه‌ها را برای مردم می‌خواند به “روضه خوان” شهرت یافت و مراسم هر سال با شکوه‌تر از سال گذشته برگزار می‌شد.
سیاه به تن کردن
به جز آماده کردن مساجد و تکایا، مردم نیز سیاه پوش می‌شوند و خود را شریک این غم بزرگ می‌دانند. بر در و دیوار شهر پارچه‌های سیاه نصب می‌کردند. همه مردم شهر در این عزا یکدست می‌شدند. حتی افرادی که بضاعت تهیه لباس سیاه را نداشتند لباس خود را رنگ سیاه زده یا لباس‌های خود را می‌فروختند یا با یک تن پوش سیاه معاوضه می‌کردند.
برخی از مردم نیز برای برآورده شدن حاجاتشان نذر می‌کردند؛ پیراهن، دستمال یا پارچه‌ای سیاه می‌کردند و بین فقرا تقسیم می‌کردند تا آن‌ها نیز در این غم آسمانی شرکت داشته باشند.
برگزاری تعزیه
تعزیه یکی از نمایش‌های سنتی ایران است که شب‌های محرم در تکیه‌ها و میادین شهر برگزار می‌شد. در این مراسم گروهی نقش اشقیا در لباس‌هایی آتشین و گروهی دیگر نقش اولیا با لباس‌های سبز و سفید رنگ به نشانه معصومیت و پاکی را بازی می‌کردند و شخصی نیز راوی ماجرا بود که به تعزیه خوان شهرت داشت.
در دوره قاجار ناصرالدین شاه علاقه بسیاری به امام حسین (ع) داشت و پایبند برگزاری مراسم سوگواری سالار شهیدان بود. وی دستور ساخت تکیه دولت را داده و شب‌های محرم در این تکیه مراسم سوگواری و روضه خوانی و همچنین تعزیه برگزار می‌شد و شاه و اطرافیانش در جایگاه مخصوص و عوام در قسمت‌های دیگر محو تماشای تعزیه چی‌ها می‌شدند.
قمه زنی
یکی از رسوم منسوخ و خرافی در روزهای محرم، مراسم قمه زنی می‌باشد که در شب هفتم و هشتم و نهم محرم و روز عاشورا انجام می‌شده است ( البته در برخی مناطق تهران همچنان این رسم اجرا می‌شود اما از لحاظ شرعی و عرفی این امر نهی شده است).
در این مراسم، از شب هفتم تا دهم، قمه زنان کفن به تن می‌کنند و پا می‌کوبند و با حرکات عجیب و مهیب شمشیرهای خود را به حرکت در می‌آورند.
این گروه حسینیه مخصوص خود را داشته‌اند که صبح عاشورا کفن پوش با پرچم و کتل به سمت آن می‌رفتند و بر اساس سن و سال چند دسته تشکیل می‌دادند: دسته نوجوانان، جوانان و سالمندان.
برخی از والدین نذر کرده و فرزندانشان را به این مراسم می‌بردند. جلوی سر این کودکان دلاکی مجرب با تیغی برش داده تا حدی که خون نمایان شود و بعد از آن دسته به راه می‌افتد و شروع به نوحه سرایی و سنج زدن می‌کنند. فضایی هیجانی و مهیب را با نواختن سنج ایجاد می‌کنند و افراد دسته منتظر “یاحسین” گفتن مداح می‌مانند تا قمه زنی خود را آغاز کنند.
در این هنگام این نوحه را باهم می‌خواندند:
حسین تنها به میدان می‌رود الله اکبر
برای دادن جان می‌رود الله اکبر
شخصی میاندار که در بین افراد دسته ایستاده با گفتن “یا حسین” آغاز کننده این مراسم است و پس از او دیگران نیز قمه می‌زنند. میزان قمه زدن بستگی به نذر شخص داشت؛ اما گاهی برخی با زدن ضربات بیشتر و بیخود شدن از حال خود سبب مرگ خود می‌شدند.
فریاد یا حسین و ضربه زدن به سر و روان شدن خون فضایی رعب آور ایجاد می‌کرده که هرکس را توان دیدن نبوده است.
این امر امروز منسوخ شده است.
دسته سنگ زنی
مراسمی در دسته‌های عزاداری انجام می‌شد که کمی عجیب به نظر می‌رسد. این نوع مراسم به سنگ زنی شهرت داشت و به جای سینه یا زنجیر زنی، هر یک از افراد در دسته دو قلوه سنگ در دست گرفته و با نواختن سنج و صدای نوحه سنگ می‌زدند.
در این نوع مراسم شرکت کنندگان در دو ردیف رو به روی هم می‌ایستادند. زدن هر کدام از سنگ‌ها سه ضربه داشت و با خم و راست شدن سنگ را نزدیک زمین، به شکم و به سر می‌زدند. این مراسم به نیت همگام شدن با امام و یارانش انجام می‌شد و نشانه سنگ‌هایی بود که دشمنان ملعون بر پیکر مطهر شهدا می‌زدند.
قفل آجین
از دیگر آداب خرافی و غیر خلاقی در این روزها قفل آجین بود که هیچگونه توجیه تاریخی و رفتاری برای آن وجود ندارد.
در این نوع حرکت شخصی از روزهای قبل به وسیله داروهای بی حسی قسمت‌هایی از بدن خود را بی حس کرده و در قسمت گردن به پایین و سینه خود قفل، سیخ، نیزه، میخ و… فرو کرده و جلوی دسته عزاداران می‌ایستاد تا جایی که از شدت درد بی حال و بی رمق شده و از پای در می‌آمد. البته گاهی نیز این فرد را بر مرکبی سوار کرده و به خاطر وی آرام حرکت می‌کردند.
در این شیوه عزاداری صدای آه و ناله شخص قفل آجین در میان فریادهای یاحسین غرق شده و فضایی پر درد و رنج را به نمایش می‌گذاشتند.
شمع آجین
از رفتارهای خرافی و غیرقابل استناد دیگر در تهران قدیم مراسم شمع آجین بوده که به همان شیوه قفل آجین انجام می‌شده اما به جای قفل و نیزه و… شمعی را در بدن فرو می‌کردند و بر این باور بودند که سر مبارک امام حسین (ع) در تنور خانه ی خولی ( شخصی که برای دریافت مژدگانی سر مبارک امام را در تنور خانه ی خود مخفی کرد) رفت و خانه اش با نور الهی امام نورانی شد، و دیگر اینکه پس از به آتش کشیدن خیمه‌ها و در شام غریبان آتش خیمه‌ها دامان زنان و کودکان را می‌گرفته به همین سبب و برای هم دردی با همراهان امام حسین (ع) شمع آجین را اجرا می‌کردند.
زخم‌های عفونت گرفته
مراسم “شبیه زین العباد ” از دیگر آداب دهه اول محرم بوده که نذر امام زین العابدین (ع) بوده است. به همین منظور افرادی که این نذر را داشتند از مدت‌ها قبل از محرم بازوها، مچ پاها و گردن خود را با تیغ و نیشتر مجروح کرده ( حتی برخی مواقع برای شدت دادن به جراحت از تیزآب استفاده می‌کردند) و روز عاشورا و یازدهم و دوازدهم خود را به غل و زنجیر بسته و سوار مرکب شده و در معرض تماشاگران حرکت می‌کردند تا نمایشی باشد از اسارات امام سجاد (ع).
معروفترین دسته‌های عزاداری در تهران
دسته‌های بسیاری در تهران به خیابان‌ها می‌آمدند اما در میان این آن ها، دسته میدان و عرب‌ها، قزاقخانه، سنگلج ، قنات آباد و دسته تُرک‌ها بود که در از روز هفتم به خیابان آمده و به بازارها می‌رفتند و در برخی مواقع به دسته‌ها با هم برخورد می‌کردند.
ابتدای هر دسته‌ای همیشه پرچم‌هایی رنگ و علم‌های بزرگ چندین تیغه‌ای قرار می‌گرفت که نشان آن دسته به شمار می‌رفت.
یکی دیگر از دسته‌های معروف که شب‌ها در خیابان‌های تهران مشغول عزاداری می‌شدند، دسته شاه حسینی بود.
دغدغه‌های کارناوال
هر آنچه در این مطلب آمده مربوط به سالهای دور می‌باشد و برخی از آن‌ها زاییده خزافات و افکار نادرست است و اجرای برخی از آن‌ها خلاف شرع و عرف می‌باشد.
با آنکه مراجع دینی بر اشتباه بودن برخی از رفتارها تاکید کرده اند؛ اما همچنان برخی از دسته‌ها در نقاط تهران همچنان به عمل ناپسند قمه زنی ادامه می‌دهند.
در صورت مواجه شدن با صحنه‌هایی دلخراش و ناپسند چون مراسم قمه زنی، به هیچ وجه آن را به عزاداران واقعی عاشورایی نسبت ندهید.
در همه نقاط دنیا و در همه ادیان انسان‌های با رفتارهای افراط و تفریطی وجود دارند که باعث کدر شدن تصویر آن دین می‌شوند.در سالهای اخیر به اجرای مراسم‌های سوگواری مناسب شان والای اهل بیت بسیار توجه می‌شود.
سخن آخر
تا به حال از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها راجع به نحوه برگزاری مراسم سوگواری محرم نکات جالبی شنیده اید؟
آیا مراسمی در هست که در این لیست به آن اشاره‌ای نشده باشد؟
برای شناخت و آشنایی بیشتر با محرم و قیام عاشورا به کتاب “حماسه حسینی” اثر شهید مطهری مراجعه فرمایید.
لینک مطلب اصلی: http://karnaval.ir/customs-people-old-tehran-muharam/
منبع عکس سایت: http://karnaval.ir
